برقراری صلح در لیبی، عبور از مسیری ناهموار

مذاکرات صلح میان طرف های درگیر در لیبی که از مدتها پیش متوقف شده بود، بار دیگر از روز یکشنبه با میزبانی مراکش از سرگرفته شد و دستاورد این نشست تا کنون ابراز تمایل برای دستیابی به صلح بوده است.  

ناصر بوریطه، وزیر امور خارجه مراکش پس از این نشست اعلام کرد که پویایی مثبتی که اخیراً شکل گرفته وحاکی از توافق آتش ‌بس است می‌تواند زمینه‌ را برای دست ‌یابی به راه حلی درخصوص بحران لیبی فراهم کند.

از دید ناظران، بحرانی که  لیبی با آن دست به گریبان است صرفا ناشی از تقابل دو جناح رقیب در این کشور نیست، بلکه تحت تاثیر متغیرهای منطقه ای و فرامنطقه ای است که این عوامل خارجی به مراتب بیشتر از عوامل داخلی در شکل گیری و تداوم بحران نقش داشته اند.

حوزه مدیترانه محل تلاقی سه قاره اروپا ، آسیا و آفریقا محسوب می شود. این منطقه از دوران باستان کانون رقابت قدرتهای بزرگ جهان بوده است. این ویژگی منحصر بفرد موجب شده که مدیترانه همواره یکی از نقاط ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک جهان محسوب شود و دراین میان لیبی جایگاه خاصی دارد.

با آغاز جنگ سرد ، آمریکا براساس دکترین ترومن در سال ۱۹۴۷ کمک های وسیع اقتصادی و نظامی در اختیار یونان و ترکیه قرار داد تا در حوزه مدیترانه و  خط مقدم جبهه جنگ سرد در برابر کمونیسم به عنوان متحدان آمریکا به ایفای نقش بپردازند.

در دوران جنگ سرد، منطقه مدیترانه یکی از نقاط بسیار استراتژیک برای دو ابر قدرت محسوب می شد و آمریکا با ترکیه و یونان به عنوان متحدان تمام عیار ناتو ، دست برتر در این  منطقه را داشت.

روابط نزدیک اتحاد جماهیر شوروی با مصر در دوران جمال عبدالناصر و سوریه و ایجاد پایگاه های دریایی در بندر طرطوس سوریه و نیز در  «سیدی برانی» (Sidi Barrani ) در مصر در همین چارچوب قابل ارزیابی است. اتحاد جماهیر شوروی تا سال ۱۹۷۲ میلادی از پایگاه "سیدی برانی" برای پایش فعالیت های دریایی ناتو در منطقه استفاده می کرد.

اینک به نظر می رسد که اشتراک منابع، به هم خوردن توازن قوا در منطقه و نگرانی از  به انحصار درآمدن منابع انرژی در حوزه مدیترانه توسط یک قدرت خاص، موجب شده است که متحدان سنتی در برابر یکدیگر و رقبای قدیمی در کنار یکدیگر قرار گیرند!

به بیان دیگر تغییر قواعد بازی مشخصا از اوت 2015 آغاز شد. کشف میدان گازی منطقه "ظهر" در آب های مصر سرآغاز تغییرات ژئواستراتژیک در مدیترانه شرقی محسوب می شود.

یک شرکت نفتی ایتالیا در سال 2015 میدان گازی عظیم در نزدیکی آب های "ظهر" کشف کرد. از سوی دیگر چون همین  کمپانی مدیریت توسعه منابع گازی قبرس را نیز در دست داشت، طرحی تهیه کرد که براساس آن میدان های گازی قبرس، مصر و سرزمین های اشغالی را با استفاده از پالایشگاه های مصر تجمیع کند و از مسیر مصر که مقرون به صرفه است به اروپا برساند.

گرچه این طرح از نظر تجاری منطقی و اقتصادی به نظر می رسد، اما یک بحران ژئوپلتیکی بوجود آورده است؛ زیرا در این طرح هیچ نقشی برای ترکیه دیده نشده است. این در حالی است که ترکیه نیز از مدتها پیش سرگرم ایجاد زیرساخت های لازم برای انتقال گاز به اروپا از طریق لوله های زیر دریا بود و تلاش داشت و دارد که به قطب انرژی منطقه تبدیل شود.

کمپانی توتال فرانسه به عنوان سومین شرکت بزرگ اقتصادی اتحادیه اروپا در سال 2018 با کمپانی ایتالیایی برای توسعه میدان گازی قبرس وارد همکاری شد و به این ترتیب ضربه دیگری به ترکیه وارد کرد. ظاهرا از این مرحله بود که پای فرانسه نیز به باتلاق مدیترانه شرقی کشیده شد.

پس از  اینکه دو شرکت نفتی ایتالیا و فرانسه بر سر استخراج گاز در این منطقه به توافق رسیدند، رژیم صهیونیستی نیز که طرح خط لوله انتقال گاز زیر دریایی ترکیه را دنبال می کرد و تلاش داشت در آن سرمایه گذاری کند، به قرارداد فروش گاز مصر روی آورد.

طبیعتا ترکیه از چنین تحولاتی خرسند نبود و با اقدامات متعدد این نارضایتی خود را ابراز و اعلام کرد. اعزام کشتی های اکتشافی نفت و گاز از سوی ترکیه به آبهای قبرس که با ناوهای جنگی همراهی می شدند در همین راستا قابل ارزیابی و تحلیل است.

آنکارا مدعی است که با این اقدامات از حقوق بخش ترک نشین قبرس حمایت می کند. در پی این تحولات ترکیه نوامبر 2019 و با هدف خروج از انزوای منطقه ای ، توافقنامه تعیین مرزهای دریایی با دولت وفاق ملی لیبی به امضا رساند. این قرارداد در واقع تلاشی برای بدست آوردن جایگاه قانونی بیشتر برای به چالش کشیدن مرز دریایی بود که یونان با قبرس و مصر ایجاد کرده بود.

امضای قرارداد امنیتی بین ترکیه و دولت وفاق ملی گرچه با هدف استحکام قرارداد قبلی صورت پذیرفت ولی به دامنه بحران در مدیترانه شرقی افزود.

اینک تلاش هایی که با هدف بازگشت صلح و آرامش به لیبی صورت می گیرد گرچه امید می رود بتواند از دامنه بحران بکاهد ولی به منزله "چشم توفانی" ژئوپلتیک در این منطقه است که ظاهری آرام دارد اما در واقع کانون یک بحران عظیم است.