نگاهی به مشکلات کودکانی که دنیا را با سرانگشت می‌بینند

پانزدهم اکتبر، بیست‌وچهارم مهرماه به عنوان روز جهانی نابینایان یا «عصای سفید» نام گذاری شده است. هر چند کاربرد عصا به عنوان وسیله کمکی در رفت و آمد نابینایان، از سده‌ها پیش متداول بوده، ولی به‌کارگیری عصای سفید به شکل امروزی و به عنوان نماد بعد از جنگ جهانی اول رایج شد.  سال ۱۹۲۱ میلادی جیمز بیگز عکاس انگلیسی که در سانحه‌ای بینایی خود را از دست داده بود برای در امان ماندن از تصادف حین رفت و آمد در خیابان‌های اطراف محل زندگی خود ابتکار استفاده از عصای سفید را به کار برد و پس از آن بود که پژوهشگران آمریکایی قانون عصای سفید را نوشتند و ۱۵ اکتبر  به عنوان روز جهانی نابینایان یا قانون عصای سفید تعیین شد. جان کلام این قانون این است که نابینا هم عضوی از جامعه متمدن است و حقوق اجتماعی مصرحی دارد و به جای ابراز ترحم حقوق او را باید رعایت کرد. این در حالی است که نابینایان همواره در بسیاری از کشورها خصوصا کشورهای در حال توسعه به دلیل فراهم نبودن زیرساخت‌ها و امکانات لازم با مشکلات بسیاری مواجهند که در این میان مشکلات برای کودکان نابینا پر رنگ‌تر است.

آمار نابینایان در جهان و ایران                                    

به گزارش ایرنا، طبق آخرین آمار سازمان بهداشت جهانی (Who ) حدود ۴۵ میلیون نفر نابینا در دنیا زندگی می‌کنند و هر ساله ۱ تا ۲ میلیون نفر به این آمار افزوده می‌شود؛ زیرا در هر ثانیه ۵ نفر و در هر دقیقه یک کودک در دنیا نابینا می‌شود. از این تعداد نیز ۱۵۰ هزار نفر در کشور ما هستند که با احتساب افراد کم بینا این رقم به ۷۵۰ هزار نفر می‌رسد که به درجات مختلفی اختلال بینایی دارند.

همچنین بر اساس گزارش اداره سلامت چشم و پیشگیری از نابینایی وزارت بهداشت، حدود ۳۰ هزار کودک کم‌بینا و ۷هزار و ۵۰۰ کودک نابینا در کشور وجود دارد.

مهمترین دلایل نابینایی

حوادث مختلف، انواع ﺑﯿﻤﺎری، ﮐﻬﻮﻟﺖ ﺳﻦ و وراﺛﺖ از ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻧﺎﺑﯿﻨﺎﯾﯽ و ﮐﻢ‌ﺑﯿﻨﺎﯾﯽ است. از طرفی فارغ از علل ارثی، ابتلا به آب مروارید یکی از علل شایع نابینایی، در کشورهای در حال توسعه است و کم توجهی به عوارض برخی بیماری‌ها نظیر دیابت تراخم، جذام، انکوسرکیازیس و گزروفتالمی نیز می‌تواند بینایی را برای همیشه از فرد بگیرد.

کودکان نابینا و مساله عزت نفس آن‌ها

نظر به اینکه بینایی نقش بسیار مهمی در زندگی انسان دارد لذا نابینایی و کم‌بینایی آسیب‌های شدیدی به زندگی فرد وارد کرده و در نهایت شخص دچار ناتوانی و معلولیت می شود. در این بین، کودکان نابینا به دلیل سطح توانایی اندک با مسائل و مشکلات افزونتری روبرویند که از جمله وضعیت آنها روابط اجتماعی و کاهش سطح عزت نفس آنها است.

کودکان در دنیایی اجتماعی متولد شده و از طریق تعامل با دیگران، به لحاظ اجتماعی رشد می‌کنند. آن‌ها از طریق تجارب‌شان با محیط کنار می‌آیند و آسیب هر یک از حواس می‌تواند تجارب محیطی را تحت تاثیر قرار دهد. کودکان آسیب دیده به دلیل نارسایی‌های جسمی و محرومیت‌های ناشی از آن اغلب قادر به ایجاد رابطه اجتماعی و متقابل با دیگران نیستند و سازگاری عاطفی و اجتماعی آتی آنان با دشواری رو به رو است. این امر حاکی از این است که افراد آسیب دیده‌ی بینایی قادر به دیدن پیام‌های بدنی نیستند بنابراین پاسخ‌هایشان با دشواری روبرو است. از آنجا که کودکان با آسیب بینایی در اکتساب رفتارهای اجتماعی از طریق نشانه‌های بینایی، سرمشق‌گیری، حالت‌های چهره‌ای، ارتباط از طریق نگاه، دریافت بازخورد و غیره مشکل دارند ممکن است مهارت‌های اجتماعی را به خوبی کسب نکنند. بطوری که پژوهشگران طی سال‌های متمادی به این نتیجه رسیده‌اند که افراد با آسیب بینایی در برخی مقوله‌های مهارت‌های اجتماعی مانند جرات ورزی، همدلی، استقلال، خودمختاری، کسب شغل و تجربیات شغلی، روابط اجتماعی و دوستی، استفاده مناسب از اوقات فراغت و ارتباطات غیر کلامی کاستی دارند.

بنابراین یادگیری مهارت‌های اجتماعی و آموزش والدین این فرزندان در کاستن مشکلات اجتماعی آنها می‌تواند اثر گذار باشد. در واقع در کودکان با آسیب بینایی، کفایت اجتماعی و مهارت های اجتماعی مناسب عاملی کلیدی برای پدید آمدن مفهوم خود مثبت، عزت نفس بالاتر، رفتارهای مثبت و ابراز وجود بیشتر و توانایی در پذیرش ناتوانی به عنوان بخش از وجود خود است. انزوای اجتماعی و فقدان حمایت کافی از این کودکان ممکن است موجب عزت نفس پایین آنان شود.

کتاب‌های بریل و مشکلات کودکان نابینا

تحصیل و آموزش یکی از بخش‌های مهم در زندگی است که افراد را برای وارد شدن به جامعه آماده می‌کند، اختلال نابینایی می‌تواند مانعی برای افراد نابینا باشد. با این حال امروزه با استفاده از ابزار و روش‌های نوین مطالعه و سواد آموزی، مشکلات مربوط به آموزش نابینایان تا حدودی حل شده است؛ از جمله این امکانات کتاب‌های بریل و صوتی است.  خط بریل برای اولین بار در سال ۱۸۲۱ توسط لوئیس بریل ابداع شد؛ روشی که به طور گسترده در دنیا توسط نابینایان برای خواندن و نوشتن استفاده می‌شود.

اما با این حال هزینه بالای تهیه این گونه کتاب‌ها از یک سو و مشکلات مربوط به دسترسی و نبود فروشگاه‌های مخصوص کتاب همواره سبب شده‌اند در حوزه آموزش برای نابینایان مشکلاتی پیش آید. بطوری که عدم توانایی در انتشار تعداد بالایی از این کتاب‌ها و بالا بودن قیمت کاغذ و محدود بودن امکانات باعث شده تا فعالیت گسترده‌ای در این حوزه صورت نگیرد.

از طرفی کتاب‌های بریل حجم بالایی دارند و از طرفی کودکان نابینا نیز که توانایی خواندن خط بریل آنها ضعیف است علاقه کمتری به بریل دارند بنابراین این امر سبب می شود تا حدودی کودکان از آموزش کناره‌گیری کنند.

فضای شهری و مشکلات نابینایان

یکی از مسائل و مشکلات نابینایان خصوصا کودکان به فضای شهری و تردد آنها بر می‌گردد که اتفاقا هم مساله عصای سفید و استفاده از آن برای عبور از خیابان به این موضوع برمی‌گردد. چه بسا ایمنی در تردد و امنیت شهری پیش شرط لازمه برای دستیابی فرد نابینا یا کم بینا به حقوق مدنی یا داشتن شغل یا کسب آموزش است. نابینایان با وجود بهره‌مندی برابر با سایر شهروندان در قوانین شهروندی، در عمل با توجه به طراحی‌ها و ساخت‌و سازهای غیراصولی و به دور از حداقل استانداردها، از دسترسی سهل و آسان به اماکن عمومی شهر محروم‌اند.

نبود ضابطه و امکانات جهت بهره‌مندی کودکان نابینا و افراد معلول از محیط‌های فیزیکی و فرهنگی، مسکن، حمل و نقل، خدمات اجتماعی و بهداشتی، فرصت‌های شغلی و آموزشی و تسهیلات ورزشی و تفریحی یک ایراد مهم در فضای شهری کشور است که لازم است مسوولان  به این مهم توجه کرده و امکاناتی برای افراد نابینا در نظر بگیرند. زیرا اگر این زیرساخت‌های حداقلی را در جامعه شاهد نباشیم «کودکان نابینا» بیشترین آسیب را در بین اقشار جامعه خواهند دید.

منابع:

-خجسته مهر، غ (۱۳۷۳) مقایسه ویژگی‌های شخصیتی نوجوانان بینا و نابینا، مجله علوم تربیتی  و روانشناسی دانشگاه شهید چمران اهواز

-توکلی، الهام (۱۳۹۴) مشکلات رشد اجتماعی کودکان با آسیب بینایی از دیدگاه دلبستگی، مجله تعلیم و تربیت استثنایی