ایران با سابقه تمدنی چندهزارساله و قلمروی جغرافیایی وسیع به‌ویژه در برخی دوره‌های تاریخی یکی از چند تمدن ماندگار بشری است. زبان فارسی که امروز به آن صحبت می‌کنیم، فرزند فارسی میانه و نوه فارسی باستان؛ به عنوان مهم‌ترین مؤلفه فرهنگی و رکن رکین هویت ایرانی سال‌ها و در دوره‌های متناوب و مستمر در گستره وسیعی از قلمرو حکومت‌های ایرانی و حتی فراتر از آن صحبت می‌شده است.
آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان، نسل دوم مهاجران ایرانی و علاقه‌مندان یادگیری ادبیات فارسی و آشنایی با فرهنگ ایرانی و دومین زبان جهان اسلام در فضاهای آموزشی و دانشگاهی غیر از توسعه تعاملات فرهنگی و شناساندن فرهنگ غنی ایران، کمک به اقتدار ملی و تلاش برای ارائه تصویری درست از ایران و ایرانی از جنبه‌های فراوان از جمله سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است؛ موضوعی فراملی که وظیفه‌ای بر دوش وزارتخانه‌ها و نهادهای مختلف از وزارت امور خارجه تا فرهنگ و ارشاد اسلامی و علوم، تحقیقات، فناوری و آموزش و پرورش و نهادهای مرتبط چون سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی قرار می‌دهد.
معاونت گسترش زبان فارسی و ایرانشناسی در مرکز همکاری‌های علمی و بین‌المللی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری عهده‌دار حمایت از کرسی‌های دانشگاهی زبان فارسی، ادبیات فارسی و ایرانشناسی در دانشگاه‌های خارج از کشور، است. این مرکز غیر از معاونت یادشده معاونت دیگری به نام معاونت همکاری‌های علمی و سازمان‌های تخصصی مرکز همکاری‌های علمی بین‌المللی نیز دارد.
بهادر باقری دانش‌آموخته زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تربیت مدرس مقطع دکتری (۱۳۷۹) و عضو هیات‌علمی دانشگاه خوارزمی، معاونت اجرایی و گسترش زبان فارسی و ایرانشناسی در دانشگاه‌ها و مراکز علمی خارج از کشور است و بعد از تجربه‌آموزی در آموزش زبان فارسی در کلمبیا (دو سال)، اوکراین (دو سال) و اروگوئه (حدود یک سال) از آذر ۹۷ مسئولیت این معاونت را برعهده گرفته است.
باقری در دوره‌های تدریس زبان و ادبیات فارسی در کشورهای یادشده از راه‌های مختلفی چون توجه به دیگر جنبه‌های فرهنگ ایرانی؛ مانند موسیقی سنتی و پاپ، استفاده از ظرفیت نمایشی بعضی متون ادب کهن، به برگزاری نمایشگاه‌های متنوع نیز کمک کرده و بعضی تصاویر وی در حال اجرای قطعات مختلف موسیقایی با شاگردانش در کلاس‌ها بارها در فضای مجازی دیده شده است. پایین تر، گفت‌وگوی خبرنگار فرهنگی ایرنا با او را هم به عنوان استاد آموزش زبان فارسی که با مسائل این حوزه از نزدیک آشناست و هم از جایگاه شخصیت حقوقی‌اش در مورد اقدامات و گاه موازی‌کاری مراجع مختلف امر آموزش زبان فارسی، کمبودهای بودجه، دلایل کاهش شمار علاقه‌مندان یادگیری زبان فارسی و آخرین اقدامات معاونت در یکی از روزهای پایانی زمستان ۹۹ را می‌خوانید.
حدود مهر ۹۸ بود که در مصاحبه با رسانه‌ها از کمبود بودجه ارزی برای اعزام استاد به کرسی‌های زبان فارسی صحبت کردید، در مورد تعداد کرسی‌های فعال زبان فارسی و ایرانشناسی در خارج از کشور و استادانی که امسال اعزام می‌شوند بفرمایید و اینکه مشکل حل شده یا باقی است؟
زبان فارسی از سالیان دراز طرفداران و مشتاقان فراوانی داشته، کرسی‌های زبان فارسی در ایران ۸۰ سال سابقه دارد؛ اما مثلا در پاکستان ۱۵۰ سال و البته بیشتر کرسی‌ها در شبه‌قاره هند و در بسیاری کشورهای اروپایی قدیمی‌تر از است. حدود ۲۰۰ کرسی در خارج از کشور داریم که یا زبان فارسی، یا زبان و ادبیات فارسی یا ایرانشناسی در آنها تدریس می‌شود.
تعداد این کرسی‌ها را به تفکیک می‌دانیم؟
بعضی فقط زبان فارسی، بعضی ادبیات فارسی از کارشناسی تا دکتری دارند و برخی ایرانشناسی که چند واحدی زبان فارسی می‌گذرانند. اطلاعات این حدود ۲۰۰ کرسی دقیق‌تر در بانک اطلاعاتی تا آخر تابستان ۱۴۰۰ برای اولین بار روی سایت وزارت علوم قرار می گیرد. تا این لحظه بانک اطلاعاتی منسجمی نداشتیم و این بانک شامل اطلاعات کامل از دانشجویان، استادان، تعداد کرسی‌ها و دروس تدریسی خواهد بود. بر اساس اطلاعات کلی فعلی حدود ۲۰۰ کرسی در سراسر دنیا وجود دارد که از این تعداد ۱۳۰ کرسی مستقل هستند، یا استاد بومی دارند یعنی استادان ایرانی مقیم خارج کشور یا استادان اهل همان کشور دارند که به ایران آمده و درس خوانده‌اند. حدود ۷۰ کرسی با وزارت علوم در ارتباط هستند و حدود ۱۳۰ کرسی با ما در ارتباط نیستند. اما در ۴۰ سال گذشته حدود ۳۰۰ استاد به کرسی‌هایی که با ما در ارتباط هستند اعزام شده‌اند و در ماموریت‌های یک تا سه ساله غیر از تدریس زبان و ادبیات فارسی نماینده فرهنگی وزارت علوم و جامعه دانشگاهی ایران و پل ارتباط علمی و ادبی ایران و آن کشور بوده‌اند.
بودجه از یک در و کرونا از در دیگر وارد شد
تعداد کرسی‌های فعال و استادانی که امسال اعزام خواهند شد؟
با کش و قوس‌هایی که سال گذشته سر بودجه داشتیم سازمان برنامه و بودجه در نهایت بودجه لازم را در اختیار ما گذاشت ولی بودجه از دری آمد و کرونا از در دیگری، حتی استادانی که ارز گرفته بودند و در حال خروج از کشور بودند به دلیل بسته شدن مرزها و تعطیلی کلاس‌های حضوری ارز را به وزارت علوم برگرداندند و ما هم بخشی را به خزانه دولت برگرداندیم.
امکان نگه‌داشتن و هزینه کردن در بخش‌های دیگر نبود؟
از نظر قانونی ممکن نبود، بودجه را باید تا آخر سال هزینه می‌کردیم؛ البته ۳ ماه هم مهلت دادند تا خرداد ۱۳۹۹. با همه کشورها از طریق وزارت امور خارجه نامه‌نگاری کردیم و اطلاع دادیم آمادگی اعزام استاد را داریم، کشورهایی که امکان بود استاد اعزام کردیم، ماموریت بعضی استادها را هم تمدید کردیم. امسال تا این لحظه ۷ استاد اعزام کرده‌ایم، تا آخر سال به شرط رسیدن بودجه ۴ استاد دیگر اعزام می‌کنیم و ۱۲ مدرس جوان از دانشگاه فردوسی مشهد به کشورهای عراق، سوریه و لبنان اعزام می‌شوند؛ تا پایان سال جمعا ۲۳ استاد و مدرس به ۱۳ کشور برای پوشش ۳۱ کرسی می‌روند. البته به دلیل همه‌گیری کرونا و توجه به آموزش مجازی سه برنامه کوتاه، میان‌مدت و بلندمدت برای توسعه آموزش مجازی طراحی کردیم. در برنامه کوتاه‌مدت چند کرسی خارجی را به چند دانشگاه داخلی سپردیم، مثلا دانشگاه تربیت مدرس کرسی‌های کشور پاکستان را پوشش می‌دهد. اگر نتیجه کار خوب بود، آن را به دانشگاه‌های دیگر هم سرایت می‌دهیم تا در زمینه آموزش مجازی بهتر عمل کنند. برنامه دیگر ما ایجاد سامانه آموزش مجازی واحد با امکانات موجود است که همه کرسی‌های خارج از کشور آن را بشناسند و در کلاس‌های آن شرکت کنند. وزارت علوم فقط جنبه ستادی دارد و وظیفه اجرایی را به دانشگاه‌ها می‌سپارد تا هر دانشگاهی کلاس‌هایش را با سلیقه خود ارائه کند. این کار غیر از ادامه کلاس‌ها در شرایط کرونایی فعلی برای کشورهایی که تعداد دانشجوی کمی هم دارند خوب است.
دکتر ظریف عنایت ویژه‌ای به آموزش زبان فارسی دارد
البته آموزش مجازی جایگزین حضور استادی که واقعا فرهنگ ایران را می‌شناسد نخواهد شد و آموزش مجازی در اولین گام های زبان‌آموزی برای هیچ زبانی از جمله زبان فارسی مفید نیست. بنابراین امیدواریم توسعه آموزش مجازی بهانه‌ای برای قطع بودجه نشود و کلا ممنوعیت اعزام استاد نشود.
اتفاقا در آغاز شیوه‌نامه آموزش مجازی قید شده این برنامه به معنای نادیده گرفتن یا کمرنگ کردن اعزام استاد نیست بلکه برای گسترش کرسی‌ها و استفاده از امکانات فضای مجازی صورت می‌گیرد. همچنین وزارت امور خارجه و شخص دکتر (محمدجواد) ظریف عنایت ویژه‌ای به بحث آموزش زبان فارسی دارند. معاونت دیپلماسی عمومی و فرهنگی وزارتخانه هم به این نکته اذعان دارد که حضور استادان زبان و ادبیات فارسی در دیپلماسی عمومی و فرهنگی موثر است. حتی سال قبل که تنگنای بودجه پیش آمد، خود وزیر امور خارجه در دفتر رئیس سازمان برنامه و بودجه جلسه تشکیل داد و در کنار وزیر علوم برای دریافت بودجه همکاری کرد.
یکی دیگر از کارهای معاونت، بررسی سرفصل‌های درسی آموزش زبان فارسی، ادبیات فارسی و ایرانشناسی و بازنگری و بازنگاری آن است که تا آخر امسال سرفصل های جدید آموزش زبان فارسی و ادبیات فارسی را با توجه به تغییرات دهه‌های اخیر اعلام می‌کنیم تا استادان و دانشجویان خارجی با فضای امروز جامعه ما آشنا شوند. از انتشارات سمت کمک گرفتیم تا منابع درسی جدید را به‌ویژه در قالب دیجیتال تولید کند تا در سامانه قرار دهیم و دانشگاه های مختلف بتوانند استفاده کنند.
پس ۳ خبر برای آموزش زبان فارسی دست‌کم تا پایان سال جاری یا آخر کار دولت تدبیر و امید داریم؛ راه اندازی بانک اطلاعاتی، آموزش مجازی در سامانه واحد و اعلام سرفصل‌های جدید آموزش زبان فارسی، ادبیات فارسی و ایرانشناسی.
بله امیدواریم تا تابستان آینده به این مرحله برسیم.
به موضوع آموزش زبان فارسی بپردازیم که بحث مهم‌تر و دربرگیرنده‌تری نسبت به ادبیات فارسی و ایرانشناسی است. موضوع آموزش زبان فارسی با وزارتخانه‌های مختلف مرتبط است؛ از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تا وزارت امور خارجه و فرهنگ و ارشاد اسلامی شاید به همین دلیل سال‌ها در مراکز متعدد از جمله ۲ مرکز شورای گسترش زبان فارسی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مرکز گسترش زبان فارسی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی پیگیری می‌شد. نهادهای آموزشی هم مانند موسسه لغت‌نامه دهخدا و جامعه المصطفی در این زمینه فعال بوده‌اند. تعدد مراجع باعث شد از ابتدای دهه ۹۰ برخی موسسات در هم ادغام و نهادی به نام بنیاد سعدی تشکیل شود. از نظر شما فعالیت‌های این نهاد فارغ از شخصیت حقوقی که در وزارت علوم دارید و به عنوان استاد آموزش زبان فارسی چقدر مفید بوده و وجود مراجع مختلف در این امر چقدر آسیب‌زا؟
وظیفه بنیاد سعدی آموزش عمومی زبان و ادبیات فارسی است
اگر آموزش زبان فارسی را به دو عرصه آموزش عمومی و آموزش دانشگاهی تقسیم کنیم وظیفه اصلی بنیاد سعدی، آموزش عمومی زبان و ادبیات فارسی است. رایزنی‌های فرهنگی ما آموزش زبان فارسی را به علاقه‌مندان یادگیری زبان فارسی و فرهنگ ایرانی برعهده دارند. بنیاد سعدی در این زمینه می‌تواند موفق باشد و کارهای خوبی انجام داده است، ولی آموزش زبان فارسی در بعد دانشگاهی، صرفا دانشگاهی است و دانشگاه‌های خارج از کشور فقط استادان مشخص را می‌پذیرند. کسی که اعزام می شود باید در سطح استادان دانشگاهی باشد که به آنجا می‌رود.
بنیاد سعدی هم قبول دارد که کار دانشگاهی وظیفه وزارت علوم است. معتقدیم باید به هم کمک کنیم و نباید در کار هم دخالت کنیم، موضوع دخالت و همکاری متفاوت است. بنابراین اگر مرزها حفظ شود، مفید است. مثلا آمفا (آزمون سنجش مهارت زبان فارسی) را بنیاد سعدی برای زبان‌آموزان سطح عمومی برگزار می‌کند و سامفا (سنجش استانداردهای مهارت‌های فارسی) را وزارت علوم برای دانشجویان خارجی که می‌خواهند در دانشگاه‌های ایران تحصیل کنند.
اتفاقا به یکی از سوالات من رسیدیم، قرار نبود کسی که آمفا را داده و گواهی لازم را کسب کرده، بتواند در دانشگاه‌ها تحصیل کند و آمفا قبل از سامفا تدوین و معرفی نشد؟
آمفا مخصوص زبان‌آموزان سطح عمومی و عادی است...
آزمون بسندگی زبان فارسی از وزارت علوم شروع شد
ولی از سال ۹۴ خبرهای آمفا و تدوین این آزمون در بنیاد سعدی منتشر می‌شد و سامفا از سال ۹۷ مطرح شد، فکر نمی‌کنید این برای فارسی‌آموز خارجی گیج‌کننده باشد؟
کارگروه سامفا در وزارت علوم تاسیس شد، سامفا از اینجا شروع شد و ما بنیانگذار آن بودیم ولی اشکالی ندارد بالاخره برای زبان انگلیسی هم چند آزمون داریم؛ آیلتس، تافل و ...
هدف و محل ارائه این آزمون‌ها مشخص است؛ مثلا اگر کسی قصد تحصیل در دانشگاه‌های استرالیا و کانادا را دارد باید آیلتس داشته باشد و اگر در آمریکا تافل. از بحث آزمون آمفا و سامفا بگذریم. چند عنوان کتاب آموزش زبان فارسی در بنیاد سعدی تولید شده و به تعدادی دانشجوی خارجی بورس تحصیل در رشته آزفا دانشگاه علامه طباطبایی نیز داده شده که می‌توانند در کرسی‌های آموزش زبان فارسی کار کنند آیا برای معاونت شما مفید بوده؟
بله کتاب‌های خوب و مفید در بنیاد سعدی منتشر کرده‌اند، ضمن اینکه ما هم چند کتاب جدید منتشر کرده و در دست انتشار داریم. استادان کرسی‌ها در هر کجای دنیا که باشند می‌توانند آزادانه کتاب‌های مورد علاقه و متناسب با نیاز کرسی‌ها را تدریس کنند. الان که بحث آموزش مجازی را به دانشگاه‌ها سپردیم و در نامه‌هایی به روسای دانشگاه‌ها از آنها خواسته‌ایم دو مورد را در نظر بگیرند: آموزش زبان و ادبیات فارسی و مراکز آموزش زبان فارسی برای دانشجویان خارج از کشور. حدود ۱۷ دانشگاه ما مراکز آموزش زبان فارسی ویژه دانشجویان خارجی دارند که فقط استادان تدریس نمی‌کنند و از مدرسان جوان هم استفاده می‌کنیم تا این مدرسان هم تجربه کسب کنند، اما بعضی دانشگاه‌های خارج از کشور استاد خاصی را معرفی می کنند و مثلا می‌گویند مایل به همکاری با این استاد با توجه به سوابق حرفه‌ای او هستیم.
اگر مرزبندی شود، خوب است
اگر بخواهید در یک جمله جواب دهید آیا تعدد مراجع فعال در زمینه آموزش زبان فارسی به ویژه در کار ستادی و نه صف، مراجعی که به نظر می‌رسد موازی‌کاری می‌کنند، مشکل زاست و باعث می شود بودجه آنطور که باید هزینه نشود یا خیر؟
اگر مرزبندی شود، خوب است. وزارت علوم نمی‌تواند برای آموزش زبان فارسی در سطح عموم برنامه‌ریزی کند و آنها می‌توانند در آن بخش کار کنند...
متقاضی آموزش زبان فارسی در سطح عموم زیاد نیست و مثلا کتاب آموزش زبان فارسی برای دانشجویی که ایرانشناسی هم می‌خواند و می‌خواهد چند واحد زبان فارسی بگذراند یکسان است...
متقاضی هست. در بسیاری کشورها افرادی هستند که به رایزنی‌های فرهنگی مراجعه می‌کنند و می‌خواهند زبان فارسی یاد بگیرند.
در این مورد آماری داریم؟
ما نداریم، ولی آنها (بنیاد سعدی یا سازمان فرهنگ و ارتباطات) دارند و می‌توانند بدهند. اگر یک مرکز باشد که برای آموزش زبان فارسی در سطح عموم برنامه‌ریزی کند، مشکلی ندارد و خیلی هم خوب است اما اگر تداخل صورت بگیرد کار به کندی پیش می‌رود و ضربه می‌خورد.
چه کاری در بنیاد سعدی یا هر نهاد دیگری انجام شده که برای شما مفید بوده است، مثلا کتابی تالیف یا مدرسی تربیت کرده‌اند که واقعا به کار شما آمده است؟
مطمئنا ما قدردان تلاش‌های دوستان در بنیاد سعدی هستیم و در برخی مراکز آموزش زبان فارسی و حتی کرسی‌ها از منابعی که تالیف و تدوین کرده‌اند بهره می بریم، ضمن اینکه وزارت علوم فقط این ساختمان نیست؛ لشکر عظیمی به نام دانشگاه‌های ایران دارد که با دانشگاه‌های مختلف خارجی و شرق‌شناسان مطرح ارتباط داشته و دارند. وزارت علوم یعنی کل بدنه دانشگاهی کشور که تخصص و تجربه کافی دارد کلی منابع منتشر کرده است. بُعد علمی و دانشگاهی برای ما مهم است و باید حفظ شود. از تلاش‌های علمی نهادهای دیگر هم استفاده خواهیم کرد و منعی نداریم. فکر می‌کنیم برای گسترش زبان فارسی در بخش‌های دولتی و خصوصی بیش از اکنون باید همت کنیم.
اگر نگوییم همه، اکثر استادان اعزامی شیفته فرهنگ ایرانی و زبان فارسی و مروج آن بوده‌اند
هر چند آمار دقیقی نداریم، گفته می‌شود تعداد دانشجویان و علاقه‌مندان زبان فارسی در دنیا با دلایل مختلف اقتصادی، سیاسی و اجتماعی کاهش پیدا کرده است، فارغ از این دلایل خود آموزش‌دهندگان و متخصصان آموزش زبان فارسی چه سهمی در این وضع دارند؟ چقدر داشتن نگاه علمی در آموزش زبان فارسی موثر بوده است؟
یکی از وظایف مهم ما در این معاونت انتخاب استاد مناسب برای اعزام در شورای علمی است. ممکن است یک استادی در ایران خیلی موفق باشد، استادتمام با چند کتاب و مقاله ولی در خارج از کشور موفق نباشد، از آن طرف ممکن است یک استاد جوان در خارج از کشور بتواند دانشجویان را به‌خوبی جذب کند. یعنی فردی که اعزام می‌شود باید آدمی چندوجهی باشد، جذاب باشد با دانشجویان دوست شود، فعالیت‌های فوق برنامه بگذارد و در یک کلام شیفته فرهنگ ایرانی و زبان فارسی و مروج راستین آن باشد.
پس در واقع زبان فارسی از این حیث و از سوی متولیان آموزش زبان فارسی ضربه‌ای نخورده چون همه استادانی که اعزام شدند این خصوصیات را داشته‌اند؟
حالا اگر نگوییم همه می‌توانیم بگوییم اکثر استادان این طور بوده‌اند.
از وقتی که به خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) دادید متشکریم، اگر نکته‌ای هست بفرمایید.
از سازمان برنامه و بودجه خواهش می‌کنم بودجه این بخش را ویژه ببینند و کامل و بموقع در اختیار ما بگذارند تا کرسی‌هایی که با زحمات فراوان وزارت علوم، وزارت امور خارجه و رایزنی‌های فرهنگی ایجاد شده‌اند تعطیل نشوند. سنگی به چند سال شود لعل پاره‌ای/ زنهار تا به یک نفسش نشکنی به سنگ. همچنین حُسنت به اتفاق ملاحت جهان گرفت/ آری به اتفاق جهان می‌توان گرفت.
نظر شما