جست و خیز بز مرخز برای بقای نسل

به گزارش ایرنا،بز مرخز به نام محلی"بزنه مه‌ره‌ز" تنها نژاد بز تک پوششی کشور و مولد الیافی براق، ظریف و نرم به نام "مه‌ره‌ز است که فقط توسط این نژاد تولید می شود.

این نژاد بز در زیستگاه اصلی پرورش خود در بخش های آلوت و آرمرده شهرستان بانه و مناطق دیگری از استان جزء اصلی ترین منبع درآمدزایی خانوار های پرورش دهنده محسوب شده و بصورت سنتی از الیاف پوششی آن بهره برداری می شود.

بز مرخز یکی از گونه های کمیاب بز در ایران  است که به خاطر پشم زیبا و با ارزشی که دارد از اهمیت بالای برخوردار است پشم بز مرخز در صنایع تبدیلی کاربرد زیادی دارد و از پشم این در تهیه لباس محلی مردانه به نام محلی (شال) تهیه می‌شود.

بخش آمرده بانه خواستگاه بز مرخز به لحاظ موقعیت جغرافیایی یکی از مناطق مناسب برای پرورش بز مرخز است و در حال حاضر۱۴ دامدار برای حفظ بقای نسل در این بخش حدود یک هزار راس بز مرخز را پرورش می دهند.

هدف اصلی پرورش بز مرخز تولید الیاف درجه یک و براق با نام محلی "مه‌رز" است و منبع اصلی تغذیه این بز برگ درختان بلوط و گیاهان این منطقه است که تغذیه بز مرخز از برگ درختان بلوط باعث تولید الیاف نرم، ظریف، فردار و براق می شود.

با توجه به اینکه نسل بز مرخز در حال انقراض است پرورش این گونه در بین گونه های اهلی از اهمیت زیادی برخوردار است چراکه این گونه یکی از قدیمی ترین حیواناتی است که توسط بشر اهلی شده و همچنین نقش زیادی در حفظ شیوه های دامداری سنتی ایفا می کند.

دامداران بز مرخز آرمرده هر روز بزها را برای چرا و تغذیه از برگ درختان بلوط به جنگل های اطراف روستایشان می برند و هر چند در این فصل از سال در کردستان گیاهان رویش پیدا نکردند اما طبق یک روش قدیمی و سنتی دامداران برای این فصل از سال هم فکری کردند.

برای پیگیری این موضوع به سراغ یکی از دامداران بز مرخز روستای "دشت گه وره" آرمرده رفتم "محمود رشیدی" یکصد راس بز مرخز دارد.

بسیاری از دامداران منطقه شمال زاگرس در فصل تابستان سرشاخه‌های بلوط را هرس کرده و این سرشاخه‌ها که دارای برگ سبز هستند روی هم انباشته شده و در این فصل از سال دام از آن تغذیه می‌کند.

دامدار روستای "دشت گه‌وره آرمرده" که بیش از ۶۰ سال سن دارد گفت: پدر و پدر بزرگ من دامدار بز مرخز بودند آنها روش های نگهداری از این بز را به من نیز یاد دادند و من نیز به شیوه آنها این گونه از بز را پرورش می دهم.

محمود رشیدی با اشاره به وعدهای مسوولان برای کمک به دامداران بز مرخز افزود: دامداری درآمد مناسبی دارد اما باید دولت در زمینه تامین مکان مناسب نگهداری بزها به دامداران کمک کنند همچنین برای تامین علوفه بز که بیشتر از برگ درختان بلوط است با ما همکاری کنند و موانع را از سر راه دامداران بردارند.

وی اظهار داشت: هر سال در اواخر شهریور با همکاری دیگر اهالی روستا سرشاخه درختان را هرس می کنیم و سرشاخه‌ها چندین درخت را روی تنه یک درخت دپو می‌کنند.

او می‌گوید: این کار را پدران مان هم انجام دادند و هم امر باعث می‌شد که آفت جوانه خوار بلوط که به عنوان تهدیدی برای درختان بلوط است رشد پیدا نکند و جنگل های قدیم سرزنده تر بودند.

رشیدی با اشاره به گرانی علوفه و هزینه های نگهداری بز مرخز افزود: زمینهای من نسق زراعی دارند اما آب ندارند و  سازمان آب و فاضلاب بانه اجازه حفر چاه هم نمی دهد.

وی گفت: در صورتی پروانه حفر چاه به ما بدهند ما می توانیم تعداد بیشتری بز پرورش دهیم اما اگر زمین‌های ما از آب محروم بمانند ما توان پرورش بز را نداریم چراکه زمین برای تامین علوفه نیاز به آب دارد و خرید علوفه دام نیز به صرفه نیست.

دامدار روستای دشت گه وره آرمرده اظهار داشت: سالانه هر کدام از این بزها یک کیلو و ۵۰۰ گرم پشم دارند که ۵۰۰ هزار تومان قیمت دارد و می توان یک دست شال مردانه را با آن ببافند.

وی با بیان اینکه نسل بز مرخز در حال انقراض است گفت: افراد زیادی تمایل به پرورش بز مرخز دارند و تقاضا برای خرید این نوع بز زیاد است اما من برای بقای نسل این بز که در حال انقراض است، را نگه می دارم.

طیف های مختلف رنگ موی مرخز

کارشناس جهاد کشاورزی بانه درباره تنوع رنگ موی بزمرخز گفت: موی بز مرخز شامل چهار رنگ اصلی سفید، خاکستری، قهوه ای و مشکی از طیف های  مختلف است که این الیاف برای بافت لباس کردی مردانه( شال) و پستک کاربرد زیادی دارد.

سیوان فتحی پناه افزود:موی مرخز یا موهر از کیفیت بالایی برخوردار است که در صنعت نساجی و پوشاک کاربرد زیادی دارد این نوع الیاف در تهیه فرش، جاجم، کلاه، دست کش و جوراب کاربرد زیادی دارد.

وی با بیان اینکه موی بز مرخز ثبات رنگ بسیار بالایی دارد اظهار داشت: موی  بز مرخز خاصیت ارتجاعی بالای و در برابر آتش مقاوم و رطوبت را به خوبی جذب می کند و در مقابل سرما و اشعه های مضر خورشید مقاوم است.

فتحی پناه گفت: ماده تانن که در برگ درختان بلوط وجود دارد باعث ظرافت و براقی موی بز مرخز می شود بنابراین تغذیه بز مرخز از برگ درختان بلوط اهمیت بالایی دارد.

وی با اشاره اهمیت بقای نسل بز مرخز و حمایت از دامداران ادامه داد: برای بهره گیری بیشتر از موی بز مرخز باید در صنایع تبدیلی تکمیلی حمایت شود و تولید کنندگان موی بز مرخز را باقیمت مناسب از دامداران خریداری کنند و در صنعت پوشاک بهره برداری شود.

فتحی پناه با بیان اینکه با توجه به جثه کوچک بز مرخز و صعب العبور بودن منطقه در گذشته اکثر دامداران آرمرده به پرورش این نوع بز مشغول بودند گفت: باید امکانات دسترسی به کوخ ها فراهم شود تا زمینه پرورش بز مرخز برای کوخ نشینان منطقه فراهم شود.

۱۴ گله دار بز مرخز

رییس جهاد کشاورزی بانه گفت: هم اکنون ۱۴ گله دار و حدود یک هزار راس بز مرخز در منطقه آرمرده وجود دارد که برای کمک به دامداران و حفظ این گونه نادر پنج راس از بز مرخز نر از مرکز تحقیقاتی استان در بین دامداران به صورت رایگان توزیع می شود.

کریم شریفی با اشاره به اهمیت مناسب بودن اماکن دامی در حفظ گونه ها کمیاب افزود: به منظوربهسازی و نوسازی اماکن دامی نیز ۱۱۰ کیسه سیمان و پنجره به دامداران اهدا شده و تعدادی از دامداران از تسهیلات بنیاد برکت بهره مند شدند.

وی با بیان اینکه برای پرداخت تسهیلات کم بهره به دامداران محدودیتی وجود ندارد، اظهار داشت: شرایط منطقه بانه برای پرورش بز مرخز به دلیل وجود جنگل های بلوط و مازوج مناسب است اما پوشش بالای جنگل های منطقه آرمرده شرایط بهتری برای نگهداری بز مرخز دارد.

شریفی ادامه داد: برای کمک به دامداران بز مرخز امسال ۲ تن و ۲۸۰ کیلوگرم کنسانتره به دامداران دادیم.

وی با بیان اینکه تغذیه بز مرخز وابسته به برگ درختان بلوط است گفت:در دهه ۷۰ بز مرخز یکی از بزرگترین جمعیت های دامی منطقه بوده اما علارغم اقدامات انجام شده در راستای افزایش جمعیت این گونه دامی اجرای طرح سیانت از جنگل ها، تغییر سبک زندگی مردم،جایگزینی الیاف دیگر به جای مرخز، کاهش جمعیت روستاها، مهاجرت روستاییان به شهر و وضعیت اقتصادی مردم باعث کاهش جمعیت بز مرخز در در ۲ دهه گذشته شده است.

این مسوول ادامه داد: با وجود اینکه الیاف مرخز یکی از بهترین الیاف طبیعی است و این الیاف بجز در لباس مردانه (شال) تاکنون در صنعت پوشاک بهره گیری نشده و صنعت گران این الیاف به بازار جهانی معرفی نکردند.

وی اظهار داشت: جمعیت دام زمانی افزایش می باید که برای دامدار صرفه اقتصادی داشته باشد در صورتی که صرفه اقتصادی نداشته باشد دامدار نیز رغبتی برای پرورش دام نخواهد داشت.

سرشاخه‌زنی درختان به معنی کنترل آفت نیست

راستش در حالی پیگیر خطرات پیش روی بز مرخز بودم این نکته هم برایم جالب بود که آیا سرشاخه‌زنی درختان بلوط هم که در بین دامداران شمال زاگرس از جمله سردشت و پیرانشهر در آذربایجان‌غربی و بانه و مریوان در کردستان دیده بودم مفید است یا نه.

از چند گله دار بومی در این مناطق هم پرس و جو کردم اما سرشاخه‌زنی بلوط تنها برای بز مرخز نیست بلکه بسیاری از دامداران این منطقه سرشاخه‌زنی که در اصطلاح محلی به آن "گه‌ل کردن" به معنی برگ چیدن است انجام می دهند.

با چند کارشناس منابع طبیعی و جنگل داری هم این موضوع را مطرح کردم اما یکی از آنان به نام "خالد خضری" که در این زمینه تحقیق علمی هم انجام داده بود گفت: این تصور که سرشاخه‌زنی درختان به معنی کنترل آفت است از لحاظ علمی درست و نیست و سرشاخه زنی به معنی تخریب جنگل است.

وی برای گفته‌های خود چندین دلیل داشت و افزود: در نگاه نخست ورود دام در این فصل که پوشش گیاهی هنوز رشد نکرده به زیان جنگل و مرتع است و دام‌ها خاک را لگدکوب می‌کنند و نفوذپذیری آب باران در خاک را کاهش می دهد.

وی اضافه کرد: برگ‌های خشک شده بلوط ارش غذایی زیادی ندارند و طبق تایید کارشناسان تغذیه دام، ارزش این خوراک کمتر از انرژی است که دام برای رفتن به کوه صرف آن می کند و تنها عادت غلطی است که دامداران این منطقه از قدیم ان را انجام می دهند.

این کارشناس منابع طبیعی و آبخیزداری مهاباد گفت: سرشاخه زنی درختان بلوط در تابستان باعث تضعیف درخت شده و به همین خاطر آسیب پذیری و مقاومت آنها در برابر آفت‌ها هم کاهش پیدا می کند.

وی افزود: شاخه‌های بدون برگ بلوط در پاییز وقتی که نخستین بارش‌ها آغاز می‌شود، کاربرد اصلی خود که همان مهار باران شدید است را از دست داده و به همین خاطر در این مدت شاهد تخریب و وقوع سیلاب در مناطق جنگلی هستیم.  

این کارشناس گفت: در قدیم هم سرشاخه زنی درختان بلوط تنها در مناطق پرتراکم جنگل صورت می‌گرفت اما اکنون زندگی ماشینی و استفاده از ادوات کشاورزی سرشاخه زنی درختان را هم متحول کرده است و این کار با سرعت و قدرت بیشتری هم صورت می‌گیرد.

به نظر می رسد در چند سال گذشته علارغم تلاش های زیادی که برای حفظ این گونه کمیاب شده همچنان تعداد بزهای مرخز کمتر از یک هزار راس است و تاکنون آمار آنها افزایش نداشته است.

عوامل متعددی مانند جایگاه نامناسب، اختلالات ژنتیکی، ناآگاهی گله داران به روشهای مناسب نگهداری این گونه بز باعث شده که آمار آنها همچنان ثابت بمانند.

کاهش جمعیت بز مرخز به دلایل، محدودیت در منابع خوراک دامی از جمله جلوگیری از سر شاخه زنی درختان بلوط، نبود سیاست های حمایتی از دامهای تولید کننده الیاف و سود آوری کمتر در مقایسه با سایر دامهای پرورشی از مهمترین چالش موجود برای این نژاد است.

بقای نسل بز مرخز درحال انقراض نیازمند حمایت های مادی و معنوی مسوولان است که باید راهکارهای علمی و عملی را در این زمینه بکار بگیرند.

از طرفی دیگر متولیان امر برای حل مشکل سرشاخه زنی درختان بلوط هم با ایجاد مشوق‌های از جمله توزیع علوفه و نهاده‌های دامی در بین دامداران این امر را به حداقل کاهش دهند. 

از  مجموع ۸۱ هزار بهره بردار عرصه‌های منابع طبیعی در کردستان ۶۷ هزار خانوار بهره بردار بخش مراتع و ۱۴ هزار بهره بردار عرصه جنگلی کردستان هستند.

از مساحت ۲ میلیون و ۹۳۷ هزار هکتاری استان کردستان، بیش از ۳۷۴ هزار هکتار آن را جنگل تشکیل می دهد، جنگل های این استان که جزو جنگل های زاگرس شمالی به حساب می آیند، در طول بیش از ۵۰ هزار سال گذشته تشکیل شده و به لحاظ محافظت از منابع آب و خاک، تولید محصولات فرعی، ذخایر ژنتیکی، مصارف درمانی، توانایی های اکوتوریستی و ارزش های زندگی، دارای اهمیت زیادی است.

جنگل های این استان که بخشی از جنگل های غرب کشور را تشکیل می دهد بیشتر اطراف شهرهای بانه و مریوان واقع شده و بعد از جنگل های شمال کشور در رتبه دوم اهمیت قرار دارند.