سایه کرونا بر آیین‌های محرم

به گزارش ایرنا اگرچه امسال به دلیل شیوع کرونا و قرار گرفتن استان خراسان جنوبی در موج پنجم همه‌گیری ویروس دلتا همه آیین‌های باشکوه ماه محرم قابل برگزاری نبوده و برخی آیین‌ها نیز به صورت نمادین و با جمعیت محدود به اجرا درآمده‌ اما همچنان شور حسینی در این دیار جاری است.

مراسم عزاداری ماه محرم از هفته گذشته در مناطق مختلف این استان آغاز شد و در ادامه با تصویب و تاکید ستاد مقابله با کرونا، برگزاری هرگونه مراسم در فضای بسته و حرکت هیات‌های مذهبی به منظور حفظ سلامت مردم و عزاداران ممنوع اعلام شد.

از این رو تلاش مسوولان و دست‌اندرکاران این بوده که آیین‌های سوگواری سرور و سالار شهیدان که با قلب و روح و فرهنگ ایرانی‌ها آمیخته شده با رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی برگزار شود و آسیبی متوجه میهمانان مجلس عزای امام حسین (ع) نشود.

سنت هزار و ۲۰۰ ساله آیین‌های سوگواری محرم به عنوان بخش اعتقادی و جدایی‌ناپذیر از فرهنگ اصیل ایرانیان مسلمان، امسال به خاطر شدت بحران شیوع کرونا با محدودیت‌هایی برای رعایت دستورات بهداشتی پیشگیرانه مواجه شده تا اجتماعات عاشورایی منجر به تقویت ناخواسته زنجیره انتقال این ویروس همه‌گیر نشود.

مردم استان خراسان جنوبی نیز همچون سال‌های پیش از کرونا امسال هم در سوگ حضرت اباعبدالله الحسین (ع) سیاهپوش و عزادار شدند اما آیین‌های سنتی این دیار که جلوه‌های ویژه‌ای از ابراز ارادت و اندوه را به نمایش می‌گذاشت، اجرا نمی‌شود.

سینه‌زنی، زنجیرزنی، روضه‌خوانی، علم‌بندان، علم‌گردانی، نخل‌بندی، نخل‌گردانی، مشعل‌گردانی، شبیه‌گردانی و تعزیه‌خوانی از شیوه‌های آیین عزاداری ماه محرم در بیرجند و دیگر شهرستان‌های خراسان جنوبی که در ۲ سال اخیر برخی از این آیین‌ها برگزار نشده و حسرت به دل اهالی این دیار مانده است.

علم‌بندان با قدمت بیش از یک قرن در خراسان جنوبی

علم‌بندان از جمله آیین‌های قدیمی عزاداری با بیش از ۱۰۰ سال قدمت در بیرجند است  که با روش خاصی در یکی از هیات‌های عزاداری شهر برگزار می‌شود و امسال هم با رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی و جمعیت محدود در هیات محبان بیرجند به اجرا درآمد.

این آیین اوایل ماه محرم با حضور سادات و هیات‌های عزاداری انجام می‌شود و مردم آمادگی خود را برای شرکت در عزاداری ماه محرم اعلام می‌کنند.

علم مهم‌ترین وسیله در اجرای مراسم سوگواری محرم به‌شمار می‌رود در هر یک از نقاط استان هر یک از علم‌ها را به نشانه امام حسین (ع) و اصحابش نام‌گذاری کرده و هر علم را نمادی از آن شخصیت می‌پندارند.

مردم برای علم احترام زیادی قائلند و آن‌ را زنده می‌پندارند به‌صورتی‌ که وقتی علم را می‌بندند، انگار دوباره به آن جان تازه می‌بخشند.

مراسم علم‌بندان یا عقد علم در بیرجند و برخی مناطق دیگر استان در غروب آخرین روز ماه ذی‌الحجه انجام می‌شود که نشانه شروع مراسم ماه محرم است. در برخی روستاها این مراسم روزهای پنجم، ششم و هفتم محرم آغاز می‌شود و علت آن را ورود اهل بیت به کربلا ذکر می‌کنند.

علم‌ها اغلب بانی و علم‌چی دارند که صاحب علم محسوب می‌شود و این کار به طور موروثی از پدر به پسر بزرگ‌تر خانواده می‌رسد.

در بعضی از مناطق بانیان، علم‌ها را در خانه‌هایشان به اتفاق اقوام خود بسته و برای بقیه مراسم به مسجد یا محل تجمع مردم می‌آورند؛ گروهی نیز این مراسم را در مسجد انجام می‌دهند و برای این کار یک یا دو روز قبل از مراسم پارچه‌های علم را می‌شویند و می‌گذارند تا خشک شود، بیشتر این پارچه‌ها از نذورات مردم است.

روز علم‌بندان مردم را به وسیله چاووشی‌خوانی یا اعلام از بلندگو آگاه می‌کنند.  پس از جمع شدن مردم، بزرگان و سادات محل، لباس‌ها، دستمال و پارچه‌ها و توغ (towq) علم را می‌بندند و حین کار اسپند دود می‌کنند، کسی چاووشی می‌خواند و دیگران صلوات می‌فرستند.

همچنین در مناطقی که روحانی دارند، قبل و بعد از مراسم علم‌بندان روضه‌خوانی و بعضی نیز نوحه‌خوانی می‌کنند و گروهی دور علم سینه دوره می‌زنند و در پایان علم‌ها را زیارت می‌کنند.

دربرخی از نقاط علم‌ها را بعد از ظهر عاشورا پس از شهادت امام حسین (ع) قتل می‌کنند (باز می‌کنند) و آنها را چون کشته‌های کربلا برهنه کرده و زیارت می‌کنند. کسانی که مریض دارند برای تبرک روی توغ علم آب می‌ریزند و آن را به مریض می‌دهند تا شفا پیدا کند و دیگران نیز برای تبرک از آن آب می‌خورند.

مراسم و آیین علم‌بندان خراسان جنوبی به شماره ۶۲۷ در سال ۱۳۹۱ در فهرست آثار معنوی (فرهنگی ناملموس) به ثبت رسید.

مراسم «علم‌گردانی» نیز در روستاها به طور معمول نیمه دوم دهه نخست محرم از قدیم مرسوم بوده به طوری که در این آیین علم‌ها را به در خانه‌ها برده و برای صاحبخانه فاتحه می‌خوانند و او نیز به علم گردان‌ها گندم و پول و خواربار می‌دهد.

علم‌گردان‌ها با خواندن اشعاری در کوچه و بازار، عزاداری امام شهید را به مردم اعلام می‌کنند و از نزدیک شدن روز تاسوعا و عاشورا خبر می‌دهند. حضور مشتاق مردم در این آیین و ادای نذورات آنان بیانگر عشق و ارادت خالصانه به حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و یاران باوفایش است.

اما در ۲ سال اخیر این آیین هم برای پیشگیری از همه‌گیری ویروس کرونا اجرا نشده و مراسم فاتحه‌خوانی به صورت یکجا در فضای باز مکان‌های مذهبی انجام می‌شود.

مراسم «مشعل‌گردانی» در روستای خور و برکوه و «سنگ زنی» در روستای درخش بیرجند نیز از آیین‌های سنتی است که تحت تاثیر ویروس کرونا فعلا اجرا نمی‌شود.

به منظور اجرای این آیین مشعل‌هایی در حسینیه روستا داخل زمین نصب شده و شب نهم محرم آن را روشن می‌کنند.  در سال‌های گذشته مشعل‌های بسیاری در منطقه خوسف وجود داشت که آن را شب‌های نهم محرم در کوچه‌ها می‌گرداندند و نذری جمع می‌کردند.

مراسم «سنگ‌زنی» روستای درخش نیز از شب پنجم محرم همراه با هیات‌های عزاداری با آهنگ نوحه، سینه‌زنی یا زنجیرزنی انجام می‌شود.

تعزیه‌خوانی به شکل مجازی 

«تعزیه‌خوانی» از دیگر آیین‌های عزاداری است که در روستاها و شهر بیرجند در قالب سوگواره تعزیه برگزار می‌شود و از زمان شیوع ویروس کرونا این آیین هم شکل مجازی به خود گرفته است.

تعزیه یا شبیه‌خوانی نمایشی است که در آن یکی از وقایع کربلا را به نمایش می‌گذارند. انواع تعزیه در ماه محرم در روستاهای مختلف برگزار می‌شود که در روستای «خنگ» تعزیه صحرای کربلا در روز عاشورا و تعزیه حضرت ابوالفضل (ع) در روز تاسوعا انجام می‌شود.

تعزیه‌های حر، حضرت امام حسین (ع)، حضرت علی اکبر (ع)، حضرت ابوالفضل (ع) و وفات پیغمبر (ص) در روستای مهمویی بیرجند رایج است.

همچنین در روستاهای درخش و آسیابان در روز هفتم محرم تعزیه‌خوانی مسلم بن عقیل، در روز هشتم تعزیه حضرت علی اکبر، روز نهم تعزیه حضرت ابوالفضل و روز عاشورا تعزیه صحرای کربلا برگزار می‌شود.

علاوه بر آن آیینی با عنوان «هفت منبر» در روز تاسوعا از سوی زنان در بیرجند برگزار می‌شود که در این آیین بانوان با روشن کردن هفت شمع در هفت منبر، مسجد و حسینیه در آن شرکت می‌کنند.

آیین خاصی با عنوان «شمع‌گردانی» نیز روز تاسوعا در برخی روستاهای بیرجند از جمله «بهدان» برگزار می‌شود.

آیین خیرات سیدالشهدا از سوی مسلمانان اهل سنت خراسان جنوبی هم در روز عاشورا از دیگر آیین‌هایی است که در آن مردم مناطق سنی‌نشین با پختن غلور و آش نذری با عنوان خیرات سیدالشهدا به اطعام مردم می‌پردازند.

برگزاری آیین شبیه‌گردانی، تعزیه‌خوانی، آتش زدن نمادین خیمه‌ها، راه‌اندازی کاروان‌های سبزپوش و سرخپوش از جمله مراسم تعزیه شهادت سالار شهیدان در روز عاشورا به‌شمار می‌رود که البته در ۲ سال اخیر کمتر دیده شده است.

دسته‌های عزاداری هر سال در روز عاشورا عازم قتلگاه (بهشت متقین) شهر بیرجند می‌شوند به‌صورت متمرکز به نوحه‌خوانی و سینه‌زنی می‌پردازند؛  این عزاداری با فرارسیدن ظهر عاشورا و آتش زدن خیمه‌ها به عنوان نمادی از خیمه‌های اهل بیت امام حسین (ع) به اوج خود می‌رسد.

۲ سال است که به جهت رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی هر هیاتی به طور جداگانه و در فضای باز به مدت محدود عزاداری انجام می‌دهد امسال هم حرکت و دسته‌روی هیات‌ها برگزار نمی‌شود.

آیین بیل‌زنی در خوسف برگزار نمی‌شود

آیین سنتی بیل‌زنی که در میان مردم خوسف نماد تدفین شهدای کربلا است امسال به دلیل شیوع ویروس کرونا و اهمیت سلامتی مردم برگزار نمی‌شود.

به گفته مسوولان امسال نماد بیل در صحن هیات حسینی این شهرستان با حصار و بدون دسترسی مردم تعبیه خواهد شد.

برگزاری آیین بیل‌زنی در شهرستان خوسف به عنوان تبرک کردن بیل‌ها و دفع آفت از مزارع و محصولات کشاورزی و نمادی از دفن اجساد شهدای کربلا است که به شماره ۵۰۸ در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسید.

مراسم نخل‌گردانی به عنوان نمادی از گرداندن گهواره طفل شیرخوار حضرت امام حسین (ع) از دیگر برنامه‌های عزاداری مردم در روز عاشوراست.

این مراسم هر سال روز عاشورا در شهرستان خوسف با شور و شکوه خاصی برگزار می‌شود که سال گذشته برای حفظ سلامت مردم، نماد نخل در صحن هیات حسینی این شهرستان با حصار و بدون دسترسی مردم تعبیه شد.

نخل‌بندی و نخل‌گردانی از آیین‌های کهن عاشورایی است، نخل در لغت به معنای درخت خرما است و در اصطلاح حجله مانندی است که از چوب می‌سازند و روی آن را با شال‌های مختلف تزئین می‌کنند. روز عاشورا نخل‌ها را به شکل نمادین و به عنوان تابوت امام حسین (ع) به حرکت در می‌آورند.

در روایات ذکر شده که امام حسین (ع) را روی شاخه‌های درخت خرما گذاشته و به محل دفن بردند و شاید این کار مهم‌ترین دلیل برای نامیدن نخل باشد. نخل‌گردانی در برخی شهرها و روستاهای مختلف استان اجرا می‌شود و نوع تزئین و تعداد آن فرق می‌کند. شکل ظاهری نخل‌ها به صورت یک جناغ قوسی شکل است. برخی نخل‌ها صدها کیلو وزن دارد. بستن نخل‌ها با مهار تمامی چوب‌های نخل و با مهارت خاص توسط نخل‌بند انجام می‌شود.

اطعام دسته‌های عزاداری و پرداخت نذورات از مراسمی است که از اول ماه محرم تا روزهای بعد از عاشورا به طور چشمگیر در شهرها مشاهده می‌شود.

اطعام و ادای نذورات در روزهای آخر دهه نخست محرم به ویژه روزهای نهم و دهم از جمله جلوه‌های بارز عزاداری مردم بیرجند است به گونه‌ای که کمتر محله‌ای بوده که در این روز سفره امام حسین (ع) در آن پهن نشود به طوری که شهروندان از سفره حضرت امام حسین (ع) نه برای رفع گرسنگی بلکه به قصد تبرک اطعام می‌گیرند.

اکنون به جهت تاکید بر رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی توزیع غذا فقط به شکل بسته‌بندی یا سبد غذایی در بین نیازمندان است.

عزاداران حسینی در بیرجند همچنین در نخستین شب شهادت امام حسین (ع) با روشن کردن شمع در مساجد، مراسم شام غریبان را برگزار می‌کنند. هیات‌های عزادار در این آیین به نشانه جست و جوی اطفال گمشده سالار شهیدان با عبور از کوچه‌ها و ریختن خاک بر سر و روی خود گویی به دنبال گمشده‌ای می‌گردند.

۱۸ آیین محرم در خراسان جنوبی به ثبت ملی رسید

مدیر حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی با اشاره به اینکه بعد از شیوع ویروس کرونا برگزاری آیین‌های سنتی محرم کمرنگ‌تر شده است گفت: امسال هم این آیین‌ها به شکل محدود برگزار می‌شود زیرا رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی و سلامت عزاداران در اولویت است.

سید احمد برآبادی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: تاکنون ۱۸ آیین و مراسم محرمی در این استان به ثبت ملی رسیده است.

وی تعزیه‌خوانی بیرجند، هفت منبر بیرجند،  نخل‌گردانی فردوس، بیل‌زنی خوسف و نخل‌گردانی درخش را از جمله آیین‌های به ثبت رسیده در استان برشمرد و گفت:مشعل‌گردانی برکوه سربیشه، علم‌گردانی، سنگ‌زنی درخش، علم‌بندان استان، مراسم پخت غلور در اربعین، نخل‌بندی و نخل‌گردانی کریت طبس، مراسم خیرات عاشورا در گزیک، مراسم تکیه‌بندان روستای سرخنگ، مراسم عزاداری امام حسین در حسینیه کبابی، مراسم علم‌گردانی و علم آرایی بشرویه، مراسم تعزیه زعفرجن در بشرویه، مراسم پخت آش بزباش در نصرآباد خوسف و مراسم عماری پوشی یا عمارگردانی بشرویه از دیگر آیین‌های ثبت ملی در استان است.

مدیر حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی گفت: ثبت میراث معنوی در آثار ملی در راستای ترویج فرهنگ عاشورایی و زنده نگهداشتن آیین‌های سنتی عزاداری صورت می‌گیرد و پرونده‌های دیگری هم از میراث معنوی مرتبط با عزاداری‌های محرم خراسان جنوبی در حال مستندسازی است.

تجمع در محرم ممنوع است

به گفته رییس شورای هیات‌های مذهبی خراسان جنوبی برنامه‌های تجمع عزاداران که هر سال در مسجد عاشورا، مسجد امام حسین (ع) و هیات حسینی، قتلگاه و مراسم مذهبی مانند بیل‌زنی و نخل‌گردانی بوده امسال با توجه به شرایط کرونایی برگزار نمی‌شود.

غلامرضا عباسی مقدم افزود: تجمع در ماه محرم و ایام تاسوعا و عاشورا ممنوع بوده و برگزاری مراسم هیات‌ها در هر محله‌ و فقط در فضای باز امکانپذیر است.

وی گفت: ۳۰ بازرس توسط شورای هیات‌های مذهبی بر برگزاری مراسم عزاداری و هیات‌ها نظارت می‌کنند و در صورت گزارش تخلف ضمن تذکر در صورت تکرار برخورد می‌شود.

۸۰ هیات در شهر بیرجند و در استان خراسان جنوبی هزار و ۳۴۰ هیات مذهبی مجوز فعالیت دارند.