احمد محمود داستان‌نویسی واقع‌گرا

کتاب برایم دنیای تازه ای است. حرف های تازه و کارهای تازه. همچین جذب نوشته های کتاب می شوم که اگر بیخ گوشم توپ بترکانند، حالی ام نمی شود. مثل آدم تشنه ای که به آب رسیده باشد هر جمله برایم شده است یک جرعه آب گوارا. آب خنک، صاف و زلال که به ام جان می دهد.  صدای کسی را می شنوم. ”تو خالدی؟ ”سر بر می گردانم. کوتاه است و پهن. بازوهایش مثل قلوه سنگ است. نگاهش مثل آتش می سوزاند. ”رد کن بیاد. ” در می مانم که چه باید بکنم. حالی ام می کند. ”برات رختخواب آوردم، دو چوغ رد کن بیاد. ”ته جیبم را می گردم. دو تومانی مچاله شده ای می گذارم کف دستش. قالیچه را و پتو را و متکا را می زنم زیر بغل و می روم تو انفرادی. تو هر گره قالیچه نخ نما شده، بوی پدرم و بوی توتون پدرم خانه کرده است. پهنش می کنم. متکا را می گذارم و دراز می کشم. صورتم را به قالیچه می مالم. دلم می خواهد گریه کنم. متکای مادرم است. گونه هایم را تو متکا فرو می کنم و بو می کشم. بغض دارد، خفه ام می کند. کافی است، کسی صدام کند و با من حرف بزند که گریه سر بدهم. هیچ وقت اینقدر دلم نازک نبوده است. انگار گیس مادرم پخش شده است رو متکا. انگار پدرم رو قالیچه نشسته است و سیگار می پیچد. صدای غمناک پدرم را می شنوم. از دور دست ها، از بن چاه.  انگار لاشه گوسفندی را که به نشپیل قصابی آویزان کرده باشی دست هایم آویزان می شوند. گردنم زود خسته می شود. حس می کنم که خون دارد، تو کاسه سرم جمع می شود، باز سرم را بالا می گیرم، باز گردنم خسته می شود. خون مثل دریا تو کاسه سرم موج می زند، دارم خفه می شوم که ناگهان مثل لوله آفتابه یکهو از سوراخ های دماغم خون بیرون می زند. این بخشی از رمان همسایه‌ها محبوب ترین اثر احمد محمود است.

تولد و تحصیلات

احمد محمود یکی از نویسندگان پرکار دوران معاصر در عرصه ادبیات و داستان نویسی بود که در دهم دی ۱۳۱۰خورشیدی در اهواز دیده به جهان گشود، پس از به پایان رساندن دوران تحصیلی در این شهر وارد دانشکده افسری شد اما موقعی که در آنجا بود به دلیل مسایل سیاسی چندین بار به زندان افتاد، برای نمونه بعد از ماجرای کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ خورشیدی چهار سال از دوران جوانی خود را در زندان گذراند.

ورود به عرصه داستان نویسی

این نویسنده؛ نخستین داستان خود را با عنوان «صُب می‌شه» نوشت و آن را در مجله امید ایران در ۱۳۳۳ خورشیدی منتشر کرد، دومین نوشته‌ او یک مجموعه داستان با نام مول بود که در ۱۳۳۸ به وسیله نشر معین منتشر شد که نویدبخش یک شروع حرفه‌ای برای احمد محمود بود. این داستان نویس مطرح آثار بسیار زیاد دیگری نیز از جمله بیش از ۵۰ داستان کوتاه، یک داستان بلند؛ چهار رمان و چندین فیلم نامه به رشته تحریر درآورد. از میان آثار او می‌توان به «بیهودگی، ‌زمین سوخته، مدار صفر درجه، دریا هنوز آرام است، درخت انجیر معابد، زائری زیر باران، غریبه‌ها، پسرک بومی، دیدار، قصه آشنا، از دلتنگی، غریبه‌ها، دیدار، از مسافر تا تبخال، داستان یک شهر و زمین سوخته» اشاره کرد که برخی از آنها برنده جوایز متعددی شده و برخی دیگر به چندین زبان ترجمه شده‌اند.

یکی از ماندگارترین آثار وی رمان همسایه ها بود، این اثر در ۱۳۵۳ خورشیدی توسط انتشارات امیرکبیر در تهران منتشر شد. البته اگرچه کتاب بسیار مورد توجه قرار گرفت و به یکی از پرفروش ترین رمان‌های ایرانی تبدیل شد اما تا سال‌های بعد گرفتار سانسور و توقیف بود. داستان همسایه‌ها از ۱۳۲۰ شروع می‌شود و تا پیش از کودتای ۲۸ مرداد ادامه پیدا می‌کند. احمد محمود در این بازه به حوادث تاریخی مهمی اشاره می‌کند که به تحول زندگی ایرانیان منجر شده است. این قصه که در اهواز اتفاق می‌افتد، به داستان ملی شدن صنعت نفت اشاره دارد. احمد محمود در این اثر از رنج طبقه کارگر می‌نویسد و اختلاف طبقاتی را مورد نقد قرار می‌دهد. قلم  روان و فضاسازی‌های بی‌نظیر او تاریخ معاصر را به زیباترین شکل ممکن به تصویر می‌کشد.

داستان یک شهر از دیگر آثار احمد محمود و ادامه رمان همسایه ها است که در ۱۳۵۸خورشیدی منتشر شد. داستان دقیقا از جایی شروع می‌شود که همسایه‌ها تمام شده است یعنی بعد از کودتای ۲۸ مرداد. خالد، راوی داستان که در پایان همسایه‌ها به زندان افتاده بود، حالا تبعید شده است و داستان تبعیدش را روایت می‌کند. احمد محمود در این کتاب هم مثل همسایه‌ها اشاره‌ مستقیمی به وقایع تاریخی و سیاسی کشور ندارد و تنها بازتاب آن را در زندگی مردم طبقهٔ پایین اجتماع نشان می‌دهد.

زمین سوخته از دیگر آثار شناخته شده احمد محمود به شمار می رود که این اثر حاصل تجربه شخصی احمد محمود از جنگ در ۱۳۶۱ خورشیدی است. خانوادهٔ راوی بعد از شروع جنگ از اهواز مهاجرت می‌کنند اما برادرانش «خالد» و «شاهد» به اقتضای شغل‌شان مجبور می‌شوند که در شهر بمانند. احمد محمود در خصوص دلیل نگارش این کتاب می‌گوید: دلم می‌خواست لااقل مردم مناطق دیگر هم بفهمند که چه اتفاقی در مناطق مرزی افتاده‌است. همین فکر وادارم کرد که زمین سوخته را بنویسم. مدار صفر درجه از دیگر آثار مهم احمد محمود بود که مولف در این رمان به وقایع انقلاب اسلامی می پردازد.

ویژگی و محتوای داستان‌ها و شخصیت پردازی های احمد محمود

بسیاری از تحلیل‌گران و داستان نویسان احمد محمود را نویسنده‌ای واقع گرا و پیرو مکتب رئالیسم می‌دانند. در واقع در داستان ­های او توصیف زندگی مردم عادی، نیازها و نگرانی هایشان در فضای حاکم بر نظام اجتماعی است که در قالب روایت ­های داستانی گنجانیده شده ­اند. این نوع داستان­ پردازی، سبک وی را در زمرۀ نویسندگان متمایل به رئالیسم اجتماعی قرار می دهد. بنابراین باید اذعان داشت که او نویسنده‌ای است که از متن جامعه و از انسانی می‌نویسد که به‌خوبی او را می‌شناسد. از دیگر ویژگی‌های این شخصیت‌پردازی‌ها می‌توان به هماهنگ بودن آنها با محیط جغرافیایی اشاره کرد. وی در تمامی طول داستان و رمان‌هایش از عناصری چون زبان، فضا و جغرافیا سود جسته و همه را به گونه ای در پیوند با هم درآورده که همه‌چیز کاملا واقعی و باورپذیر است. استفاده کردن از جملات کوتاه از دیگر ویژگی نوشتارهای وی محسوب می شود. همچنین بنا به گفته بسیاری از دوستان وی، احمد محمود انسانی به شدت احساسی و ریزبین بود و این در تمامی کتاب هایش در هر قالبی که بوده اند، بسیار آشکار است.

محتوای بسیاری از آثار وی نشان دهنده زوایای پنهان تاریخ و مردم ایران در متن حوادثی بوده که بر سر این مرز و بوم آمده است، او به شدت به وطن علاقمند بود و در خطه ای می زیست که بیشتر مردم درد و رنج کشیده بوده اند. دیگر دغدغه او مردمان و فرهنگ اجتماعی ایران زمین است. او مردمان ایران را همیشه در لایه ای از غم و اندوه تصویر می کند اما در دل هاشان درخت مهر و محبت می نشاند. این را می توان به خوبی در آثارش که درباره جنگ هشت ساله یا اوضاع ایران قبل از انقلاب صحبت می کند، مشاهده کرد. حتی می توان گفت او یکی از افرادی محسوب می شود که تاریخ شفاهی ایران زمین را در دل رمان های ادبی خودش مکتوب کرده است.

کمتر فردی به اندازه محمود توانسته یک شخصیت‌پردازی مناسب، انطباق با شخصیت، بهره‌گیری از واژگان و اصطلاحات جنوبی و ترکیب‌بندی اقلیمی را هماهنگ باهم در آثار خود جمع کند. در حقیقت شخصیّت‌پردازی، فضاسازی، دیالوگ‌نویسی، خلق ماجراها و تعلیق‌های متعدد همه و همه از نویسنده‌ای خبر می‌دهد که اصولاً با انبوهی از اطلاعات تاریخی معاصر و به‌ویژه شناخت انسان معاصر روبه‌رو است.

خاموشی

سرانجام این نویسنده برجسته و محبوب در ۱۲ مهر ۱۳۸۱ خورشیدی پس از گذراندن یک دوره بیماری ریوی در تهران دیده از جهان فرو بست و در امام‌زاده طاهر کرج به خاک سپرده شد.