پرستاری؛ رسالت یا صنعت؟

«فرشتگان سفیدپوشی که در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی برای کاستن از رنج بیماران شب را به صبح می‌دوزند و ورای تحملی بشری، آسودگیشان را وقف رسیدگی به دردمندان می‌کنند»؛ این برساختی همچنان غالب درباره شغل پرستاری است که با وجود دگرگونی نگاه‌ها به مسائل و واقعیات در روزگار ارتباطات و کوران خبرها چندان مخدوش نشده است.

مهاجرت فرشتگان سفیدپوش
بروز همه‌گیری کرونا، هاله ستایش‌آمیز پیرامون این حرفه‌ را پررنگ‌تر و ملموس‌تر از پیش کرد و پرستاران به عنوان پیشگامان جنگ «مدافعان سلامت» با ویروس تاجدار، مورد تمجید و سپاسداری عمومی قرار گرفتند و آن‌هایی را که به دلیل حضور در مراکز درمانی و ابتلا به کرونا جانشان را از دست دادند، «شهید سلامت» نامیدند.

از سوی دیگر و در حالی که روز جهانی پرستار پنجم ماه می(۱۵ اردیبهشت) است، در ایران ولادت حضرت زینب(س) روز پرستار(۹ آذر ۱۴۰۱) نام گرفته که این موضوع لایه‌های ارزشی حول مفهوم پرستاری را به نمایش می‌گذارد.

پرستاران اما پیش از پرستار بودن انسان‌هایی با نیازهای خاص یک انسانند؛ از جمله اطمینان از تامین نیازهای اولیه یعنی موضوعی مهم که باعث شده پدیده مهاجرت پرستاران به کشورهای دیگر شکل بگیرد.
حتی اگر سخنان هر از چندگاه مسئولان بهداشتی یا نمایندگان صنف پرستاری درباره مهاجرت پرستاران از کشور و آمار و ارقامشان را نشنیده باشیم، فقط کافی است ترکیب «مهاجرت پرستاران» را جست‌وجو کنیم تا متوجه شویم یکی اصلی‌ترین حرفه‌هایی که موسسه‌های مهاجرتی، رفتن از ایران را برای اهالی آن تبلیغ می‌کنند، پرستاری است.
۱۶ درصد پرستاران در سراسر جهان متولد کشورهایی متفاوت با محل خدمت خود هستند. در بریتانیا نزدیک به ۳۰ درصد و در استرالیا افزون بر ۳۵ درصد.
این وضعیت پیش از کرونا هم وجود داشت اما به گفته کارشناسان و فعالان حوزه بهداشت و درمان، بروز همه‌گیری کرونا به آن دامن زده است. از سوی دیگر باید گفت هر چند مهاجرت پرستاران پدیده‌ای جهانی است و در بسیاری موارد به دلیل یافتن موقعیت شغلی بهتر و دستمزد انجام می‌شود اما عوامل دیگری نیز در آن دخیل است که نیاز به بررسی‌های عمیق و گسترده دارد.

در این نوشتار تلاش شده پدیده مهاجرت پرستاران در جهان و ایران در ارتباط با وضعیت شغلی و حرفه‌ای بررسی شود.

مهاجرت پرستاران؛ پدیده‌ای به گستردگی جهان
همچنان که اشاره شد بروز همه‌گیری به تشدید مهاجرت کادر درمان در سراسر جهان منجر شده است. «نیویورک تایمز» در مقاله‌ای که ژانویه ۲۰۲۲(دی‌ماه ۱۴۰۰) در این باره منتشر ساخته یادآورشده هر چند کشورهایی مانند کانادا، انگلیس و آمریکا به دلیل اینکه جزو ثروتمندهای بین‌الملل محسوب می‌شوند از مقاصد پرطرفدار پرستاران مهاجر قرار داشته و دارند اما این نگرانی هم همواره در سیستم درمانشان وجود داشته که این سیستم به دلیل جذب نیروهایی با تخصص و کارآمدی ناکافی، آسیب ببیند؛ نگرانی که البته بعد از کرونا رنگ باخت و کشورهایی مانند آلمان و فنلاند با حساسیت‌های به نسبت بالا نیز درهایشان را به سوی پرستاران مهاجر گشودند.

به گزارش OECD در میان کشورهای صادرکننده پرستار، هند و فیلیپین پیشتازند اما کشورهای واردکننده همچون ایتالیا، آلمان و انگلیس نیز سالانه نیروهای پرستارشان را از دست می‌دهند.این رسانه آمریکایی به نقل از مدیر یک موسسه بین‌المللی استخدام نیروی کار می‌نویسد: ماهانه یک هزار پرستار از کشورهای آفریقایی، فیلیپین و کشورهای حوزه کارائیب به آمریکا می‌آیند. با توجه به اینکه آمریکا در سالیان زیادی نیروی پرستاری از خارج جذب می‌کند، پس از همه‌گیری کرونا، تقاضا برای کادر پرستاری در مراکز بهداشتی این کشور از وضعیت متعارف سه دهه گذشته، بالاتر رفته است. نام حدود ۱۰ هزار پرستار خارجی با پیشنهاد کار در آمریکا در فهرست‌های انتظار مصاحبه برای دریافت ویزا در سفارتخانه‌های آمریکا در سراسر دنیا، ثبت شده است.

در این اوضاع، کانادا پیش‌شرط‌های دانستن زبان برای اقامت را تسهیل و روند شناسایی مدارک پرستاران آموزش‌دیده خارجی را تسریع کرده است. ژاپن راهی تازه برای اقامت کارگران موقت برای مراقبت از سالمندان گشوده است. آلمان به پزشکان آموزش‌دیده خارجی اجازه می‌دهد به طور مستقیم به عنوان دستیار پزشک مشغول شوند.

البته همه این‌ها به این معنا نیست که کشورهای توسعه‌یافته نیازشان به پرستار برطرف شده یا خود مبدا مهاجرت قرار نگرفته‌اند.
تارنمای نشریه «فارین پالیسی» اواخر اکتبر ۲۰۲۱(آبان ۱۴۰۰) گزارشی درباره پدیده مهاجرت و دشواری‌های حرفه پرستاری منتشر کرد که در بخشی از آن با استناد به آمار سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) آمده است: ۱۶ درصد پرستاران در سراسر جهان متولد کشورهایی متفاوت با محل خدمت خود هستند. در بریتانیا نزدیک به ۳۰ درصد و در استرالیا افزون بر ۳۵ درصد.

در میان کشورهای صادرکننده پرستار، هند و فیلیپین در صدر فهرستی قرار دارند که از ایتالیا تا زیمباوه نامشان در آن قرار گرفته است. کشورهایی مانند لهستان، رومانی و حتی انگلیس نیز جز کشورهایی هستند که نیروهای پرستارشان را از دست می‌دهند. در این فهرست به عنوان مثال کشوری مانند گویان ۲۸ درصد از پرستارهایش سالانه به سمت سایر مقاصد مهاجرت می‌کنند.
 

به نوشته فارین پالیسی، کرونا باعث تحولات جدی در وضعیت پرستاران در مناطق مختلف شد. به عنوان مثال در حوزه کشورهای کارائیب به دلیل مهاجرت، ۴۰ درصد از مشاغل مربوط به پرستاری خالی شد. در کشورهای پیشرفته نیز مهاجرت جریان دارد. حدود ۷ هزار پزشک آلمانی در سوئیس کار می‌کنند زیرا حقوق بیشتری به آنها پرداخت می‌شود. انگلیس هر چند از هند و فیلیپین پرستار استخدام می‌کند اما از کشورهایی مانند ایتالیا، پرتغال و لهستان هم پرستار می‌گیرد.

نگاه صنعتی به پرستاری و نتیجه آن یعنی «فرسایش»
فارین پالیسی می‌نویسد: از میان مهمترین کشورهایی که پرستار صادر و نیاز مناطقی چون حاشیه جنوبی خلیج فارس به پرستار را تامین می‌کنند یعنی هند و فیلیپین، دومی دچار وضعیتی خاص شده است.

بنابر آماری رسمی، نزدیک به ۶۰ هزار پرستار در ایران به امنیت شغلی نیاز مبرم دارند.به نوشته تارنمای این اندیشکده، تا پیش از کرونا این کشور جزیره‌ای حدود ۲۵ درصد نیاز جهان به پرستاران خارجی را تامین می‌کرد و از سوی آن‌ها رقمی نزدیک به یک میلیارد دلار به فیلیپین سرازیر می‌شد. با ادامه‌دار شدن بحران کرونا، در تابستان امسال دولت فیلیپین سقفی را وضع کرد که فقط ۵ هزار نفر از کادر درمان در سال اجازه می‌یابند به خارج از کشور مهاجرت کنند. در سال ۲۰۱۹، حدود ۱۷ هزار پرستار فیلیپینی در کشورهای دیگر مشغول به کار شدند.

نیویورک تایمز درباره اوضاع فیلیپین به نقل از یک پرستار بخش زایمان که در بیمارستانی در مانیل (پایتخت این کشور) مشغول است می‌نویسد: از ۱۵ نفر پرسنل بخش زایمان نیمی از آن‌ها درخواست مهاجرت داده‌اند و در ۶ ماه آینده خواهند رفت. دلیل اصلی تصمیمشان هم خستگی از شیفت‌های پیاپی ۲۴ساعته است.

مساله فرسایش پرستاران فقط منحصر به فیلیپین نیست چنانکه فارین پالیسی می‌نویسد: زنجیره تامین پرستاران جهانی برای کشورهای واردکننده تاکنون به خوبی کار کرده است. برای مثال، ایالات متحده که از دهه ۱۹۳۰ به مساله کمبود پرستار دچار شد، از دهه ۱۹۵۰ تبدیل به واردکننده بزرگ پرستار شد اما اکنون دوباره با کمبود پرستار دست‌وپنجه نرم می‌کند و در کشوری مانند انگلیس نیز ۱۰ درصد مشاغل مربوط به پرستاری خالی است.

با وجود این که آمریکا ماهانه بیش از یک‌هزار پرستار خارجی جذب می‌کند، تا سال ۲۰۳۰ به ۳۷۰ هزار پرستار جدید نیاز خواهد داشت. نیاز جهان به پرستاران جدید هم تا آن زمان ۹ میلیون نفر خواهد بود.در ادامه می‌خوانیم: در آمریکا اوضاع در حال بدتر شدن است و این کشور تا سال ۲۰۳۰ به ۳۷۰ هزار پرستار جدید نیاز خواهد داشت. نیاز جهان به پرستاران جدید هم تا آن زمان ۹ میلیون نفر خواهد بود.
آنچه کار را سخت می‌کند این است که حتی در آمریکا بنا بر اعلام سخنگوی انجمن بیمارستان‌ها، نزدیک به ۳۳ درصد پرستاران در ۲ سال اول، کارشان را رها می‌کنند. حتی جمع قابل توجهی از دانشجویان پرستاری دوره تحصیلی خود را تمام نمی‌کنند. از سوی دیگر آسیب‌های جامعه پرستاری به‌گونه‌ای است که انجمن بیمارستان‌های آمریکا خواستار تدوین و پیاده‌سازی برنامه‌ای برای رسیدگی به خودکشی، فرسودگی شغلی و اختلال‌های سلامت رفتاری پرستاران این کشور شده است.

به نوشته این تارنما، آنچه واقعیات نزدیک به دو سال گذشته به ما آموخته اینکه جامعه بدون وکلا و حسابداران می‌تواند به راهش ادامه دهد اما بدون مشاغلی چون راننده کامیون‌ها و پرستاران متوقف می‌شود. با این حال، درآمد سالانه یک معامله‌گر سهام در آمریکا بیش از ۱۰۲ هزار دلار است و یک پرستار در ورمونت که متوسط حقوق پرستاری پرداخت می‌شود، در سال بیش از ۷۰ هزار دلار عایدی نخواهد داشت.

تفاوت دستمزدها از نگاه پرستاران ایرانی دور نمی‌ماند
نیویورک تایمز در گزارش خود از وضعیت دستمزد در کشورهای کمتر توسعه یافته، درآمد ماهانه ۴۱۵ دلاری یک پرستار ۳۱ ساله شاغل در بخش اتاق عمل بیمارستان‌ فوریت‌های پزشکی در لوزاکا پایتخت زامبیا را مثال می‌زند که باعث شده به دلیل ناکافی بودنِ آن، به فکر مهاجرت بیافتد.
 

این دست مقایسه‌ها در رسانه‌های خودمان هم کم نیست. به عنوان مثال روزنامه «ایران» نهم اسفندماه پارسال درباره «آغوش باز عمان برای پزشکان ایرانی» خبر و در واقع هشدار داد. یکی از فعالان گردشگری در عمان در گفت‌وگو با روزنامه ایران از برگزاری آزمون استخدامی پرستاری از سوی آژانس گردشگری که در آن مشغول است، خبر می‌دهد؛ شرکتی که او از آن حرف می‌زند نمایندگی یکی از هتل‌های چهار ستاره مسقط را برعهده دارد. پرستاران در قالب تور، هزینه‌ای را پرداخت می‌کنند و به مسقط برده می‌شوند تا در آزمون شرکت کنند.

به گفته رئیس هیات مدیره نظام پرستاری استان تهران، پرستاران ایرانی در بهترین حالت ۱۰ میلیون تومان در ماه درآمد دارند و در آلمان در بدترین حالت ۲۰۰ میلیون تومان.به نوشته ایران، این فعال حوزه گردشگری بیش از هر چیزی درآمد بالا را دلیل مهاجرت پرستاران و پزشکان ایرانی به عمان می‌داند. در این گزارش می‌خوانیم: هر «ریال» عمان در زمان نگارش این گزارش ۷۱ هزار تومان محاسبه و حقوق پرستاران استخدامی از ۴۰۰ ریال عمان شروع می‌شود.

در همین باره دکتر «آرمین زارعیان» رئیس هیات مدیره نظام پرستاری استان تهران اواسط دی‌ماه پارسال در گفت‌وگو با یکی از رسانه‌ها گفته، پرستاران ایرانی در بهترین حالت ممکن ۱۰ میلیون تومان در ماه درآمد دارند و در آلمان در بدترین حالت ۲۰۰ میلیون تومان.

چاره کار کجاست؟
تفاوت میان دستمزد پرستاران ایرانی با کشورهای توسعه‌یافته و حتی همین همسایگان ما آشکارا چشمگیر است اما برای پرستاران، دستمزدِ بیشتر، اصلی‌ترین ملاک نیست همچنان که زارعیان گفته: درحال حاضر درخواست برای مهاجرت پرستاران کاهش یافته زیرا تسهیلات و فوق‌العاده ویژه‌هایی را برای پرستاران قائل شدند و امیدی به آنها داده شده است همچنین رهبر معظم انقلاب به تعرفه‌گذاری خدمات پرستاری تاکید کردند.
 

معنای اظهارات رئیس هیات مدیره نظام پرستاری استان تهران این است که جمع زیادی از پرستاران کشور فقط با وعده تغییر وضعیت از تصمیم خود برای مهاجرت منصرف شده‌اند و این یعنی اولویت هزاران پرستار ماندن در کشور است.

در این باره دکتر «عباس عبادی» معاون پرستاری وزارت بهداشت، ۱۹ آذرماه در گفت‌وگوی ویژه خبری اظهار داشت: در سال ۹۹ حداقل ۱۲۵۰ نفر از سازمان نظام پرستاری درخواست برای مهاجرت (گوداستندینگ) کرده‌اند. البته تخمین زده می‌شود این عدد بیشتر باشد و اگر تخمین ۱.۵ تا ۲ برابری را داشته باشیم و اگر میانه را ۱۵۰۰ نفر در نظر بگیریم، می‌توان این‌طور گفت که معادل ۳۰ دانشکده پرستاری که نیروی انسانی را تربیت می‌کنند، مهاجرت داریم و این زنگ خطری برای نظام سلامت است.

جمع زیادی از پرستاران کشور فقط با وعده تغییر وضعیت از تصمیم خود برای مهاجرت منصرف شده‌اند و این یعنی اولویت هزاران پرستار ماندن در کشور است.همچنین «محمد شریفی‌مقدم» دبیرکل خانه پرستار کشور ۱۷ بهمن‌ماه پارسال به «ایلنا» گفت: در حالی که اکنون کشور به جذب حداقل هزار پرستار نیاز دارد، در یک سال گذشته حدود ۲ هزار پرستار از کشور مهاجرت کردند.

نمایندگان صنف پرستاری نبود امنیت شغلی را دلیل اصلی مهاجرت بیان می‌کنند؛ دبیرکل خانه پرستار در این زمینه گفته، در کشور پس از اوج‌گیری کرونا هیچ‌گونه استخدامی انجام نشده و فقط جذب نیرو ۸۹ روزه انجام شد که قراردادهای آن‌ها به مرور با طولانی شدن روند کرونا تمدید شد.
به گفته وی، درآخرین آزمونی که برای استخدام پرستاران انجام شده ۳۹ هزار نفر پذیرش و از این تعداد فقط نزدیک به ۱۰ درصد کادر پرستاری جذب شده‌اند.

«کوروش نادری» عضو شورای عالی نظام پرستاری نیز اواخر شهریورماه سال گذشته در گفت‌وگویی رسانه‌ای یادآورشد، طبق اظهارنظر سازمان نظام پرستاری، از ۵۳ هزار مجوز استخدامی که در سال ۹۹ برای جذب گروه‌های پرستاری و سایر پیراپزشکان به وجود آمد، فقط ۲۱ هزار نفر مجوز محقق شد و با توجه با اینکه حدود ۵۰ هزار نفر از پرستاران به صورت نیروهای شرکتی مشغول به کارند، اگر از آن مجوزها استفاده می‌شد، تعداد زیادی از این پرستاران تبدیل وضعیت می‌شدند.

جدا از این مسائل و با توجه به محدودیت‌هایی که برای استخدام از سوی دولت وجود دارد، برچیده‌شدن شرکت‌های پیمانکاری از مهمترین خواسته‌هایی است که از سوی تشکل‌های پرستاری تاکید شده تا شاید ماجرای قراردادهای ۸۹ روزه پایان یابد.

از سوی دیگر معاون پرستاری آبان‌ماه سال گذشته گفت که در مجموع نزدیک به ۲۰۰ هزار نفر همکار پرستار در مجموعه کشور داریم که حدود ۱۴۲ هزار نفر زیر مجموعه وزارت بهداشتند و ۶۰ هزار نفر در سایر بخش‌ها ارائه خدمت می‌کنند؛ ۶۰ هزار نفری که نظارت دقیق‌تر بر عملکرد، توانمندی و وضعیت شغلی آن‌ها می‌تواند تا حد ملموسی روند مهاجرت پرستاران را کندتر کند.