طبیعت همدان گنجینه‌ای از گیاهان دارویی/۱۹۵ گونه در خطر انقراض است

به گزارش خبرنگار ایرنا، وجود خاک مناسب و حاصلخیز، تنوع آب و هوایی و وضعیت اکولوژیکی و کوهستانی این استان، دامن سرسبز همدان را مملو از گیاهان زیبا و رنگارنگ کرده است که همه ساله بسیاری از طبیعت گران را به دامن خود فرا می خواند.

مراتع و دامنه های سرسبز الوند رویشگاه گیاهانی همچون موسیر، تره کوهی، کاسنی، کنگر خوراکی، بابونه کوهی، پاکلاغی، باریجه، گلپر، پیاز کلاغ، والک، غازیاغی، باریجه، گلپر، بومادران، تلخه، شنگ و گاوزبان است.

بیشتر شهروندان در فصل بهار با حضور در بیشه زارهای زیبا و دامنه های سرسبز این استان اقدام به چیدن گونه های خوراکی و گیاهانی که خاصیت دارویی دارند از جمله آویشن، آذربه، غازیاغی، کنگر، موسیر و ریواس می کنند.

همدان از گذشته های دور تاکنون به عنوان یکی از قطب های گیاهان دارویی مطرح بوده و آمارهای به دست آمده گویای این است که بیش از یک هزار و ۵۰۰ گونه دارویی، گیاهی و مرتعی در کوه ها، دشت ها، دامنه ها و ارتفاعات و سراب های این استان پراکنده اند که بیش از ۲۵ درصد از این گونه ها خاصیت خوراکی و دارویی دارند.

به گفته کارشناسان افزایش جمعیت و به تبع آن گسترش شهرنشینی، تغییرات اقلیمی و گرم شدن کره زمین و خشکسالی،  سیلاب ها، فرسایش خاک و رانش زمین، تغییرات کاربری اراضی به منظور توسعه صنعت و کشاورزی، آتش سوزی جنگل‌ها و مراتع، چرای زودرس و مفرط مراتع توسط دام ها، برداشت بی رویه گیاهان برای کاربردهای دارویی، علوفه ای، تغذیه ای و چوب، حضور گونه های مهاجم، آلودگی های شیمیایی ناشی از سموم، کودها و زباله ها، جاده سازی، سدسازی و عملیات عمرانی و استخراج معادن همگی در کاهش تنوع زیستی گیاهی و گونه های انحصاری موثر بوده است.

۱۹۵ گونه گیاهی در معرض خطر انقراض

ایران اسلامی دارای پنج ناحیه رویشی است و طبق آخرین بررسی های صورت گرفته در مورد گونه های انحصاری ایران ۲ هزار و ۵۹۸ گونه یعنی ۳۰ درصد از کل گونه های ایران انحصاری و نیمه انحصاری هستند که متعلق به ۳۵۹ جنس از ۶۵ تیره است.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان در این باره گفت: پوشش گیاهی این استان بر اساس مطالعات تیپ بندی همدان در بر گیرنده ۱۵ تیپ گیاهی است.

کیوان صفی خانی اضافه کرد: به دنبال جمع آوری ۹ هزار و ۳۰۰ نمونه گیاه در سه دهه اخیر از سوی مرکز تحقیقات آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان، و استفاده از منابع معتبر گیاه شناسی مشخص شد این نمونه ها در برگیرنده ۹۴ خانواده، ۵۲۶ جنس و یک هزار و ۶۵۸ گونه است.

وی ادامه داد: همچنین به منظور بررسی جایگاه حفاظتی گونه های انحصاری استان همدان، یک طرح تحقیقاتی از سال ۱۳۹۰ به مدت پنج سال صورت گرفت که طبق معیارهایی مانند میزان حضور سطح تحت اشتغال و اندازه جمعیت به این نتایج رسیدیم که از ۱۹۵ گونه انحصاری ارزیابی شده در استان ۱۶۱ گونه در حال انقراض و ۳۴ گونه در معرض خطر قرار دارند.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان تاکید کرد: وضعیت کنونی زنگ خطر بزرگی برای استان است و نشان می دهد با طبیعت خوب رفتار نشده و زیستگاه ها و گونه های گیاهی در معرض خطر هستند همچنین در صورت تداوم وضعیت موجود، گونه های باقی مانده موجود از بین خواهند رفت.

به گفته صفی خانی، مناطق دارای تنوع زیستی گوناگون بیشتر در معرض آسیب هستند برای نمونه حد فاصل رزن تا آوج و گرمک تنوع زیستی بالایی دارد که در گذر زمان دست اندازی کشاورزان به زمین های مرتعی باعث شده گونه های انحصاری استان همدان در این رویشگاه ها از بین برود.

وی گفت: طبق مستندات در ۲ دهه گذشته فعالیت های انسانی منجر به تهدید و تخریب تنوع زیستی و حذف گونه ها، ژن‌ها و قابلیت‌های زیستی شده و با توسعه بی ضابطه و مغایر با اصول توسعه پایدار و مدیریت سبز در مناطق شرقی بخش کشاورزی و صنعت فشار زیاد و غیرمتعارفی بر ذخایر زیستی وارد کرده است.

۲ هزار هکتار از اراضی مرتعی همدان زیر کشت گیاهان دارویی

استان همدان از گذشته به عنوان مهد کشت و توسعه گیاهان دارویی شناخته شده و برخی حضور، ماندگاری و زندگی دانشمند و فیلسوف و طبیب برجسته بوعلی سینا در همدان را گواه این موضوع می دانند.

بسیاری از افراد مُسن به ویژه روستانشینان از گیاهان دارویی برای مداوای دردها و بیماری ها استفاده می کنند و به جای مراجعه به پزشک و استفاده از داروهای شیمیایی در فصل رویش گیاهان با حضور در دامن طبیعت، گیاهان دارویی را گلچین کرده و آن را برای روزهای سرد زمستان ذخیره کرده و به صورت دمنوش استفاده می کنند.

هر چند با گذر زمان و پی بردن مردم به عوارض جانبی استفاده از دارو با منشا شیمیایی گرایش به سمت مصرف گیاهان دارویی روز به روز افزایش یافت تا جایی که کشت این قبیل گیاهان به عنوان صنعتی پول ساز مورد توجه قرار گرفت.

اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان نیز در این راستا اقدام به حمایت و پشتیبانی از مرتعداران برای توسعه کشت گیاهان کرده هر چند خشکسالی و بارش اندک باران در استان نیز بر این بخش تاثیر گذاشته است.

به گفته رییس اداره مراتع و بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان، سال های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ بیش از ۲ هزار هکتار از اراضی مرتعی استان همدان زیر کشت گیاهان دارویی رفت و امسال هم ۸۰۰ هکتار پیش بینی شده هر چند هم اینک کاری شروع نشده است.

سعید الیاسی ادامه داد: کشت و توسعه گیاهان دارویی با توجه به جایگاه آن در افزایش درآمد خانوارهای روستایی و کمک به وضعیت اقتصادی و معیشت آنها همچنین رویکردهای کلی مبنی بر توسعه صادرات غیرنفتی از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

وی اضافه کرد: با توجه به مصوبات سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور مبنی بر اصلاح و بهبود مراتع از طریق کشت و توسعه گیاهان دارویی این اداره کل با مشارکت جوامع محلی اقدام به کاشت بذر گیاهان دارویی نظیر بابونه، باریجه و موسیر می کند یعنی بذر گیاه توسط اداره منابع طبیعی در اختیار مرتعدار قرار می گیرد.

کتیرا گونه شاخص همدان

رییس اداره مراتع و بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان اظهار داشت: شاخص ترین محصول عرصه های رویش گاه های طبیعی استان کتیرا است که از «گون سفید» به دست می‌آید همچنین در ارتفاعات استان به صورت سنتی و مشاعی «موسیر» نیز بهره برداری می شود همچنین یکی دیگر از محصولات تولید شده در عرصه های طبیعی «شیرین بیان» است.

الیاسی افزود: گیاهان دارویی این استان با توجه به طریقه‌ مصرف آن‌ها بین اهالی منطقه به ۲ گروه دسته بندی شدند؛ در گروه اول گیاهانی که به‌عنوان سبزیجات و میوه‌ها کاربردهای غذایی دارند و به صورت خام، غذاهای مجزا یا به همراه غذاهای دیگر مصرف می شود و به‌ عنوان مواد اصلی در تهیه‌ برخی از غذاها، چاشنی‌ها و ادویه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.

وی اضافه کرد: گیاهانی مانند موسیر، ریواس، سماق، کنگر، تره‌ وحشی، شنگ، کرفس کوهی، والک، پیازک و پنیرک نیز در گروه اول قرار دارند.

رییس اداره مراتع و بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان ادامه داد: گروه دوم گیاهانی هستند که تنها با هدف کاربرد دارویی برداشت شده و شمار آنها بسیار بیشتر از گونه‌های گروه نخست است.

الیاسی افزود: این گروه از گیاهان شامل آویشن، بومادران، بابونه، گل ختمی، پونه‌ کوهی، خاکشیر، گون، باریجه، چای کوهی، کاسنی، گزنه، زنیان، شقایق نعمانی، علف مار، شیرین بیان، بادرنجبویه، خارخسک، روناس، منداب، سنبل‌ طیب، شاه‌تره، مرزنجوش و پرسیاوش می‌شود.

کشت گیاهان دارویی در گرو تخصیص اعتبار

وی تاکید کرد: یکی از چالش های اساسی اجرای طرح های کشت و توسعه گیاهان دارویی نبود اعتبارات لازم برای تامین نهاده های ابتدایی نظیر تهیه بذر است که در صورت تخصیص اعتبارات لازم با توجه به استقبال روستاییان در اجرای طرح های منابع طبیعی و شرایط اقلیمی و تنوع گونه های گیاهی دارویی در سطح مراتع استان، می توان از ظرفیت مشارکت جوامع محلی در کشت و توسعه آن به خوبی بهره برداری کرد.

رییس اداره مراتع و بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان گفت: مراتع با توجه به ارایه خدمات متنوع زیست محیطی شامل تامین اکسیژن، آب، علوفه و زیستگاه بسیار ارزشمند هستند اما امروزه مراتع به دلایل متعدد از جمله تغییرات اقلیمی و نوسانات آب و هوایی، خشکسالی و سیل، چرای بی رویه ناشی از رعایت نکردن ظرفیت مرتع، رعایت نکردن فصل و مدت چرا، بوته کنی، بهره برداری غیراصولی از محصولات فرعی، تغییرکاربری، معادن کاوی، آتش سوزی، آفات و بیماری های گیاهی با سرعت رو به رشدی در حال تخریب است.

الیاسی اظهار داشت: اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان به منظور حفظ و صیانت از منابع طبیعی و کاهش آثار بلایای طبیعی ۲ طرح محوری را اجرایی کرده که نخست بهبود و اصلاح مراتع با کپه کاری، کشت و توسعه گیاهان دارویی، قُرق، کودپاشی، ذخیره نزولات آسمانی، تبدیل دیمزارهای کم بازده، تامین آب مورد نیاز دام با مرمت چشمه و احداث آبشخوار را انجام داده است.

وی اجرای طرح مدیریت پایدار مراتع شامل ممیزی و تنسیق مراتع، تهیه طرح های مرتعداری، مدیریت چرای دام و کنترل پروانه چرا را از دیگر اقدام های اداره کل منابع طبیعی همدان برای حفظ و صیانت از منابع طبیعی عنوان کرد.

خشکسالی و ضرورت کشت گیاهان دارویی 

افزایش دما و کاهش نزولات جوی در کنار برداشت غیراصولی از منابع زیرزمینی و حفر چاه های غیرمجاز موجب شده که همدان از اواخر دهه ۷۰ تاکنون در جمع استان های دارای تنش آبی قرار بگیرد و با وجود اقدامات صورت گرفته در پی کاهش جدی بارش ها و خشکسالی ناشی از آن، ذخیره آب سدهای استان همدان به ویژه سد اکباتان به عنوان منبع اصلی تامین آب شهر همدان بسیار کاهش یافته و این موضوع در ۲ ماه گذشته موجب بروز مشکل و تنش آبی در شهر همدان و اعمال زمان بندی قطع شبکه در شهر شده است.

تغییر الگوی کشت به عنوان مهمترین راهبرد برای عبور از این بحران در دستور کار قرار گرفت و سندی با همکاری فرمانداری همدان و جهاد کشاورزی و شرکت آب تهیه شد که در این سند میزان کشت سالانه محصولات «آب بر» برای سال ۱۴۰۱ تا ۱۴۰۵ مشخص شده و بر این اساس هر ساله میزان آن در سطح شهرستان کاهش می یابد.

برای نمونه میزان کشت سیب زمینی به عنوان محصول پر آب بر در شهرستان همدان پنج هزار و ۳۰۰ هکتار است که باید تا پایان ۱۴۰۵ به سه هزار هکتار کاهش یابد همچنین سطح کشت محصول جایگزینی نظیر «کلزا» در شهرستان همدان با ۲۳۰ هکتار افزایش باید در سال ۱۴۰۵ به ۴۵۰ هکتار و محصول «سیر» با ۶۵۰ هکتار افزایش سطح زیر کشت به ۲ هزار هکتار برسد.

با این وجود کارشناسان منابع طبیعی معتقدند با توجه به خشکسالی و کاهش منابع آبی، کشت گیاهان کم آب از جمله گیاهان دارویی راهی مناسب برای مدیریت آب است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان در این باره گفت: این استان در کنار شهر ری و بغداد از قرن های پیش به عنوان محل داد و ستد گیاهان دارویی شناخته شده و اراضی این استان همچنان مستعد کشت گیاهان دارویی است.

اسفندیار خزائی افزود: یکی از مزیت های اصلی گیاهان دارویی نیاز به آب کم برای رشد، نیاز نداشتن به شخم و شیار به علت قرار داشتن ریشه در عمق خاک و بازدهی و صرفه اقتصادی بالای این نوع گیاهان است که با توجه به خشکسالی جایگزین شدن کشت گیاهان دارویی به جای محصولات پُرآب بر توصیه می شود.

وی با بیان اینکه کشت گیاهان دارویی در حفظ خاک نیز تاثیرگذار است اظهار داشت: با توجه به اینکه همدان در کاشت و عرضه گیاهان دارویی از قرن های پیش شهره بوده به طور حتم در صورت سوق یافتن افراد به سمت کشت این نوع گیاهان باز فروش به اندازه کافی برای محصولاتشان خواهند داشت.

خزائی همچنین بر ضرورت وجود صنایع تبدیلی، بسته‌بندی و فرآوری گیاهان دارویی، نظارت بر افراد شاغل در بخش گیاهان دارویی، برگزاری دوره هایی برای آشنایی کشاورزان با نحوه کاشت، داشت و برداشت گونه‌های با ارزش اقتصادی بالا، حرکت به سمت مکانیزاسیون به جای کاشت و برداشت با روش های سنتی و تجهیزات قدیمی تاکید کرد.

مساحت اراضی ملی استان همدان افزون بر ۸۲۲ هزار هکتار است که از این سطح بیش از ۶۵۰ هزار هکتار آن دارای پوشش گیاهی مرتعی است.