پروانه ماهی ها، جاذبه های زیبای آبسنگ های مرجانی جزیره قشم

نام پروانه ماهی تداعی کننده رنگ ها و نقش های چشم نواز این گونه ماهی ها است که همچون پروانه ها در اطراف باغچه های مرجانی در زیر آب در حال گردش و چرخش هستند. بدن باریک و فشرده، آنها را قادر می سازد به راحتی از لا به لای شاخه های مرجان ها و شکاف صخره‌ ها عبور کنند.

پروانه ماهی ها در اکثر آب‌ سنگ‌ های مرجانی دنیا یافت می شود. باله های ظریف آنها در هنگام شنا همانند بال های پروانه ظریف و نازک هستند. دهان بسیار کوچک و نوک دراز بعضی گونه ها مناسب برای تغذیه در لا به لای مرجان ها است. این ویژگی‌ ها، سبب می‌ شود که این ماهیان در شمار زیباترین ماهی های صخره های مرجانی باشند و مورد توجه علاقمندان به ماهی های زینتی قرار گیرند.

در خلیج فارس و آب های اطراف قشم و جزایر همجوار این ماهیان را به فراوانی می توان مشاهده کرد، این ماهی های زیبا جاذبه ای بی نظیر و بی بدلیل برای جذب گردشگران و ایرانگردان برای مسافرت به جزیره قشم نگین خلیج فارس هستند.

زیست شناسی پروانه ماهیان

پروانه ماهیان (Bytterfly fishes) به خانواده (CHAETODONTIDAE) تعلق دارند و به علت شباهت شان با فرشته ماهیان، زمانی در یک گروه طبقه بندی می شدند اما بدن دیسکی شکل این ماهی ها که به طور کامل از طرفین فشرده شده است او را از فرشته ماهیان متمایز می‌ کند.

اگر پروانه ماهیان را از روبرو مشاهده کنیم، پیش از چند سانتی متر عرض ندارند. دهان کوچک و پوزه باریک آنها، که به دندان های ریز و ظریف مسواکی مانند مجهز است، این ماهیان را قادر می سازد به آسانی از کِرم ها، لارو نرم تنان و سخت پوستان موجود در صخره ها و همچنین پولیپ های مرجان ها تغذیه کنند.

باله های پشتی و مخرجی قرینه هم شده و در بعضی از جنس ها باله پشتی برآمده و یا شعاع اول آن بسیار دراز است. چشم های بزرگ متناسب با شکار آنها تکامل یافته و بیشتر یک نوار چشمی از بالای سر روی چشم ها را می گیرد. این در حالی است که برخی از پروانه ماهی ها بر روی قسمت انتهایی بدن خود یک لکه موسوم به خال چشمی کاذب دارند که باعث می شود ماهی های مزاحم - که در اول کار به چشم ماهی حمله می‌ کنند - را به اشتباه انداخته و ناکام گذارند.

رنگ بدن پروانه ماهی ها بسیار متنوع و روشن است و فلس های سخت و به هم فشرده بدن آنها را فرا گرفته است. در دریا اغلب آنها را در حال چریدن در آب‌ سنگ‌ های مرجانی می توان مشاهده کرد که به صخره ها نزدیک می شوند، لا به لای صخره ها را جستجو می کنند و به سنگ ها نوک می زنند، یا آنها را جفت جفت و یا در دست های کوچک می توان دید که از کنار صخره ها عبور می کند.

شب ها هم به لا به لای مرجان ها و شکاف صخره‌ ها پناه می‌ برند و بی‌ حرکت می‌ مانند تا از دید شکارچیان شب مخفی بمانند.

تولید مثل پروانه ماهی ها

نر و ماده پروانه ماهی ها قابل تشخیص نیستند و تنها در زمان تخم ریزی ماده ها به واسطه برجسته شدن بدنشان، از نر ها قابل تشخیص هستند، روش های تولید مثل این ماهیان پیچیده و بسیار متفاوت است.

مشاهدات نشان داده است که این ماهیان بعد از جفت یابی به صورت جفت جفت در ستون های میانی آب و حرکت در می آیند و با تحریک ماهی نر، ماهی ماده در این زمان تخمک ها را رها و ماهی نر نیز آنها را بارور می کند.

اما، بعضی از گونه ها در هنگام تخم ریزی تشکیل گروه های بزرگ تر را می دهند و ماهی های نر به دنبال ماهیان ماده آماده تخم ریزی می شوند و با حرکت به دنبال او و تحریک ماهی ماده را تشویق به تخم ریزی می کند که ماده تخم ها را رها و نرها نیز آنها را بارور می کند.

مشاهدات و تجربیات تجربیات دقیق‌ تر در بعضی دیگر از پروانه ماهیان به این گونه بیان شده که این ماهیان در یک دوره نقش نر را ایفا کرده و در دوره بعد نقش ماهی ماده را به عهده می‌ گیرد و این حاکی از آن است که سلول‌ های جنس نر و ماده در هر ماهی وجود دارد. تجربیات نشان داده ماهیان ماده به طور معمول از نر ها بزرگترند.

تخم های این ماهیان در ستون های میانی آب ها می شوند و پس از لقاح و رشد مراحل اولیه در لایه‌ های پلانکتونیک دریا و گذراندن چند ماه، به سمت صخره های مرجانی می آیند و زندگی جدید شان را در لا به لای مرجان ها آغاز می‌ کنند.

امروزه فعالیت برای تکثیر این ماهیان در شرایط آکواریوم ادامه دارد و گزارش هایی مبنی بر تخم ریزی چند گونه خاص در آکواریوم های عمومی در کشورهای پیشرفته وجود دارد اما به علت حساس بودن دوران رشد بچه ماهیان، هنوز موفقیتی برای تکثیر انواع آنها در شرایط جاری حاصل نشده است.

نگهداری و پرورش

پروانه ماهی ها، به رغم زیبایی، ماهی های بسیار حساسی هستند و نگهداری آنها به مبتدیان توصیه نمی شود. مهم ترین نگرانی پرورش دهندگان این ماهیان، تغذیه بعضی از آنها است. چرا که دهان باریک و رژیم خواص غذایی و دیر قبول کردن شرایط آکواریوم باعث می‌ شود تا غذایی را که در اختیارشان قرار می دهید قبول نکنند.

امروزه با بررسی عادات غذایی و فراهم آمدن غذاهای مناسب، پروانه ماهیان را می توان در آکواریوم نگهداری کرد. با این حال، پروانه ماهیان به لحاظ تغذیه و نگهداری به چهار گروه اصلی تقسیم می شوند.

نخست آنهایی که هر گونه غذایی که در اختیارشان قرار دهید قبول می کنند که تغذیه و نگهداری آنها آسان است و دوم گروهی دیگر تنها در روز یکبار غذا را قبول می‌ کنند و به علت کوچک بودن جثه و فضای احشایی داخلی، در اصطلاح کم غذا هستند و اغلب است زئوپلانکتون ها و کِرم ها تغذیه می کنند.

سوم برخی دیگر نیازمند غذای زنده و جلبک های دریایی هستند و از پولیپ های مرجان ها تغذیه می کنند که بی چون و چرا خیلی دیر محیط آکواریوم را می‌ پذیرند و نگهداری آنها مشکل است و چهارم پروانه ماهیانی که به گونه‌ ای خاص از غذا نیاز دارند و تنها از یک گونه نرم تن یا پولیپ مرجانی خواص تغذیه می کنند (به اصطلاح غذا خور می شوند) و نگهداری آنها بسیار تخصصی، مشکل و پر دردسر است.

هم اکنون انواع غذاهای منجمد، خشک و فریز شده، آماده و کنستانتره (مثل پلیت ها و غذاهای پولکی) و سایر غذاهای تخصصی مثل قرص های مخصوص و یا کِرم های قرمز، کریل های دریایی و نظایر آن تولید شده است. علاوه بر آن، پروانه ماهیان از اسفنج ها، تخم خرچنگ، آرتمیا، میگوی خُرد شده و یا قطعات کوچک ماهی مرکب نیز تغذیه می کنند.

این ماهیان پس از مدتی به حضور پرورش دهنده عادت کرده و به او اُنس گرفته و به راحتی از دستش غذا می گیرند. پروانه ماهیان، به خصوص آنهایی که در گروه اول نگهداری قرار دارند در آکواریوم های عمومی و بزرگ بین ۹ تا ۱۸ سال عمر می کند و در آکواریوم های خانگی طول عمر معادل سه تا هشت سال خواهند داشت.

طبق تجربیات پرورش دهندگان این این نوع ماهی ها که متعلق به آب‌ های خلیج فارس، اطراف قشم و جزایر همجوار هستند، هورمون های رشد این ماهیان بنا به اندازه محیط زیست آنها به ما اجازه رشد می‌ دهد و با گذشت سال‌ ها شما متوجه خواهید شد که این ماهیان در آکواریوم های خانگی به اندازه آب دریا سریع رشد نخواهند کرد و به آن اندازه نمی رسند.

در محیط دریا این ماهیان به‌ راحتی در دسته های کوچک و یا گروه‌ های بزرگ گردهم می‌ آیند ولی نگهداری آنها به صورت گروهی در آکواریوم های خانگی برای مدتی طولانی امکان پذیر نیست و به غیر از چند گونه، پس از مدتی نزاع های سختی بین آنها به وقوع می‌ پیوندد که باعث مرگ و یا جراحت سخت در آنها خواهد شد.

فضای آکواریوم پروانه ماهیان بسته به گونه، باید با صخره های دریایی و سنگ های مرجانی تزیین شود که شب ها برای استراحت در کنار مرجان ها و یا صخره های داخل آکواریوم پناه بگیرند، همچنین فضای لازم نیز برای شنا کردن آنها مهیا باشد.

پروانه ماهی ها را می توانید با احتیار با تمامی ماهیان هم اندازه خودشان نگهداری کنید. اگر یکی از آنها زودتر به آکواریوم وارد شده باشد، می‌ تواند بسیار خشن شود. بعضی از ماهیان دیگر باله های آنها را گاز می گیرند که بهتر است با آنها نگهداری نشوند. همچنین نگهداری آنها در مجاورت بی مهرگان دریایی توصیه نمی‌ شود و آکواریوم آنها نیاز به نور زیاد دارد.

بدن پروانه ماهی ها به شدت با آلودگی‌ های انگلی و باکتریایی حساس است و استرس های وارده به آنها ماهی را ضعیف می کند و از پای در می‌آورد.

دمای مناسب نگهداری آنها بین ۲۶ تا ۲۴ درجه سانتیگراد است اگر دمای آب افزایش یابد دچار کمبود اکسیژن می شوند و به شدت تنفس می کنند PH مناسب برای آنها بین ۸.۱ تا ۸.۳ است و غلظت آمونیاک و نیترات آکواریوم باید در حد صفر باشد. بالا رفتن نیترات آب آکواریوم موجب تنفس شدید آنها می شود و شوری مناسب آنها تا PPT -۳۰ است.

پراکندگی پروانه ماهیان

در حدود ۱۱۴ گونه از ۱۰ جنس مختلف از این ماهیان در نقاط مختلف مرجانی جهان شناسایی شده که بیشترین گونه ها مربوط به جنس Chaetodon هستند. نزدیک به ۹۷ گونه از این ماهیان در مناطق گرمسیری مرجانی اقیانوس هند و آرام، دریای سرخ، دریای عمان و خلیج فارس و نواحی گرمسیری غرب آتلانتیک پراکندگی دارند و بقیه در جزایر مناطق صخره ای دور افتاده در اقیانوس ها به سر می‌ برند.

بیشتر آنها ساکنین حوضچه های مرجانی و مناطق کم عمق صخره های مرجانی هستند و به ندرت آنها را در عمق بیش از ۳۰ متر می توان یافت.

در خلیج فارس و دریای عمان چندین گونه از آنها مشاهده شده که در مناطق ساحلی و صخره های مرجانی جزایر قشم، لارک، هرمز و هنگام چهار گونه از آنها به نام های پروانه ماهی زرد، پروانه ماهی قهوه ای، پروانه ماهی پاکستانی و پروانه ماهی آنتن دار مشاهده شده است.

در این میان پروانه ماهی زرد با نام علمی کیتودون ملاپتروس و نام انگلیسی Chaetodon melapterus با پراکندگی دریای سرخ، دریای عمان، خلیج فارس و غرب اقیانوس هند مشاهده می شود که اندازه آن ۱۳ سانتیمتر با رنگ زرد با نوار نارنجی و هاله مشکی دور بدن و دو نوار چشمی مشکی مشخص می شود.

پروانه ماهی قهوه ای نیز با نام علمی کیتودون نایجرو پینکاتوس و نام انگلیسی Chaetodon nigropunctatus با پراکندگی دریای عمان، خلیج فارس شمال و شمال غربی اقیانوس هند مشاهد می شود که اندازه آن ۱۴ سانتیمتر با رنگ بدن به کلی قهوه ای با خال های تیره و نوک و صورت روشن معرفی می شود.

پروانه ماهی پاکستانی با نام علمی کیتودون کولار و نام انگلیسی Chaetodon collare با پراکندگی شمال اقیانوس هند، دریای عمان و تنگه هرمز مشاهده می شود که اندازه آن ۱۰ سانتیمتر با رنگ قهوه ای با خال های روشن صورت تیره و یک نوار سفید روی صورت و دُم قرمز مشخص می شود.

پروانه ماهی آنتن دار با نام علمی هنیوکوس آکومیناتوس و نام انگلیسی Heniochus acuminatud با پراکندگی خلیج فارس، دریای عمان، اقیانوس هند و آرام و آب سنگ بزرگ استرالیا مشاهده می شود که اندازه آن ۲۵ سانتیمتر با رنگ سفید با دو نوار مشکی رنگ و باله بلند و بزرگ و باله پشتی و دُم زرد معرفی می شود.

خلیج فارس با گستره نزدیک به ۲۳۷ هزار و ۴۷۳ کیلومتر مربع بین ۲۴ تا ۳۰ درجه و ۳۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ تا ۵۶ درجه و ۲۵ دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ واقع شده است و جزیره زیبای قشم، همچون نگینی بر پهنه آب های نیلگون آن می درخشد.

استان هرمزگان با دارا بودن بیش از ۹۰۰ کیلومتر مرز دریایی از سواحل شرق استان (جاسک) در دریای عمان تا سواحل نیلگون خلیج فارس در شرق استان (پارسیان) و برخورداری از جزایر ۱۴ گانه خلیج فارس، یکی از مهم ترین و راهبردی ترین استان های ایران است که از جاذبه های منحصر به فردی چون جنگل های بی همتای حرا و مرغوب ترین مروارید جهان و ده ها اثر تاریخی و طبیعی برخوردار است.

جزیره قشم با وسعت یک هزار و ۵۰۰ کیلومتر مربع از تنگه هرمز به موازات ساحل جنوبی ایران به طول ۱۳۵ کیلومتر و عرض میانگین ۱۱ کیلومتر از توابع هرمزگان است و ۳۰۰ کیلومتر خط ساحلی دارد.

شهرستان قشم شامل جزیره‌های قشم، هنگام و لارک با حدود ۱۵۰ هزار نفر جمعیت از تنگه هرمز به موازات ساحل استان هرمزگان به طول ۱۵۰ و عرض میانگین ۱۱ کیلومتر در میان آب‌های خلیج فارس گسترده شده است.