آسیب‌های مصرف خودسرانه و خود تجویزی بی‌ضابطه دارو چیست؟

به گزارش ایرنا، از سال‌ها پیش داروهایی مانند آنتی‌بیوتیک‌ها و مُسکن‌ها در کابینت یا یخچال بیشتر خانه‌ها وجود داشته است که مردم آن‌ها را در صورت بُروز تب، سرماخوردگی و یا سردرد استفاده می‌کنند.

همه‌گیری ویروس کرونا، موجب افزایش بیش از پیش مصرف بی‌رویه برخی داروها شد و برخی خانواده‌ها بدون مراجعه به پزشک اقدام به مصرف خودسرانه دارو می‌کردند.

امروزه ثابت شده مصرف خودسرانه و تجویز بی‌ضابطه دارو تهدیدکننده سلامت بیماران است و می‌تواند مخاطرات زیادی برای مصرف‌کنندگان ایجاد کند و در کنار آن هزینه‌های زیادی بر بدنه نظام سلامت کشور و بدنیال آن اُستان وارد کند.

برخی از کارشناسان در چهارمحال و بختیاری معتقدند مصرف خودسرانه و تجویز بی‌ضابطه دارو علاوه بر مخاطرات پزشکی، هزینه‌های زیاد و گزافی بر نظام سلامت وارد می‌کند و راهکار مقابله با آن سیاست‌گذاری، آموزش و فرهنگسازی مبتنی بر پژوهش‌ است هر چند اجرای طرح‌هایی مانند طرح نسخه الکترونیک و طرح دارویار نیز نقش مهمی در اصلاح مصرف دارو در چهارمحال و بختیاری و کشور داشته‌اند.
اثرات سوء مصرف خودسرانه دارو

معاون غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی چهارمحال و بختیاری در این پیوند به ایرنا گفت: مصرف بی‌رویه و خودسرانه دارو در کشور و استان ما تا حدودی بالاست و در برخی موارد موجب بُروز تداخلات دارویی می‌شود که نه‌تنها هزینه‌های زیادی را به نظام سلامت تحمیل می‌کند بلکه می‌تواند در برخی موارد خطرناک و تهدیدکننده حیات بیماران باشد.

رضا محمدی افزود: خوشبختانه در یکی دو سال اخیر، اجرای طرح‌هایی مانند طرح نسخه الکترونیک و طرح دارویار نقش مهمی در کاهش مصرف بی‌رویه و خودسرانه دارو داشته است، علاوه بر آنکه افزایش قیمت آزاد برخی داروها نیز موجب کاهش بخشی از مصرف شده است و مردم ترجیح می‌دهند زیر نظر پزشک دارو مصرف کنند.

وی افزود: با تمهیدات اندیشیده شده در دولت سیزدهم مشکل افزایش قیمت داروها در طرح دارویار حل شده و با هماهنگی‌های سازمان‌های بیمه‌گر، افزایش قیمت را بیمه‌ها به داروخانه پرداخت می کنند که به نسخه بیماران دارای نسخه پزشک تخصیص می‌یابد و افزایش قیمت به آن‌ها تحمیل نخواهد شد و این مانع استفاده خودسرانه بسیاری از بیماران شده است.

محمدی ادامه داد: از نظر سازمان جهانی بهداشت، عوارض ناخواسته دارویی عبارت است از هـرگونه عوارض یا پاسخ ناخواسته‌ای که در اثر مصرف دارو به وجود آید و عامل نخست ایجاد عوارض ناخواسته دارویی یا همان ADR مصرف خودسرانه دارو توسط بیماران است.

مصرف خودسرانه دارو می‌تواند باعث ایجاد حساسیت و تغییرات فیزیولوزیکی در بیمار شود و همیشه کارکرد و عملکرد یک دارو در همه افراد با شرایط متفاوت یکسان نیست و حتی ممکن است برای یک بیمار عوارض زیادی بهمراه داشته باشد در حالیکه بر روی برخی دیگر از بیماران اثری نداشته باشد.

معاون غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی چهارمحال و بختیاری ادامه داد: تداخلات دارویی از پیامدهای مصرف خودسرانه دارو توسط بیماران است و می‌تواند موجب آسیب‌هایی به بیمار در اثر تداخلات فراوان دارو با دارو و یا حتی دارو با غذا شود.

محمدی تصریح کرد:رعایت رژیم دارویی توصیه شده از سوی پزشک و پرهیز از مصرف خودسرانه دارو مورد تاکید تمام جوامع علمی است و استفاده از یک دارو به توصیه دیگران و یا به توصیه دیگر اعضای خانواده نادرست است، زیرا فرد توصیه‌کننده شاید توانایی تشخیص بیماری و ارائه درمان را نداشته و توصیه وی می‌تواند مخاطرات زیادی به دنبال داشته باشد.

وی تاکید کرد: مصرف خودسرانه دارو در همه گروه‌های سنی و همه بیماران آسیب‌زاست ولی برخی افراد مانند مادران باردار باید در این زمینه بیشتر مراقب باشند و مصرف خودسرانه دارو در این دوران کاری پر مخاطره است که می‌تواند حتی حیات جنین را به خطر بیندازد.

این پزشک اهل چهارمحال و بختیاری تاکید کرد: در مورد مادران باردار مصرف هر گونه دارو باید توسط پزشک معالج بررسی و تایید شود و حتی مصرف مکمل‌های غذایی و داروهای گیاهی نیز باید با نظر و تایید پزشک زنان و زایمان صورت گیرد.

تجویز بی‌ضابطه دارو در چهارمحال و بختیاری کم است

معاون غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی چهارمحال و بختیاری ادامه داد: تجویز منطقی دارو یعنی پزشک بر اساس تشخیص و ارزیابی بیماری و تاثیر آن برای یک بیمار مشخص، یک داروی خاص را به شکل دارویی و دوز مناسب تجویز کند.

محمدی افزود: تجویز منطقی و درست دارو به طور معمول رابطه مستقیمی بر روی هزینه‌های درمان دارد و به‌همراه تشخیص درست بیماری و درمان مناسب می‌تواند هزینه‌های درمان را کاهش می‌دهد و درمان نادرست یا تجویز اشتباه دارو نه تنها موجب طولانی‌تر شدن سیر بیماری شود، بلکه موجب افزایش هزینه های درمان نیز می شود.

وی ادامه داد: سال گذشته، معاونت غذا و دارو با بررسی ۹۷ میلیون نسخه در کشور اعلام کرد میانگین تعداد تجویز قلم دارو در کشور سه قلم است که در چهارمحال و بختیاری با بررسی یک میلیون و ۴۸۰ هزار نسخه مشخص شد این میانگین برابر ۳.۰۵ قلم دارو در هرنسخه است که نیم درصد بیشتر از میانگین کشوری است.

این پزشک داروساز افزود: از نظر درصد تجویز آنتی بیوتیک در نسخه‌های مورد بررسی در کل کشور، ۳۵.۷۵ درصد نسخ حاوی آنتی بیوتیک است در صورتیکه این میزان در چهارمحال و بختیاری ۳۴ درصد در نسخه های تجویزی است.

محمدی اظهار داشت: از نظر درصد تجویز داروهای تزریقی در نسخه‌های مورد بررسی در کل کشور،  ۴۳ درصد نسخه ها حاوی داروهای تزریقی است در حالیکه این میزان در چهارمحال و بختیاری ۳۹ درصد می‌باشد که نشان از وضعیت بهتر تجویز این ۲ دسته دارو در چهارمحال و بختیاری در مقایسه با میانگین کشوری دارد.

وی یادآور شد: با وجود سامانه‌های نسخه الکترونیک، بخش تجویز دارو در چهارمحال و بختیاری در رصد معاونت غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد قرار دارد و بخشی در این معاونت با عنوان 'کمیته تجویز و مصرف منطقی دارو' وجود دارد که با بررسی سامانه‌های نسخه الکترونیک مواردی که برخی پزشکان اقدام به تجویز بیش از استاندارد برخی داروها کرده‌اند شناسایی و به آنها تذکر داده می‌شود.

محمدی تصریح کرد: تذکر در مورد تجویزهای بیش از حد استاندارد توسط شرکت‌های بیمه‌گر نیز انجام می‌شود و این شرکت‌ها موارد نامتعارف تجویز تعداد زیادی از اقلام دارویی را تذکر می‌دهند.

ضرورت پژوهش در زمینه مصرف بی‌رویه دارو

عضو هیات علمی و سرپرست معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی چهارمحال و بختیاری نیز در این پیوند به ایرنا شهرکرد گفت: آمار مصرف بی‌رویه و خودسرانه دارو در کشور بالا است و ضرورت دارد در این زمینه تحقیقات گسترده‌ای انجام شود و با مقایسه نتایج این پژوه‍ش‌‍‌ها با سایر کشورها و به‌ویژه کشورهای موفق در کنترل این معضل،در نهایت پروتکل‌ها و شیوه‌نامه‌های لازم تدوین گردد.

الهام رییسی افزود: لازمه مقابله با مشکل مصرف بی‌رویه دارو در اُستان و کشور که خطرات زیادی در پی دارد، انجام یک کار زیربنایی است که اساس آن انجام پژوهش‌های مرتبط است و تا زمانی که شواهد لازم در خصوص مصرف غیرمنطقی داروها با انجام تحقیقات گسترده جمع آوری نشود، تصمیم‌گیری اصولی نیز در این زمینه صورت نخواهد گرفت.

وی افزود: نیاز حیاتی نظام سلامت کشور تصمیم‌گیری مبتنی بر شواهد است و بحث 'مصرف بی‌رویه دارو' نیز از این امر مستثنی نیست و لازمه تدوین سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌ها جهت مصرف منطقی دارو در جامعه، دستیابی به شواهد بوسیله تحقیق و پژوهش است.

این پزشک فعال در استان ادامه داد: تورم و کافی نبودن درآمد خانوارها که موجب پرهیز از مراجعه به متخصصین پزشکی می‌شود، در مصرف خودسرانه و غیرمنطقی داروها موثر است و پژوهش و تحقیق در این زمینه می‌تواند به شناخت دیگر علت‌های مصرف غیرمنطقی داروها در چهارمحال و بختیاری و کشور کمک کند.

عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی استان گفت: ضرورت دارد که محققین در این موضوع که هزینه‌های زیادی به نظام سلامت کشور تحمیل می‌کند، ورود کنند و علل این معضل را شناسایی و راهکارهای قابل اجرا ارائه دهند.

رییسی تصریح کرد: نخستین گام در زمینه "مدیریت مصرف دارو در کشور" پژوهش و ارزیابی در زمینه مطالعه عوارض مصرف غیرمنطقی داروها، بررسی عوارض جانبی و مسمومیت‌های دارویی و بررسی علل و اپیدمیولوژی است.

این دکترای تخصصی فیزیک پزشکی یادآور شد: بررسی نقش اپیدمیولوژی این موضوع در تحقیقات مهم است و بی‌شک نحوه مصرف غیر منطقی دارو در کشورهای مختلف دنیا یکسان نیست و نحوه توزیع و استعمال نیز در جوامع مختلف باید ارزیابی و بهترین سیاست‌ها در این خصوص اتخاذ شود.

رییسی اظهار داشت: تمایز در نحوه مصرف دارو نه تنها در کشورهای مختلف دنیا وجود دارد بلکه داخل کشورمان نیز باید پژوهش‌های لازم جهت بررسی میزان گرایش به مصرف غیرمنطقی دارو، در قومیت‌ها و استان‌های مختلف بررسی شود.

وی تصریح کرد:بی‌اعتمادی برخی از افراد به پزشکان، نوع تغذیه، میزان توان اقتصادی و سایر عوامل موثر باید در مطالعات پیرامون 'مصرف بی‌رویه دارو' مورد توجه پژوهشگران قرار گیرد و اینکه چرا بیمار از پزشک خود می‌خواهد فلان دارو را تجویز کند؟، اینکه چرا بیمار بدون نسخه پزشک، مستقیما دارو را از داروخانه تهیه می‌کند؟، شاید چرخه توزیع دارو مشکل دارد، شاید نیاز به فرهنگ سازی باشد. تمام این موارد نیازمند تحقیق و پژوهش است.

ضرورت سیاست‌گذاری مبتنی بر شواهد برای کنترل مصرف بی‌رویه دارو

عضو هیات علمی و سرپرست معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی چهارمحال و بختیاری اظهار داشت: پس از شناسایی خطرات و چالش‌های ناشی از مصرف غیرمنطقی داروها، سیاست‌گذاری مبتنی بر شواهد باید انجام شود و علاوه بر اینکه مدیریت توزیع داروها، بر پرهیز از تحویل دارو به بیمار بدون نسخه پزشک، پافشاری شود.

رییسی ادامه داد: شاید نیاز باشد در فهرست(لیست) داروهای 'OTC' (داروهای بدون نیاز به دستور پزشک) تجدید نظر صورت گیرد و بی‌شک می‌توان با سیاست‌گذاری های منطقی راه نظارت جدی بر مصرف دارو در کشور را فراهم کرد.

وی تاکید کرد:خطرات و چالش‌های ناشی از مصرف غیرمنطقی داروها معضلی است که سال‌هاست در نظام سلامت کشور وجود دارد و اصلاح برخی قوانین در این زمینه می‌تواند راهگشا باشد.

ضرورت توجه به آموزش و نقش رسانه‌ها برای کاهش مصرف بی‌رویه دارو

وی یادآور شد: پس از پژوهش و شناسایی خطرات و عوارض مصرف غیرمنطقی داروها و به دنبال آن سیاست‌گذاری مبتنی بر شواهد برای کنترل مصرف بی‌رویه دارو، مرحله بعدی 'آموزش' است که جایگاه مهمی دارد و ضرورت دارد همراه با اطلاع‌رسانی و ارائه آموزش‌های لازم به قشرهای مختلف جامعه، زمینه‌های فرهنگی و فرهنگسازی لازم برای مردم انجام شود.

سرپرست معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی استان تاکید کرد: آموزش‌ها و فرهنگسازی‌ها باید به گونه‌ای باشند که حتی اگر افراد به انواع داروها نیز دسترسی داشته باشند با علم به اثرات نامطلوب مصرف غیرمنطقی داروها، از این امر اجتناب کنند.

وی با تاکید بر اینکه، نباید از نقش رسانه‌‍‌‍‌ها برای آگاهی بخشی در زمینه مضرات مصرف غیر منطقی داروها غافل بود، افزود:در دنیای امروز رسانه‌ها نقش مهمی در اطلاع‌رسانی، فرهنگسازی و آگاهی بخشی آحاد جامعه دارند و می‌توان از ظرفیت رسانه‌ها برای آموزش و فرهنگسازی در زمینه مصرف مناسب دارو در کشور و اُستان استفاده کرد.

به گزارش ایرنا، در استان چهارمحال و بختیاری با ۱۰ شهرستان و جمعیتی نزدیک به یک میلیون نفر ۱۲۱ داروخانه سرپایی شامل ۱۰۴ داروخانه روزانه و ۱۷ داروخانه شبانه روزی و ۱۱ باب داروخانه بیمارستانی فعال هستند.