ضیافت رمضان در ترکمن‌صحرای خراسان‌شمالی

رمضان آمد و امسال متفاوت تر از گذشته جلوه‌گری می کند و ماه مهمانی خداوند عطر بهار و سرزندگی طبیعت را به همراه دارد و نشستن بر خوان الهی در این هوای بهاری و آواز بلبلان بر کُنج دیوار گِلی خانه ای کوچک اما محقر در منطقه ترکمن نشین راز و جرگلان خراسان شمالی هر دل غبار گرفته ای را جلا می دهد.

اینجا سرزمین اسب، اُرس و دشت های مخملی جرگلان است و این دیار پر رمز و راز این‌بار با آیین ها و آداب مهمانی خداوند نمایان می شود و انسان ها را به اعماق سنت های دیرینه مذهبی در این خطه ترکمن نشین می برد.

جرگلان از مناطق بکر و زیبای شمالشرق کشور محسوب می شود که مناسک دینی و مذهبی را با سبک و سیاق خود گرامی می دارند و هر آیینی با نوعی از آداب در صندوقچه خاطرات مردم این خطه جای دارد.

رمضان برای مردم ترکمن نشین حال و هوای گذشته را دارد و آنها با آیین هایی همچون دیدن هلال ماه رمضان، افطاری دادن با غذاهای های سنتی، نماز تروایح، نوای یا رمضان، پرداخت فطریه، رویت هلال ماه شوال رمضان را گرامی می دارند.

ترکمنان سنی مذهب خراسان شمالی حدود ۱۰ درصد جمعیت این استان را تشکیل می دهند.

آی گورمک

«آی گورمک»دیدن هلال ماه رمضان یکی از آیین های آغازین ماه مبارک رمضان که در بین اهالی جرگلان اهمیت بسزایی دارد به گونه ای که آنها در غروب بیست و نهم ماه شعبان در یک مکان مشخصی مثل مسجد جمع می شوند و رو به مغرب ایستاده و به آسمان نگاه می کنند زیرا که بر این باورند؛ دیدن هلال ماه جدای از ثواب موجب بینایی بهتر چشم ها نیز می شود.

رسم بر این است که هر فرد ترکمن، چه آنها که در همان شب ماه را می بینند و چه آنها که در شب های دیگر آن را رویت می کنند، به محض دیدن ماه، دست خود را به سمت آن دراز می کنند و به پیشانی می سایند و این کار را سه بار تکرار می کنند و می گویند: «گلجک ئیال خدای یتیرسین» یعنی خداوند دیدن این ماه را در سال آینده نیز نصیب ما گرداند.

بعد از رویت هلال، بلافاصله در مسجد محله این خبر خوش را به هم کیشان خود می دهند که اول ماه رمضان رسیده و باید برای سحر بیدار شوند.

آغز آچماق

در زبان ترکمنی به افطار «آغز آچماق» می گویند، روزه داران در زمان افطار معمولا افطار خود را با خواندن دعاهای مخصوص و با خرما یا کشمش آغاز می کنند و غذای افطار را نیز معمولا نوعی خوراک گوشت و یا آش رشته تشکیل می دهد.

هر روز یکی از خانواده های محل، خرما، آش رشته، چوربا (نوعی سوپ) به مسجد می فرستند تا نمازگزاران با آن افطار کنند.

در این ایام ترکمن‌ها بیشتر تلاش دارند تا افطاری را در کنار اعضای خانوده و یا فامیل میل کنند و چرا که اعتقاد دارند؛ همراه خود برکت می آورد.

نماز تروایح

یکی دیگر از سنت‌های دیگر مردم این دیار اقامه نماز تراویح است به گونه ای که آنها در تمام شب‌های ماه مبارک رمضان ۲۰ رکعت نماز به همراه جماعت اقامه می‌کنند.

در شب های ماه رمضان جمعیت عظیمی که اکثر آنها را جوانان و نوجوانان تشکیل می دهند با کلاه های سفید برای برپایی نماز عشا و نماز تراویح به مساجد می آیند.

تراویح؛ نمازی ۲۰ رکعتی است که در قالب ۱۰ ‬نماز 2 رکعتی پس از اقامه نماز عشاء به جماعت خوانده می شود و در فاصله چهار رکعت دعای مخصوص آن قرائت می‌شود به این شکل که امام جماعت پس از خواندن حمد در هر رکعت، یک ‬سوره از سوره های کوتاه قرآن مجید را می خواند.

در قالب همین نماز در بسیاری از مساجد اهل سنت، از اول ماه مبارک رمضان، ختم قرآن مجید نیز انجام می‌شود به گونه ای که قاریان، تلاوت قرآن را از اولین جزء شروع می‌کنند و در شب‌های بعد تا پایان ۳۰ جزء آن را ادامه می‌دهند.

در پایان آخرین شب از حاضران در مراسم، پول جمع‌آوری شده و آن را بین حافظان قرآن و همچنین امام جماعت مسجد و موذن تقسیم می‌کنند.

یا رمضان

وقتی نیمی از ماه رمضان می گذرد، ترکمنان این منطقه به شکرانه روزه داری نیمی از این ماه مبارک، مراسمی با نام « یارمضان» برگزار می‌کنند.

این مراسم در شب چهاردهم ماه رمضان اجرا می‌شود به این صورت که بعد از اقامه نماز عشاء و نماز تراویح گروهی از جوانان و نوجوانان به رهبری عموما پیش نماز مسجد بر در خانه ها می روند و رهبر گروه هم اشعاری در مدح ماه رمضان می خواند که دیگران با گفتن «الله هو» او را همراهی می‌کنند.

صاحب خانه نیز هرآنچه که نذر کرده به آنها می‌دهد و این مراسم تا سحر ادامه دارد و نذری جمع شده نیز بین نیازمندان تقسیم می‌شود.

پرداخت فطریه نیز از اهمیت خاصی در بین این اهالی برخوردار است به گونه ای که علمای ترکمن برای هر عضوی از خانواده، مبلغی را تعیین می کنند و هر خانواده محاسبه نموده و آن مبلغ را به مسکینان و افراد نیازمند می رسانند.

در فقه اهل سنت، پرداخت فطریه واجب است و به گفته علما، مقدار معینی از قوت غالب مردم هر منطقه مبنای پرداخت آن است که بر همین اساس در بین ترکمن‌ها مبنای پرداخت فطریه غالبا گندم است که مبلغ ریالی آن از سوی علما تعیین و اعلام می شود.

رویت هلال ماه شوال

در روزهای پایانی ماه مبارک رمضان نیز درست همانند روزهای آغازین، این اهالی تلاش می کنند تا زودتر از دیگران هلال ماه شوال را رویت کنند تا از ثواب و برکات آن بهره مند شوند.

بعد از رویت هلال ماه شوال، این اهالی بویژه جوانان و نوجوانان ترکمن در صبح اول وقت روز عید فطر با پوشیدن بهترین لباس، سواره و پیاده به سمت محل برگزاری نماز عید می روند تا ضمن گوش سپردن به سخنان علما و بهره مندی از ارشادات دینی، نماز عید را برجای آورند.

در این میان بانوان ترکمن نیز نان‌هایی روغنی تحت عنوان قتلمه و بیشمه می پزند و بین همسایه ها و خویشاندان پخش می کنند.

اهالی نیز بعد از اقامه نماز به دید و بازدید اقوام، خویشاوندان و دوستان رفته و عید را تبریک می‌گویند و هر یک از خانواده‌های ترکمن سفره‌ای رنگین پهن می‌کنند تا از مهمانان خود پذیرایی کنند و در پایان نیز برای اموات فاتحه و دعا می خوانند.

استان خراسان شمالی حدود یک میلیون نفر جمعیت دارد که در ۲۴ شهر و بیش از یک هزار روستا سکونت دارند که بخشی از این جمعیت را اهل سنت و قوم ترکمن تشکیل می دهند و در شهرستان راز و جرگلان، بجنورد و مانه و سملقان سکونت دارند.