خداوند، اولین معلم؛ کلمات رب، ربنا، ربکم، ربک، ربه، ربها، ربهم، ربی، ربهما و ربکما که در قرآن مجید آمده است، بیانگر مقام ربوبیت ذات مقدس احدیت می باشد. اصل رب، به معنای تربیت است و آن عبارت از ایجاد شیء است تا به تدریج او را به مقصد کمال و تمام رهنمون سازد. خداوند نخستین معلم و تربیت کننده است. در قرآن مجید، آیاتی بیان می شود که خداوند حکیم و مهربان خود را به عنوان اولین معلم معرفی می کند و نخستین شاگرد را حضرت آدم می داند:
۱. به آدم(ع) علم اسماء می آموزد: وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ کُلَّهَا - سپس تمام علم اسماء [علم اسرار آفرینش و نامگذاری موجودات] را به آدم آموخت. علم اسماء، نخستین علمی است که خداوند به آدم تعلیم می دهد.
۲. به نوع انسان، آنچه را نمی داند از طریق تکوین و تشریع می آموزد: عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ - به آدمی آنچه را که نمی دانست تعلیم داد. بخشی را به صورت علوم فطری در نهاد انسان قرار داد؛ بخشی را به وسیله عقل و تدبیر در عالم آفرینش، آموزش داد و بخشی را به وسیله انبیاء الهی به انسان ها آموخت.
۳. خداوند به یوسف هم علم تعبیر خواب یاد داد: وَ عَلَّمْتَنی مِنْ تَأویلِ الاَحادیثِ - تو مرا از علم رویا و تعبیر خواب ها بیاموختی.
۴. به سلیمان هم زبان پرندگان آموخت: وَ قالَ یا اَیُّهَا النّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ - و سلیمان گفت: ای مردم! ما را زبان مرغان آموختند.
۵. به داوود هم زره ساختن را یاد داد: وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوس لَکُمْ - و ما صنعت زره ساختن را به او آموختیم.
۶. به خضر هم علم و آگاهی فراوانی داد: وَ عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنّا عِلْماً - و هم از نزد خود، وی را علم لدنی و اسرار غیب الهی آموختیم.
۷. به فرشتگان هم علوم فراونی تعلیم داد: قالوا سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا اِلاّ ما عَلَّمْتَنا - گفتند: منزهی تو، ما نمی دانیم جز آنچه تو خود به ما تعلیم فرمودی.
۸. به انسان ها هم نطق و بیان آموخت: عَلَّمَهُ الْبَیان - به او تعلیم نطق و بیان فرمود.
۹. به پیامبر اسلام(ص) دانش هایی آموزش داد که هرگز تحصیل آن از راه های عادی برای او ممکن نبود: وَ عَلَّمَکَ مالَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ - و آنچه را نمی دانستی به تو بیاموخت.
۱۰. جبرئیل نیز تعلیمات فراوانی به پیامبر اسلام(ص) داد: عَلَّمَهُ شَدیدُ الْقُوی - آن کس که قدرت عظیمی دارد (جبرئیل امین) او را تعلیم داده است.
پیامبران، معلمان بزرگ انسان
پیامبران نیز در زمره بزرگ ترین معلّمان جهان اند که علوم و دانش های فراوانی را درباره دین و دنیا و آخرت، به نسل بشر تعلیم داده اند: الف: خداوند متعال می فرماید: هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الاْءُمِّیِّینَ رَسُولاً مِّنْهُمْ یَتْلُواْ عَلَیْهِمْ ءَایَـتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتَـبَ وَ الْحِکْمَةَ - او کسی است که در میان جمعیّت درس نخوانده، رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آن ها می خواند و آن ها را تزکیه می کند و به آنان کتاب (قرآن) و حکمت می آموزد. ب: بزرگ ترین معلم جهان بشریت؛ حضرت رسول خاتم (ص) به این ویژگی خود افتخار می کرد.
معلم، همکار پیامبران
معلم؛ نقش پیامبران الهی را در تعلیم و تربیت جامعه بر عهده دارد: امام خمینی (ره) می فرمایند: نقش معلم در جامعه، نقش انبیاست؛ انبیاء هم معلم بشر هستند. نقش معلم، بسیار حساس و مهم است و مسئولیت بسیار زیادی دارد. نقش مهمی است که همان نقش تربیت است که اخراج من الظلمات الی النور است. معلم، امانت داری است که امانت او، غیر از همه امانت هاست؛ انسان، امانت اوست.
مقام و جایگاه معلم
اسلام در بیان اهمیت تعلیم و در تبیین مقام عالم و معلم، آنان را برتر از عابدان می داند:
۱. امام محمدباقر(ع) می فرمایند: عَالِمٌ یُنْتَفَعُ بِعِلْمِهِ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِینَ أَلْفَ عَابِدٍ - عالمی که از علم او استفاده شود، بهتر از هفتاد هزار عبادت کننده است. در آموزه های اسلامی، همنشینی با استاد و معلم عبادت شمرده شده است:
۲. پیامبر گرامی اسلام (ص) می فرمایند: مُجَالَسَةُ الْعُلَمَاءِ عِبَادَة - همنشینی با دانشمندان عبادت است.
۳. امام موسی بن جعفر(ع) می فرمایند: النَّظَرُ فِی وَجْهِ الْعَالِمِ حُبّاً لَهُ عِبَاده - نگاه به صورت عالم از روی محبت، عبادت است.
۴. لقمان به فرزندش می فرماید: یَا بُنَیَّ جَالِسِ الْعُلَمَاءَ وَ زَاحِمْهُم بِرُکْبَتَیْکَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُحْیِی الْقُلُوبَ بِنُورِ الْحِکْمَةِ کَمَا یُحْیِی الْأَرْضَ بِوَابِلِ السَّمَاءِ - فرزندم! با علما همنشین شو و در مجلس شان زانو بزن، زیرا خداوند دل ها را به نور دانش روشن می کند؛ آن گونه که زمین را با قطره های درشت باران زنده می سازد.
۵. امام علی علیه السّلام می فرمایند: جالِسِ الْعُلَماءَ یَزْدَدْ عِلْمُکَ وَ یَحْسُنْ اَدَبُکَ و تَزکُ نَفسُکَ - با علما معاشرت کن تا علمت زیاد، ادبت نیکو و جانت پاک شود.
معلم، شکوفا کننده تفکر انسان
معلم دیندار و با ایمان که شغل معلمی را برگزیده است، در هر رشته و درسی که داشته باشد، تلاش می کند با تعلیم و تربیت، تفکر دانش آموز را شکوفا کند:
۱. پیامبر بزرگ اسلام (ص) فرمودند: یُثِیرُوا لَهُم دَفَائِنَ الْعُقُولِ - آن ها (معلم) دفینه های عقل را برمی انگیزانند. معلم شکوفا کننده دفینه انسان؛ یعنی تعقل و تفکر نهفته شده در درون انسان است.
۲. شهید بزرگوار علامه مطهری می نویسد: مطلب اساسی و اصلی در آموزش این است که برای افراد و در پی آن برای جامعه رشدِ شخصیتِ فکری و عقلانی پیدا شود؛ یعنی قوّه تجزیه و تحلیل در مسائل پیدا شود. یعنی در همین آموزش ها و تعلیم و تربیت ها در مدرسه ها، این ها (رشد فکری) حاصل شود. وظیفه معلم بالاتر از این که به بچه یاد میدهد، این است که کاری بکند که قوّه تجزیه و تحلیل او قدرت بگیرد؛ نه این که فقط در مغز وی معلومات بریزد، که اگر معلومات خیلی فشار بیاورد، ذهن بچه راکد می‌شود.
احترام به معلم
به علت نوع بهره ای که انسان از معلم و عالم دین دارد، آموزه های دینی ما جایگاه ویژه ای را برای آن ها تعریف کرده است و از ما خواسته شده که به معلم احترام بگذاریم:
۱. حضرت امام علی (ع) می فرمایند: قُم عَن مَجلِسِکَ لِاَبیکَ وَ مُعَلِّمِکَ وَ اِن کُنتَ اَمیراً - به احترام پدر و معلمت از جای برخیز هرچند فرمان روا باشی.
۲. آیت الله صالحی مازندرانی (ره) می فرمود: رمز موفقیت و از اساسی ترین راه های پیشرفت بزرگان دین در طول تاریخ، احترام ایشان (متعلم و شاگرد) به اساتیدشان بوده است.
۳. امام خامنه ای می فرمایند: نگاه به معلم باید همان نگاه اسلامی باشد که در آن، متعلم در مقابل معلم، در اوج ادب؛ سپاسگزاری و خضوع قرار دارد و آحاد مردم نیز به معنای حقیقی برای معلم؛ احترام و ارزش قائلند. یکی از علت های احترام به معلم، مقام خدمت او در دنیا و آخرت به انسان و انسانیت است: اذْا قالَ المُعلِّمُ لِلصَّبِیِّ بسم اللَّه الرحمن الرحیم (و قالَ الصِّبیُّ بسم اللَّه الرحمن الرحیم) کَتَبَ اللَّه بَرَائَةً لِلصَّبِیِّ وَبَرَائَةً لأَبَوَیْهِ وَ بَرائَةً لِلمُعَلِّم - هنگامی که معلم به کودک بگوید: بسم اللَّه الرحمن الرحیم (و او تکرار کند) خداوند فرمان آزادی از دوزخ را برای کودک و پدر و مادرش و معلّم می نویسد.
۴. دقیقا در همین راستا حضرت علی (ع) فرمودند: «مَنْ عَلَّمَنی حَرْفا فَقَدْ صَیَّرَنی عَبْدا - کسی که به من یک حرف بیاموزد، مرا بنده خود کرده است.
۵. امام سجاد (ع) نیز با همین استدلال، در رساله حقوق خود می آورند: حَقُّ سائِسِکَ بِالْعِلْمِ فَالتَعْظیمُ لَهُ وَالتَّوْقیرُ لِمَجْلِسِهِ وَحُسْنُ الاِْسْتِماعِ اِلَیْهِ - حق آموزگار تو این است که او را تعظیم کنی و در مجلس محترم بداری و به نیکویی سخنانش را گوش کنی.
تکریم معلمان دیروز و امروز
تکریم معلمان پیشین نیز، تکلیفی سنگین بر دوش من و ماست. پیامبران و امامان و بزرگان دین و علم در طول تاریخ، معلمان برجسته جامعه انسانی و بشری اند:
۱. به ارسطو، معلم اول می گویند؛ چون اولین کسی بود که حکمت را مکتوب نمود و تعلیم داد. قبل از او حکمت را زبانی (بدون تدوین) تعلیم می دادند. امام خمینی می نویسند: به ارسطو معلم اول می گویند؛ چون اولین کسی بود که علم منطق را تدوین نمود. ارسطو به وسیله علم منطق، بحث تناسخ را باطل نمود.
۲. امام خمینی مانند خیلی از بزرگان، ابونصر فارابی را معلم ثانی می دانستند؛ چون او منطق و حکمت ارسطو را به عربی ترجمه و تعلیم نمود.
۳. بعضی ها ابن مسکویه و بعضی ها هم ابوعلی سینا را معلم ثالث می دانند.
۴. حکیم ابوالقاسم فردوسی، شاعر نام آور خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی، عارف متکلم خواجه نصیرالدین طوسی، عارف عامل بزرگ شیخ بهایی و دانشمند برجسته محمد بن موسی خوارزمی، از معلمان شهیر و کاملند.
۵. افقه الفقهاء شیخ شمس الدین محمد بن مکی عاملی؛ معروف به شهید اول، علامه زین الدین بن علی عاملی؛ معروف به شهید ثانی، و علامه و متکلم بزرگ شیعه قاضی نورالله شوشتری؛ معروف به شهید ثالث، از معلمان برجسته تاریخ اند.
۶. امام خمینی و امام خامنه ای نیز دو معلم بزرگ و سترگ انسان سازی اند.
۷. آیت الله آسید علی آقای قاضی بزرگ، آیت الله میرزا محمد جواد ملکی تبریزی، آیت الله محمد علی شاه آبادی، آیت الله عزیز الله خوشوقت، آیت الله سید رضا بهاءالدینی، آیت الله یحیی انصاری شیرازی، آیت الله محمد علی اراکی، آیت الله محمد تقی مصباح یزدی، آیت الله میرزا علی مشکینی، آیت الله محمد تقی بهجت، آیت الله عبدالکریم حق شناس، آیت الله آقا مجتبی تهرانی و علمای عرفان و اخلاق؛ همه از معلمان بزرگ و وارسته اند.
۸. علامه محمدحسین طباطبایی؛ صاحب تفسیر المیزان، علامه شهید و شهیر مرتضی مطهری، شهید مظلوم آیت الله محمد حسینی بهشتی و شهید گرانقدر حجت الاسلام محمدجواد باهنر، از معلمان کبیر و ممتاز جامعه اند.
۹. اولین شهید محراب؛ آیت الله اسدالله مدنی، دومین شهید محراب؛ آیت الله سیدعبدالحسین دستغیب، سومین شهید محراب؛ آیت الله محمد صدوقی، و چهارمین شهید محراب؛ آیت الله عطاء الله اشرفی اصفهانی، از معلمان نام آور و کم نظیر جامعه انسانی اند؛
۱۰. شهدای ارزشمندی مانند حاج قاسم سلیمانی، علی صیاد شیرازی، حسن باقری، مصطفی ردانی پور، عبدالله میثمی، مرتضی آوینی، محسن فخری زاده، حاج حسن تهرانی مقدم، مصطفی چمران و حسین علم الهدی از معلمان وارسته و عزیز ایران و هر ایرانی اند.
۱۱. تمام مدرسان با ایمان و با تقوای علوم هستی شناسی، جهان شناسی، معرفت شناسی، خداشناسی، معادشناسی، انسان شناسی، راه و راهنماشناسی، فلسفه، حقوق، سیاست، فیزیک، شیمی، علوم پزشکی، علوم هسته ای و نظامی، و همه کسانی که راه انبیاء را تبلیغ می کنند، و تمامی مروجین فرهنگ علوی و حسینی و مهدوی، معلمان کمال علمی و معنوی بشریت اند.
۱۲. به یقین پدر و مادر نیز در زمره معلمان حقیقی انسان محسوب می شوند. وقتی خداوند بزرگ خود را به عنوان معلم معرفی می کند. پیامبر اسلام و پیامبران الهی و امامان عظیم الشان معلم بشریتند. فقها و علما و عرفا در زمره معلمان انسان ها محسوب می شوند، جایگاه معلم به عنوان زیباترین جایگاه تبیین شده است. پس باید تکریم تمامی معلمین امروز و دیروز، جزء وظایف روزمره ما قرار گیرد و ما در مقابل آنان متواضع و با ادب باشیم. سخن برخاسته از متن دین و هدایتگر آنان را بشنویم و به آن عمل کنیم و در هر لحظه از عمرمان، قدردان معلم باشیم.
نظر شما