به گزارش ایرنا ، هرچند پراکندگی سیل در بیشتر مناطق استان وجود داشته است با این حال تمرکز سیلاب‌های اخیر و بیشترین میزان خسارت‌ها در شهرستان‌های گرمی، انگوت، بیله‌سوار، مشگین‌شهر و کوثر بوده است. به گفته کمال‌الدین میرجعفریان معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری اردبیل برآوردها حاکی از خسارت ۱۵۰ هزار میلیارد ریالی سیل به بخش‌های مختلف استان است.
اینکه چرا سیل رخ می‌دهد و چگونه می‌توان آثار مخرب سیل را کاهش داد موضوع میزگردی است که ایرنا استان اردبیل با حضور تورج مهدی‌زاده پژوهشگر آب و مدیر رودخانه‌ها و سواحل شرکت آب منطقه‌ای اردبیل و رضا قانع مقدم معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اردبیل برگزار کرده است.
ایرنا: ارزیابی شما از سیلاب‌های اخیر استان اردبیل چیست ، آیا اساسا رفتارشناسی از این پدیده در استان شده است؟
مهدی‌زاده: واقعیت این است که سیل قابل پیشگیری نیست ولی ویرانی قابل پیشگیری است ، رهبر فرزانه انقلاب یک سخن دارد رحمت از خدا و ویرانی از غفلت بشر. در سیل اخیر چهار رودخانه شهرستان گرمی شامل رودخانه‌های بالهارود، برزند چایی، دیزی چای، گرمی چای و مسیل قره قوچ درگیر سیل شدند که اینها سرشاخه‌های رودخانه مرزی بالهارود هستند. این چهار رودخانه در رودخانه ساری قمیش جمع شده و در ادامه از طریق بالهارود از مرز خارج می‌شود. استان اردبیل جزو استان‌های منحصر به‌فردی است که ۲ رودخانه مرزی دارد و ۱۱۶ کیلومتر بالهارود مرز آبی ما با جمهوری آذربایجان است. علاوه بر این در حوزه آبریز ارس یک مرکز بزرگ جمعیتی وجود دارد که مربوط به اردبیل است.
درباره رفتارشناسی سیلاب می‌توان گفت دوره بازگشت این سیل‌ها بالای ۵۰ سال است. البته در قوانین ابلاغی وجود دارد که سیل‌هایی که دوره بازگشت ۲۵ ساله دارند هم استخراج شود که در دوره ۲۵ ساله حجم سیل چقدر است؟ فرض کنید این میزان ۴۰ مترمکعب در ثانیه باشد بر اساس این میزان رودخانه برای هدایت و عبور ایمن ۴۰ متر مکعب در ثانیه بازگشایی و حریم هم بر اساس آن تعیین می‌شود. ما باید برای سیل‌های با دوره بیش از بازگشت بالای ۲۵ سال آمادگی داشته باشیم.
دوره بازگشت سیلاب در برخی رودخانه‌ها ۵۰ سال و حتی ۲۰۰ سال است. اما بازگشایی و لایروبی رودخانه‌هایی که دوره بازگشت ۲۰۰ ساله دارند اقتصادی نیست. در قانون هم پیش‌بینی شده که بازگشایی و لایروبی رودخانه برای دوره ۲۵ سال کفایت می‌کند. بر این اساس مردم می‌توانند در حاشیه رودخانه و حتی در حریم رودخانه کشت و زرع کنند. در عین حال در این مناطق باید بیمه سیل پیش‌بینی شده و طرح‌های آبخیزداری، ساماندهی، لایروبی مکرر، دیواره‌سازی، سامانه آنلاین هشدار سیل و سیستم‌های پخش سیلاب هم ایجاد شود.
ایرنا: برای کنترل سیلاب در دنیا چه راهکارهایی پیش‌بینی شده است؟
مهدی‌زاده: برای کنترل سیلاب ایجاد شهرهای اسفنجی در دنیا مطرح شده و کتابی هم در این باره ما چاپ کردیم. برای اولین بار از ۱۵۰ منبع ترجمه شد. شهرهای اسفنجی به ما می‌گوید که طراحی شهرهای به گونه‌ای باشد که روان‌آب را به تله بیندازد و کشورهای چین و آلمان در این زمینه پیشرو هستند. علاوه بر این راه حل متنوعی مانند ایجاد مخزن، بام سبز و ایجاد شبکه فاضلاب و تغذیه مصنوعی آب‌های زیرزمینی راهکارهایی است که در دنیا تجربه شده است.
ایرنا: طرح‌های آبخیزداری تا چه اندازه در مقابله با سیل موثر است؟
قانع مقدم: اگر آب، خاک، پوشش گیاهی مرتع و جنگل مدیریت شود با آبخیزداری می‌توان جلوی سیلاب را گرفت و هدف آبخیزداری هم این است که در نقطه‌ای که بارش وجود دارد با اقدامات سازه‌ای و غیرسازه‌ای بتوان جلوی سیلاب را گرفت. الان مشکل عمده‌ای که ما در سیلاب داریم بحث فرسایش خاک است.در حوزه سفیدرود که ۳۸۲ هزار هکتار مساحت دارد، سالانه نزدیک ۱۴ تن در هکتار، در حوضه بالهارود ۱۹ تن و ارس هم ۱۳ تن فرسایش خاک اتفاق می‌افتد. برای جلوگیری از تداوم این وضعیت، مطالعات تفصیلی در سطح ۴۰۰ هزار هکتار از اراضی استان انجام شده و ۷۸ هزار هکتار هم در حال مطالعه است. علاوه بر این در سال‌های اخیر ۱۸۰ هزار هکتار عملیات آبخیزداری اجرا شده و ۱۵ هزار هکتار دیگر هم در نقاط مختلف استان در دست اجراست.
ایرنا: اجرای طرح‌های آبخیزداری تا چه حد در مقابله با سیلاب موثر است؟
قانع مقدم: اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان در چهار بخش عملیات مکانیکی، بیولوژیکی، بیومکانیکی و مدیریتی انجام داده است. از این موارد عملیات مکانیکی هزینه‌بر است و عملیات آبخیزداری کم هزینه‌تر از دیگر اقدامات سازه‌ای مانند سدسازی است.
ایرنا: آیا برآوردی شده که سیل‌ها و روان‌آبها چقدر در مخازن سدها رسوب‌گذاری می‌کنند؟ آیا برای تخلیه این رسوبات برنامه‌ای وجود دارد یا نه؟
مهدی‌زاده: احداث سدها بر اساس دوره بازگشت ۱۰ هزار ساله است. حتی اگر پنج برابر این هم سیل بیاید پیش‌بینی‌های لازم می‌شود. در این زمینه هم مدل‌سازی رسوب در حوضه هم اتفاق می‌افتد. بر اساس این مدل‌سازی مشخص می‌شود که در دوره بهره‌برداری از سد چقدر رسوب می‌آورد و بر این اساس حجم مرده سد هم در نظر گرفته می‌شود. علاوه بر این سیستم تخلیه رسوبات هم در سدها پیش‌بینی می‌شود. بعد از ۵۰ سال عمر مفید سد باز این امکان وجود دارد اگر هزینه‌ها اجازه دهد و ارزیابی اقتصادی اجازه دهد رسوبات از طریق دریچه و از طریق جرثقیل تخلیه می‌شود.
ایرنا: در زمینه مهار آب‌های مرزی وضعیت استان اردبیل چگونه است؟ در حوضه‌های آبریز استان اردبیل چقدر آب تولید و چه میزان خارج می‌شود و سیل چقدر آب در مخازن استان ذخیره‌سازی شد؟
مهدی‌زاده: مهار آب‌های مرزی در استان اردبیل از هر موضوعی مهم‌تر است ما در استان اردبیل ۲ حوضه مستقل از هم ارس و بالهارود را داریم. در حوزه ارس کار مفصلی شده است به‌طوری که احداث ۶ یا هفت سد در حوزه ارس و سه سد هم در حوزه بالهارورد در دست مطالعه است. البته بدلیل استراتژی‌های کلان کشور سدسازی با دقت در استان پیش می‌رود تا محیط زیست آسیب نبیند. اگر در کلان کشور به این نتیجه برسند که سدسازی آثار منفی ندارد حتما به ما اجازه می‌دهند که در حوزه بالهارود سدهای سینه سر، کلاسر و توسانلو را اجرا و به بهره‌برداری برسانیم. علاوه بر این در حوضه ارس سدهای ایوریق، نوشه رود، کوهساره، نیارق و ننه‌کران مراحل مطالعاتی خود را طی می‌کند اگر مطالعات آنها تمام شود و مجوز زیست محیطی و پدافند غیرعامل صادر شود و در جداول برنامه و بودجه برای اخذ اعتبارات بیاید وارد مرحله تخصیص اعتبارات خواهد شد.
ایرنا: حجم آبی که به‌صورت عادی از مرزهای استان خارج می‌شود چقدر است؟
مهدی‌زاده: رقمی در این باره الان ندارم و در بخش مطالعاتی شرکت آب منطقه‌ای وجود دارد ، البته ارقام خروجی متغیر است.در عین حال بخشی از آبی که از بالهارود و ارس خارج می‌شود، الزام زیست محیطی است که باید جریان داشته باشد.
ایرنا: آقای قانع مقدم اداره کل آبخیزداری و منابع طبیعی چه اقداماتی برای حفظ منابع آب و خاک و آبخیزداری در مناطق سیل‌خیز استان در دست اجرا دارد؟
قانع مقدم: در شهرستان گرمی عملیات آبخیزداری در سطح ۳۹ هزار هکتار مطالعه شده است و تاکنون هم ۴۴ سازه مکانیکی در این منطقه اجرا شده که نقش بیشتری در مهار اثرات مخرب سیل اخیر داشته است. برای این کار ابتدا باید کل استان باید پیمایش و شناسایی شده و نقشه مناطق سیل‌خیز استخراج و حوزه‌بندی و مطالعه شود تا عملیات اجرایی بر اساس این داده‌ها اجرا شود. ما بر اساس این مطالعات درخواست اعتبار می‌کنیم اما باید توجه داشت که در این زمینه اعتبارات استانی قابل توجهی وجود ندارد و باید اعتبار ملی اختصاص یابد.
واقعیت این است که اجرای طرح‌های آبخیزداری به مساعدت و همت مقامات ارشد نیاز دارد. در سال ۱۴۰۱ در مجموع ۴۴۹ میلیارد ریال به آبخیزداری مصوب شده بود که از این رقم تاکنون ۲۱۰ میلیارد ریال تخصیص یافته است. اجرای هر مترمکعب عملیات آبخیزداری بیش از ۱.۵ میلیون تومان هزینه دارد.
با توجه به حجم و وسعت کار اگر بخواهیم کار اساسی برای پایدارسازی حوضه آبخیز انجام دهیم باید، در قالب مدیریت جامع حوضه آبخیز تمام دستگاه‌ها و عوامل اجرایی وارد کار شده و برنامه‌های پیشنهادی در راستای پایدارسازی حوزه اجرا شود. اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اردبیل مطالعه ۱۳ هزار هکتار از اراضی را پیشنهاد کرد که برای اجرای آن تنها یک میلیارد ریال تصویب شد در حالی که فقط برای مطالعات این حوضه بین پنج تا ۶ میلیارد ریال نیاز است.
اداره کل آبخیزداری و منابع طبیعی استان، مطالعه ۱۳ هزار هکتار از اراضی را پیشنهاد کرد که برای اجرای آن تنها یک هزار میلیارد ریال میلیون اختصاص یافت در حالی که فقط بخش مطالعات حوضه آبخیز بین پنج تا ۶ هزار میلیارد ریال هزینه می‌خواهد
برای مطالعات در ۲ حوضه دیزج و سلاله که جزو مناطق سیل‌خیز شهرستان گرمی هستند، سال گذشته برای هر حوضه ۵۰۰ میلیون ریال اعتبارات استانی تخصیص یافته است. بنابراین اگر مسئولان اهتمام داشته و با اختصاص اعتبارات خاص از ما حمایت کنند، ما می‌توانیم مناطق بحرانی را شناسایی کنیم.
ایرنا: آیا شرکت آب منطقه‌ای برآوردی از این موضوع دارد؟
مهدی‌زاده: بر اساس قیمت‌های سه ماهه چهارم ۱۴۰۱ شرکت آب منطقه‌ای اردبیل برآوردی در این زمینه داشته است که این برآورد بر اساس اعتبارات نقدی است نه اسناد خزانه که کمتر از ۵۰ درصد خاصیت نقدشوندگی دارد. بر اساس قیمت‌های سه ماه چهارم ۱۴۰۱ و اعتبارات نقدی۶۵۰ میلیارد ریال برای جمع‌آوری نخاله‌ها، لایروبی، ساماندهی و بازسازی رودخانه‌های استان لازم است.در ادامه به سرانجام رسیدن ساماندهی رودخانه‌های استان نیازمند پنج هزار میلیارد ریال است اما اگر بخواهیم به وضعیت را در شهرستان‌های گرمی، بیله‌سوار و انگوت ساماندهی کنیم، رقمی در حدود ۸۰ هزار میلیارد ریال نیاز است که نرخ تورم هم باید به این رقم اضافه شود.
موضوع دیگری که باید اشاره کرد بحث تفکیک وظایف دستگاه‌ها در بحث سیل و ساماندهی اراضی است. در این زمینه معمولا سه بخش تفکیک می‌شود؛ در بالادست مرتع هست که در اختیار اداره کل آبخیزداری و منابع طبیعی است که اقدامات مربوطه را انجام می‌دهد. یک بخش منطقه حائل بین مرتع و مناطق و سکونتگاه‌های شهری و روستایی است که در این منطقه شرکت آب منطقه‌ای با اقدامات سازه‌ای اعم از کانال‌کشی و لایروبی کار را پیش برده و به اصطلاح آب را تحویل سکونتگاه‌ها و یا بخش زراعت می‌دهد. سکونتگاه‌های شهری و روستایی و شهرک‌های صنعتی از حوزه اختیارات آب منطقه‌ای خارج است و شهرداری‌ها بر اساس ماده ۵۵ و دهیاری‌ها و بنیاد مسکن بر اساس ماده ۱۰ موظف هستند شرایط عبور ایمن سیلاب از محدوده سکونتگاهی را فراهم کرده و حافظ جان و مال مردم باشند.
شهرداری‌ها، دهیاری‌ها و بنیاد مسکن موظف هستند شرایط عبور ایمن سیلاب از محدوده سکونتگاهی را فراهم کرده و حافظ جان و مال مردم باشنددر خصوص سازه‌های تقاطعی مثل پل و یا سازه‌های موازی مانند کابل نوری چه در مناطق حائل و چه در مناطق مسکونی متولیان سازه مسئول حفظ سازه هستند که قبلاً باید از شرکت آب منطقه‌ای استعلام کنند تا سازه‌ها در محدوده ایمن نصب شود.
ایرنا: در بحث خطوط انتقال آب شهرستان گرمی این اتفاق افتاده بود؟
مهدی‌زاده: سازه‌های انتقال آب شهر گرمی در محدوده ناایمن قرار داشت و از داخل رودخانه عبور کرده است البته با یکسری تمهیدات می‌شد این سازه را مقاوم‌سازی کرد اما در مجموع در مقابله با آسیب‌های سیل بحث اعتبارات مشکل همیشگی بوده است.
ایرنا: اجرای طرح‌های پدافند غیرعامل تا چه حد می‌تواند آسیب‌های حوادث طبیعی مانند سیل را کاهش دهد؟
مهدی‌زاده: در پدافند غیرعامل هر چند مرحله اقدامات باید پیش‌بینی شود؛ موضوع اول بحث پیشگیری است درست است که پدافند غیرعامل برای اتفاقات انسان‌ساز است اما اگر وظایف این بخش به درستی اجرا شود، در حوادث و بلایای طبیعی هم میزان خسارت‌های وارده بسیار کمتر خواهد شد. برای مثال اگر یک واحد مسکونی و یا یک سازه مانند سد برای یک انفجار طراحی شده باشد، این سازه طبیعتا در مقابل بارش و سیل که خسارت‌های آن کمتر است مقاومت خواهد کرد و به طور اتوماتیک در برابر سیل، زلزله و فرونشست هم مقاومت خواهد داشت.
ما در حوزه پدافند غیرعامل نیازمند نگاه یکپارچه هستیم که و مجموعه دستگاه‌ها اعم از شرکت آب منطقه‌ای ، شهرداری‌ها ، اداره کل آبخیزداری و منابع طبیعی هرکدام باید وظایفی بر عهده داشته باشند. برداشت من این است که در بحث پیشگیری آن طور که باید کار نشده است. قانون حتی الزام دارد که شهرداری‌ها و دستگاه‌های اجرایی در صورتی که از آب منطقه‌ای استعلام نگیرند و در مناطق ناایمن مانند مسیل‌ها سازه‌ای احداث کنند، برای آنها جرایم جزایی پیش‌بینی شده است.
البته شاید به خاطر هزینه‌های خرید اراضی است که این دستگاه‌ها از اراضی حاشیه رودخانه‌ها و مسیل‌ها استفاده می‌کنند.ما آماده همکاری رایگان با همه دستگاه‌ها هستیم که مدل سازی کرده و منطقه امن را برای عبور تاسیسات و زیرساخت‌های مربوطه در این صورت با تمهیدات اتخاذ شده هیچ اتفاقی رخ نخواهد داد. حتی در این زمینه پیشنهاد می‌کنیم کمیته پیشگیری از خسارت‌ها و ویرانی‌های سیل تشکیل شود و ما هم عضوی از این کمیته باشیم.
ایرنا: گفتید که دوره بازگشت سیل ۲۵ سال یا ۵۰ سال است آیا این بازه‌های زمانی با لحاظ تغییرات اقلیم است؟ آیا این دوره‌های بازگشت سیل جابجا شده یا نه؟ آورد رودخانه‌ها در اثر تغییرات اقلیم چقدر تغییر کرده است؟
مهدی‌زاده: در کنار موضوع تغییرات اقلیم باید به پدیده بلاکینگ هم توجه کرد. پدیده بلاکینگ هرچند وابسته به تغییرات اقلیمی هست اما در عین حال پدیده مستقلی است. افزایش دما در سطح استان که عملا اتفاق افتاده وابسته به تغییرات اقلیم است اما این موضوع باز هم قابل بررسی و چاره‌جویی است. پدیده افزایش دما به همراه افزایش شهرنشینی که باعث می‌شود حوضه آبریز آسفالت و سنگفرش شده و سرعت و شدت روان‌آب بیشتر شود. اما اتفاقی که امسال رخ داد پدیده بلاکینگ بود که در استان ما هم مشهود و مشخص بود که با توجه به شرایط زمستان ، در فصل بهار بارش‌های رگباری خواهیم داشت. در این زمینه دانشمندان لکه‌های وقوع بلاکینگ را پیش‌بینی و شناسایی کرده بودند که در مطالعاتی که من زمستان داشتم متوجه این پدیده شدم و هشدارهای لازم را دادم. البته پیش‌بینی این پدیده‌ها در حوزه هواشناسی است و ما به لحاظ قانونی مجاز به ورود به این موضوع نیستیم به خاطر مطالعات تخصصی و در تالیف کتاب شهرهای اسفنجی متوجه مطالعات دانشمندان شدم.
ایرنا: ارزیابی شما از نحوه خدمات‌رسانی و آمادگی دستگاه‌های خدمات رسان در سیل‌های اخیر چگونه بود؟
مهدی‌زاده: همان‌طور که گفته شد، حلقه مفقوده این ماجرا پیشگیری است ، اما در عین حال خدمات‌رسانی دستگاه‌های مسئول که ما هم حلقه‌ای از این بخش هستیم، در این حادثه چشمگیر ظاهر شد، همکاری و مشارکت مردم و حجم خدمات سریع بود به طوری که در عرض یک ساعت اکیپ‌های امدادرسان در محل مستقر شدند. هماهنگی میان بخش‌های مختلف وجود داشت و مسئولان اغلب در صحنه حاضر بودند که در این مورد مستندات وجود دارد. در مجموع ارزیابی من از عملکرد دستگاه‌های اجرایی مثبت بود که البته برای همه ما تکلیف همین است. در این زمینه نخستین وظیفه همه ما حفظ جان شهروندان است که خوشبختانه در این حادثه که وسعت بالایی هم داشت، تلفات جانی نداشتیم. اما در عین حال ما باید از این حوادث درس بگیریم.
گروه‌های مختلف برای آسیب‌شناسی، ارزیابی، توسعه بیمه سیل، ثبت تجربیات و دلایل تشکیل شده و بعد از تدوین، مستندسازی تجارب، آسیب‌ها را ترمیم کرده و برای حوادث پیش رو آمادگی لازم را داشته باشیم. سیل چهار نوع آسیب دارد؛ جانی، مالی، عاطفی و انگیزشی است. خوشبختانه تلفات جانی نداشتیم ولی آسیب‌های مالی، عاطفی و انگیزشی در این سیل اتفاق افتاد که اینها باید ترمیم شود. ترمیم آسیب‌های عاطفی و انگیزشی از حوزه آب منطقه‌ای خارج است ولی ترمیم آسیب‌های مالی در مناطقی که تحت تولیت وزارت نیرو است ما وظایفی داریم که باید به آن عمل کنیم اما پاشنه آشیل این ماجرا تامین اعتبارات است.
ایرنا: حوزه وظایف شما در بخش رودخانه‌ها و مسیل‌ها تعریف شده است ، طول رودخانه‌ها و مسیل‌های استان چقدر است و اساسا اولویت‌بندی ساماندهی این مسیل‌ها و رودخانه‌ها چگونه است؟
مهدی‌زاده: استان اردبیل حدود ۵۰ هزار کیلومتر رودخانه، آبراه و مسیل دارد. طبیعی است که نمی‌شود برای همه اینها برنامه‌ریزی و آن را ساماندهی کرد. برای همین وزارت نیرو به تناسب اعتبارات کار را اولویت‌بندی کرده است. اگر ما اردبیل را با استان‌های دیگر مقایسه کنیم آمار رودخانه‌های اردبیل به نسبت مساحت خیلی بالاست و در این زمینه استان اردبیل شرایط منحصر به‌فردی دارد.
ما در استان اردبیل۱۷ هزار کیلومتر رودخانه اولویت‌دار برای ساماندهی داریم که این هم دوباره اولویت‌بندی شده که بخش‌های اضطراری آن سه هزار و ۹۳۰ کیلومتر است اما اعتباری که سالانه به این بخش اختصاص می‌یابد تنها برای پنج تا هشت کیلومتر ساماندهی کفایت می‌کند. اعتبار بخش ساماندهی رودخانه‌های اردبیل در سال گذشته صفر بود باید به این موضوع این را هم اضافه کرد که عمر ساماندهی رودخانه ۲۵ سال است که با این وضعیت، روند تخریب فضای ساماندهی شده بر فضای در دست اقدام پیشی می‌گیرد و ما وارد یک چرخه باطل می‌شویم. لازمه رفع این چرخه باطل سرازیر کردن اعتبارات ستاد بحران برای ساماندهی رودخانه‌های اضطراری استان است.
ایرنا: گفتید که استان اردبیل در بخش رودخانه‌ها شرایط منحصر به‌فردی دارد ، در این زمینه چه دلایل و فکت‌های بیشتری دارید؟
مهدی‌زاده: اردبیل تنها استان دارای ۲ رودخانه مرزی کشور است. علاوه بر این تنها مرکز استان است که داخل حوضه مرزی ارس واقع شده است.بخش عمده آب‌های ما مرزی است و ما دلایل خیلی زیادی داریم که نمایندگان و مسئولان مثل همیشه پیگیر تامین اعتبارات باشند تا در سه حوزه مراتع بالادست، منطقه حائیل بین مرتع و سکونتگاه‌های شهری و خود سکونتگاه‌ها اقدامات لازم اجرا شود اما واقعیت این است که بدون اعتبار کار پیش نمی‌رود.
اردبیل تنها استان دارای دو رودخانه مرزی کشور است و علاوه بر این تنها مرکز استان است که داخل حوضه مرزی ارس واقع شده است، بخش عمده آب‌های اردبیل مرزی است و دلایل خیلی زیادی داریم که نمایندگان و مسئولان پیگیر تامین اعتبارات باشند
ایرنا: آقای قانع در این زمینه پیشنهاد مشخص شما چیست؟
قانع: در راستای انسجام‌بخشی و هماهنگی بین دستگاه‌های مسئول، مدیریت جامع حوضه آبخیز در سال ۹۴ آغاز به کار کرد که این طرح بعدها ابتر ماند. اما با توجه به سیل سال‌های اخیر در سطح کشور، وزارت کشور راسا وارد عرصه شد و مقرر شد دبیرخانه مدیریت جامع حوزه آبریز در استان‌ها و شهرستان‌ها تشکیل شده و موضوع را پیگیری کنند. در این زمینه رئیس مدیریت جامع حوضه آبریز استاندار است و جلسات آن با مشارکت ۱۸ دستگاه اجرایی، به‌علاوه نمایندگان دانشگاه‌های معتبر و سه نفر از جوامع محلی تشکیل می‌شود و ما پیگیر تشکیل این کمیته هستیم.
ایرنا: از نظر شما به عنوان متولی مراتع چه عواملی باعث تشدید وقوع سیل و آثار مخرب آن می‌شود؟
قانع: ما در موضوع سیل یک منطقه سیل‌خیز و یک منطقه سیل‌گیر داریم ارتفاعات، مناطق کوهستانی و شیب دار مناطق سیل‌خیز هستند. چرا که بارش‌ها در مناطق سیل‌خیز جریان یافته و به مناطق سیل‌گیر هدایت می‌شود ، از جمله در سیل اخیر که منطقه گرمی سیل‌خیز بود و منطقه بیله‌سوار که در پایین دشت واقع شده است، سیل‌گیر بود و با ۲۸ میلیمتر بارش خسارت‌هایی در این منطقه رخ داد. یکسری عوامل طبیعی و انسانی در وقوع سیل و تشدید آثار مخرب آن موثر هستند؛ شدت بارندگی، ذوب شدن ناگهانی برف و طغیانی شدن رودخانه، شکل حوضه آبریز، پوشش گیاهی منطقه، شیب منطقه، خشکسالی، نفوذپذیری خاک عوامل طبیعی هستند که در تشدید و یا جلوگیری از تشدید اثرات سیل موثر هستند. علاوه بر این دخل و تصرف عوامل سودجو، ورود دام بیش از ظرفیت به مراتع، شخم زنی در جهت شیب ورود و عدم لایروبی رودخانه‌ها و مسیل‌ها عوامل انسانی موثر در این زمینه هستند.
ایرنا: تاثیر عملکرد طرح‌های آبخیزداری در کاهش اثرات سیل چه مقدار اثبات شده است؟
قانع: نقش طرح‌های آبخیزداری در موارد متعدد تاثیرات مهم و قاطعی در جلوگیری از اثرات سیل داشته است، در سال‌های اخیر در روستای سیجان استان البرز بارش ۱۲ میلیمتری باران در ۲ منطقه مقایسه شد ، در منطقه‌ای که طرح‌های آبخیزداری اجرا شده بود سیل تقریبا مهار شد اما در منطقه‌ای که طرح آبخیزداری اجرا نشده بود، در عرض هشت دقیقه ۶۰ دستگاه خودرو طعمه سیل شد.
ایرنا: در زمینه ساخت و ساز در مسیل‌ها و رودخانه‌ها بحث‌های زیادی مطرح است و بعضا ضابطین قضایی هم وارد موضوع می‌شوند در این زمینه وضعیت استان اردبیل چگونه است؟
مهدی‌زاده: قانون ملی شدن آب مصوب سال ۱۳۴۷ می‌گوید اگر قبل از سال ۴۷ در بستر رودخانه ملک سنددار و قابل استناد وجود دارد، بر اساس قانون در آنجا این ملک تا زمانی که کارشناس آب شهرستان آن را مزاحم تشخیص ندهد، می‌تواند بماند. علاوه بر این به اهالی ساکن حاشیه رودخانه‌ها برای به یک سری کشت‌های سطحی اجازه داده شده است که در بستر غیرفعال اقدام به کشت و زرع یک ساله کنند که البته این هم منوط به تشخیص کارشناس اداره آب شهرستان است. اما آنچه به عنوان تجاوز و یا تصرف حریم رودخانه شناخته می‌شود، کشت و زرع در بستر فعال رودخانه است که در این زمینه شرکت آب منطقه‌ای وظایفی اعم از اخطار به فرد خاطی، ارائه مهلت برای رفع تجاوز و تصرف و در نهایت دستور قضایی برای قلع و قمع گرفته می‌شود.
موضوعی که باید به آن توجه کرد این است که درختکاری و نهال کاری در بستر رودخانه چه فعال و چه غیرفعال ممنوع است. در واقع تنها جایی که قانون اجازه داده است درختان حتی با قدمت بالا قطع شود بستر رودخانه است. برخی از اهالی با این تصور که درخت را به هیچ وجه نمی‌توان قطع کرد، اقدام به درختکاری در بستر رودخانه می‌کنند. قانون این اجازه را به ما داده است و با رای دادستان می‌توانیم درختان را در بستر رودخانه قطع کنیم و حتی اگر کشت و زرع هم در بستر فعال رودخانه بوده و مزاحم تشخیص داده شود قلع و قمع می‌کنیم.
تنها جایی که قانون اجازه داده است درختان حتی با قدمت بالا قطع شود بستر رودخانه است برخی از اهالی با این تصور که درخت را به هیچ وجه نمی‌توان قطع کرد، اقدام به درختکاری در بستر رودخانه می‌کنندایرنا: بخش دیگری از عوامل انسان‌ساز معادن برداشت شن و ماسه در رودخانه‌هاست. در این زمینه شما چه وظایفی دارید و چه اقداماتی انجام می‌دهید؟
مهدی‌زاده: متاسفانه به جای اینکه کارخانه‌های بزرگ و عظیم و مادر احداث کنیم با برداشت شن و ماسه فشار اشتغال را متوجه رودخانه می‌کنیم. در این زمینه باید توجه داشته باشیم که معدن انگاری رودخانه اشتباه است. رودخانه معدن نیست. متاسفانه در سنوات گذشته برخی از دستگاه‌های اجرایی بدون اینکه از ما استعلام گرفته باشند مجوز برداشت شن و ماسه دادند و یک سری از رودخانه‌ها تبدیل به معدن شد. الان ۲ سال است که مجوز جدید داده نمی‌شود مگر اینکه خارج از بستر فعال بوده و مانع جریان آب نشود. علاوه در مجوزهایی که می‌دهیم صورتجلسه می‌کنیم که وضعیت فعلی را برگردانند و تحویل دهند این مجوزها معمولا ۶ ماه است. در این زمینه مرجع صدور مجوز سازمان صنعت است و ما به استعلامات سازمان صنایع و معادن پاسخ می‌دهیم. در این استعلامات بخشی که در بستر رودخانه واقع شده است را غیرمجاز اعلام می‌کنیم و در خارج از بستر هم با تمهیدات خاصی پاسخ استعلام داده می‌شود.
البته یک سری معادن شن و ماسه کوهی هم وجود دارد که می‌توان از آنها برداشت کرد اما به علت اینکه برداشت شن و ماسه از رودخانه راحت است و شست و شو لازم ندارد و راحت قابل فروش است، سعی می‌کنند از رودخانه استفاده کنند. البته این موضوع در استان اردبیل خیلی حاد نیست در استان‌های دیگر وضعیت به‌مراتب بالاتر است و در استان اردبیل هم یکی ۲ رودخانه تخریب‌هایی در سنوات گذشته رخ داده است که ما سعی می‌کنیم به‌تدریج آنها احیا کنیم.
نظر شما