گذری بر تاریخ کاروانسرای بستک تا ثبت در سفرنامه «جملی کارری»

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی هرمزگان در خصوص این کاروانسرا که اخیرا به ثبت جهانی رسیده است، گفت: کاروانسرای بستک موسوم به کارُمسِرای احمدخان شهید، یکی از آثار دوره صفویه شهر بستک است که دارای فرمی حیاط دار بوده و در دوره‌های بعدی تاریخی (قاجاریه - پهلوی) نیز مورد استفاده بوده است.

محمد محسنی روز پنجشنبه در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار کرد: این کاروانسرا که از آن به عنوان کارمُسِرای بستک نیز یاد می‌شود، یکی از بزرگترین کاروانسراهای استان هرمزگان بوده که در شرق میدان دفاع مقدس این شهرستان واقع شده و هم اکنون از وضعیت پایدار مناسبی برخوردار بوده و در مسیر کاروان‌های تجاری قرار داشته است.

محسنی یادآورشد: باتوجه به مطالعات باستان شناسی در حوزه کرانه و پس‌کرانه خلیج‌فارس می‌توان این‌طور استناد کرد که در این بین در تمامی دوره‌های تاریخی ارتباط تنگاتنگی وجود داشته است که علت این ارتباط را می‌توان ناشی از وجود مراکز حکومتی در داخل کشور، اهمیت تجاری و سیاسی و اقتصادی حوزه خلیج‌فارس و غیره دانست.

این مسوول فرهنگی در استان هرمزگان توضیح داد: شهر بستک نیز باتوجه به مطالعات باستان‌شناسی و در راستای ارتباط با بنادر تاریخی کرانه‌های شمالی خلیج‌فارس به‌ویژه بندرلنگه و بنادر دیگر همچون «کوجران اردشیر خوره» و قرارگیری در مسیر ارتباطی این دوره باعث شده تا محوطه‌های بسیاری در مسیر ترانزیتی شکل بگیرد که نمونه بارز آن محوطه «پرگان جناح»، «شهرستان جناح» و «شهر سیبه» و محوطه‌های دیگر در نزدیکی شهر بستک و مناطق شمالی آن است.

وی اذعان کرد: بستک در تقسیمات پنج‌گانه کوره‌ها در «کوره اردشیرخوره» قرار داشته است که این کوره (بخش) به واسطه وجود شبکه منظم راه‌های ارتباطی و تجاری از رونق خاصی برخوردار بوده و گستردگی و همچنین پراکنش بسیار محوطه‌های این دوره در منطقه بستک به‌واسطه رونق راه‌های تجاری آن بوده است.

«کوره اردشیر خوره یا کوره اردشیر یکی از پنج کوره بخش فارس قدیم بوده که منسوب به اردشیر بابکان است؛ در دوره ساسانی و اوایل اسلام این کوره از شیراز تا خلیج فارس و جزایر خارگ و قشم، از شرق تا دارابگرد و از غرب تا بیشاپور و کازرون را در برمی گرفت. »

محسنی با اشاره به اینکه منطقه بستک در دوره صدر اسلام جز «کوره سیف عماره» بوده است، گفت: راه خور جناح، یکی از راه‌های مهم تجاری شهرستان بستک است که از دوره ساسانی تا دوره قاجاریه به عنوان مهم‌ترین راه ترانزیتی این منطقه به حساب می‌آمد؛ این راه تجاری تا پیش از دوره صفوی یکی از مسیرهای این منطقه بوده است؛ در دوره صفوی نیز راه‌های تجاری این منطقه به ۲ مسیر منتهی می‌شدند که هر ۲ آن‌ها به شهر بستک متصل می‌شد.

فضاها و اجزاهای بنای پایدارکاروانسرای بستک

محسنی با اشاره به فضاها و اجزای بنای پایدار کاروانسرای بستک گفت: این بنا دارای فضاها و اجزاهای پایدار و مناسبی همچون حجره‌ها، ایوان، اصطبل و حیاطی مرکزی و اختصاصی است و از بناهای جانبی این بنا می‌توان به قلعه راهداری (جنوب)، جاده سنگفرش (جنوب)، حمام (غرب) و بازار (غرب) و آب‌انبار (شمال و جنوب و چاه گاو یا همان گاو گوچه در جنوب بنا اشاره کرد که با فاصله از بنای مورد نظر قرار دارند.

وی ادامه داد: کاروانسرای بستک دارای ۲ ورودی در جهت شمالی و جنوبی است که هر ۲ دارای فضای هشتی هستند، در بالای ورودی شمالی اتاقی قرار داشته که به مرور از بین رفته ولی مستنداتی از آن در دست است که می‌تواند همان اتاق کاروان‌ سالار باشد که کارکردی دفاعی نیز داشته است.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی هرمزگان بیان کرد: حجره‌ها یا به عبارتی اتاق‌های این کاروانسرا در ۲ طرف ورودی شمالی و جنوبی قرار دارند و به عبارتی با فرمی تقارنی در رو به روی یکدیگر هستند، در مجموع این بنا دارای ۱۲ حجره بوده که ۶ حجره در جهت شمال و ۶ حجره دیگر در جهت جنوب قرار دارند؛ با استناد به فرم متقارن بنا در هر جهت سه حجره در ۲ طرف ورودی‌ها قرار دارند و تمام درب‌های این حجره‌ها رو به حیاط هستند.

محسنی اظهار کرد: ۲ اصطبل در این بنا تعبیه شده که در جهت شرق و غرب بنا واقع شده و با اندازه‌هایی طویل در ۲ طرف بنا قرار گرفته‌اند و هرکدام دارای ۲ ورودی هستند که در گوشه‌ها قرار دارند، در این قسمت ساختارهایی برای بستن حیوانات و غذا دادن به آن‌ها نیز بنا شده است.

وی افزود: این بنا از جمله کاروانسراهای حیاط دار پس کرانه خلیج‌فارس بوده و دارای حیاطی است که سکویی در میان آن قرار دارد که می‌تواند بارانداز بوده باشد و یا در دوره‌های بعدی ساخته شده است.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی هرمزگان وی خاطر نشان کرد: فضاهای ورودی این بنا در حجره‌ها تقریباا یکسان هستند و فرمی هلالی شکل دارند ولی فرم طاقی درب‌های ورودی و هشتی و راهرو متصل به حیاط به نسبت حجره‌ها متفاوت است.

کاروانسرای بستک استراحتگاه جملی کارری

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی هرمزگان بیان کرد: یکی از مهم‌ترین منابعی که به وجود کاروانسرای بستک به وضوح اشاره دارد، سفرنامه «جملی کارری» است که در سفرنامه خود به مسیر تاریخی پیموده شده از لارستان فارس تا بندرلنگه، به کاروانسراهایی اشاره دارد که در طول مسیر در آنان استراحت کرده و به شرح مسیر تاریخی - تجاری قرون میانه اسلامی پرداخته که یکی از این کاروانسراها، کاروانسرای شهر بستک است.

وی با یادآوری اینکه یکی از مهم‌ترین منابعی که به وجود کاروانسرای بستک به وضوح اشاره دارد، سفرنامه جملی کارری است،‌ اضافه کرد: کارری در سفرنامه خود که در سال ۱۶۹۴ میلادی نگاشته است از مسیر لار به بندرلنگه نیز از این مسیر گذشته و در کتاب خود بدان چنین اشاره کرد که روز شنبه در کاروانسرای «بستک» و روز یکشنبه در کاروانسرای دهکدۀ «کوه خرد» به استراحت پرداختیم، روز دوشنبه از راه کوهستانی صعبی گذشتیم، همه خسته شدند، بویژه «پرفرانسوا» بسیار ناراحت شدند و آخر سر در کاروانسرای «پایین کوه» فرود آمدیم.

«سفرنامه کارری، اثر جملی کارری، جهانگرد ایتالیایی ۱۱۰۵ ق و ترجمه عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ است، این سفرنامه از آن جهت مفید و قابل بررسی است که با ظرافت تمام، مشاهدات خود را از شهرهای ایران و مردم و رسوم آنان بیان کرده است.

این سفرنامه از اوضاع مردم ایران در اواخر دور صفویه سخن می‌گوید و اگر چه اعتقادات و آداب و رسوم آن زمان تفاوت فراوانی با فرهنگ امروز جامع ما دارد؛ اما چون از نگاه دقیق جهانگرد ایتالیا یی به وقایع نگریسته شده، جالب توجه است.»

بناهای جانبی کاروانسرای بستک؛ از قلعه راهداری تا گاوگوچه

محسنی در خصوص بناهای جانبی کاروانسرای بستک نیز گفت: قلعه راهداری، جاده سنگفرش، کاروانسرای شیخ الاسلام یا کتلی یک، کاروانسرای ابوالفتح خان، حمام خان، بازار کهنه، کاروانسرای کهنه، آب‌انبارها، گاو چاه یا گاو گوچه از جمله بناهای جانبی این کاروانسرا محسوب می‌شوند و قلعه‌ای بر روی کوهی مشرف بر منطقه بستک قرار دارد که با توجه به موقعیت قرارگیری که دارد می‌توان استناد کرد یکی از قلعه‌های راهداری جهت نظارت امنیت راه تجاری در این منطقه بوده است.

وی ابراز کرد: جاده سنگفرش در شمال شرق قلعه و در دامنه کوه قرار دارد و بخشی از آن تاکنون باقی مانده است که از پیمودن و گذشتن از این جاده می‌توان به کاروانسرا کتلی یک رسید که پیش از کاروانسرا بستک قرار دارد.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی هرمزگان گفت: کاروانسرای شیخ الاسلام یا کتلی پس از جاده سنگفرشی قرار دارد و دل دره واقع شده است، در جنب این کاروانسرا آب‌انباری سنگ و ساروجی با فرمی مدور قرار دارد.

وی اشاره کرد: کاروانسرای ابوالفتح خان نیز در محدوده شمال غربی کاروانسرا بزرگ بستک قرار دارد و دارای فرمی مشابه استراحت‌گاه‌های موقت است، در جهت غرب این کاروانسرا نیز آب‌انباری قرار دارد.

محسنی ابراز کرد: حمام خان در جهت غربی کاروانسرا قرار دارد که به کاروانسرای خانی شهرت دارد، می‌توان گفت این کاروانسرا با توجه به فرم پلانی که دارد در دوره صفویه ساخته شده است و در دوره خوانین بنی عباسی مرمت و مجدداً مورد استفاده قرار گرفته است.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی هرمزگان اشاره کرد: بازار کهنه از جمله بازارهای تاریخی شهر بستک است که در جهت غربی کاروانسرا قرار داشته که هم اکنون از بین رفته است، کاروانسرای کهنه هم در غرب کاروانسرای فعلی و با فاصله‌ای نه چندان دور قرار داشته که دارای فرمی مشابه کاروانسرای فعلی بوده است.

وی بیان کرد: این کاروانسرا در جریان راه‌سازی شهر بستک در دهه ۶۰ تخریب شده است،‌ آب‌انبارهای اطراف کاروانسرا بستک نیز در جهت شمال و جنوب آن قرار دارند، در جهت شمال این کاروانسرا یک آب‌انبار و در جهت جنوبی آن سه آب‌انبار قرار دارد.

محسنی خاطرنشان کرد: گاو چاه یا گاو گوچه سنگ و ساروجی در جهت جنوبی این کاروانسرا قرار دارد و در سمت غرب آب‌انبارهای جنوبی کاروانسرا قرار دارد.

کاروانسرای بستک از طرح مطالعاتی تا ثبت جهانی

وی با اشاره به ثبت جهانی این کاروانسرا به همراه ۵۴ کاروانسرای دیگر در کشور با عنوان «کاروانسراهای ایران»، اظهار کرد: در پاییز سال ۱۳۹۹، گزارش مقدماتی طرح مطالعاتی و همچنین طرح راهبردی - پژوهشی کاروانسرای شهر بستک در مسیر ثبت جهانی زیرنظر اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی هرمزگان با همکاری شهرداری بستک آغاز شد.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی هرمزگان با قدردانی از تلاش‌های انجام شده برای ثبت جهانی این اثر تاریخی اشاره کرد: کاروانسرای بستک ابتدا از نظر موقعیتی و معماری و ساختارهای همجوار آن همچون آب انبارها و گاوچاه، آثار مرتبط با کاروانسرا در طول مسیر همچون جاده سنگفرش، کاروانسرای شیخ الاسلام و غیره مورد مطالعه قرار گرفت و مستند نگاری انجام شد و در نهایت طرح راهبردی- پژوهشی آن نیز پس از تاییدیه این اداره‌کل برای پیگیری و ثبت جهانی ارسال شد.

وی ادامه داد: شهر بستک و نواحی آن با داشتن فاصله و قرار گرفتن در پشت کوه‌های ساحلی بلند از لحاظ جغرافیای طبیعی جز خلیج‌فارس نیست، اما به دلیل ارتباط پیوسته و مداوم مردم این منطقه با بنادر و جزایر شمالی و جنوبی خلیج‌فارس سبب شده تا بستک از لحاظ سیاسی در جغرافیای خلیج‌فارس قرار گیرد.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی هرمزگان افزود: بنابراین بیش از ۳۰۰ سال پیش، نام بستک و جهانگیریه در جغرافیای خلیج‌فارس دیده می‌شود، حُکام بستک حافظ جزایر و بنادر خلیج‌فارس بودند و از طریق دریا به مسافرت رفته و با بنادر هندوستان نیز ارتباط داشتند.

وی ادامه داد: بستک در ۲ قرن، (از نیمه قرن ۱۲هجری قرمی تا نیمه قرن ۱۴ هجری قمری) مرکز انجام و رسیدگی به امور خلیج‌فارس و بندر عسلویه تا نزدیک بندرعباس بوده است؛ بنابراین دوران طلایی شهر بستک در سده دوازدهم و مقارن با آبادانی بندرلنگه و قرار گرفتن بستک بر سر راه تجاری بندرلنگه - شیراز است که تمرکز حکومت لارستان در دست خوانین بنی عباسی در بستک بر اهمیت این شهر می‌افزاید و کاروانسرای بستک به خاطر قرارگیری در چنین موقعیتی دارای اهمیت است.

محسنی ابراز کرد: این کاروانسرا نیز در زمره کاروانسراهای برون شهری با الگوی حیاط مرکزی است که دارای حدود ۹۱۲ مترمربع وسعت است که در بیان عامیانه مردم به کاروانسرای احمدخان شهید نیز شهرت دارد؛ این بنا دارای فضاها و اجزاهایی همچون حجره‌ها، ایوان، اصطبل و حیاطی مرکزی و اختصاصی است و از بناهای جانبی آن می‌توان به قلعه راهداری(جنوب)، جاده سنگفرش(جنوب)، حمام(غرب)، بازار(غرب) و آب‌انبار (شمال و جنوب و چاه گاو یا همان گاو گوچه در جنوب بنا) اشاره کرد که با فاصله از بنای موردنظر قرار دارند.

این مقام مسوول اضافه کرد: کاروانسرای دیگری نیز در جهت غربی بنا قرار داشته که به کاروانسرای کهنه شهرت داشته و در جریان راه‌سازی دهه ۶۰ از بین رفته است.

شهر بستک در منطقه‌ای کوهستانی قرار دارد که از شمال و غرب به استان فارس و از شرق و جنوب به هرمزگان متصل است. این شهرستان دارای کاروانسراهایی از قبیل «کوخرد»، «لرد محیا»، «کوردان»، «بستک» و «آخوند درشرق انوه» است که در گذشته استراحتگاه مسافران بود.

«کاروانسراهای ایران» شامل ۵۴ کاروانسرای تاریخی در چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو به عنوان بیست و هفتمین اثر میراث فرهنگی ملموس ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد که کاروانسرای بستک نیز از جمله این کاروانسراهاست.

در نشست عصر یکشنبه، ۲۶ شهریور(۱۷ سپتامبر ۲۰۲۳)، چهل‌ وپنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو (UNESCO)، پرونده کاروانسراهای ایران (مجموع ۵۴ کاروانسرای تاریخی) بررسی و با تصویب اعضای کمیته به عنوان بیست و هفتمین میراث فرهنگی ملموس ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد.

کاروانسرای بستک در سال ۱۳۷۷ به شماره ۲۲۳۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده بود.