به گزارش خبرنگار کتاب ایرنا، خواجه شمس‌الدین محمد شیرازی شاعر و حافظ قرآن، متخلص به حافظ و معروف به لسان‌الغیب از بزرگترین شاعران غزل سرای ایران و جهان به شمار می‌رود. حافظ در اوایل قرن هشتم ه.ق (حدود سال ۷۲۷) در شیراز دیده به جهان گشود.
حافظ همچنانکه از تخلص او برمی‌آید قرآن را از حفظ داشت و به ۱۴ شکل می خواند. حافظ دارای زن و فرزندان بود. در غزلیاتش به مرگ یکی از فرزندانش اشاره کرده است:
دلا دیدی که آن فرزانه فرزند/چه دید اندر خم این طاق رنگین؟
به جای لوح سیمین در کنارش/ فلک بر سر نهادش لوح سیمین
در مورد سال درگذشت او اختلاف کمتری بین مورخان دیده می شود و به نظر اغلب آنان ۷۹۲ ق است. از جمله در کتاب مجمل فصیحی نوشته فصیح خوافی (متولد ۷۷۷ ق) که معاصر حافظ بوده و همچنین نفحات الانستألیف جامی (متولد ۸۱۷ ق) به صراحت این تاریخ به عنوان سال درگذشت خواجه قید شده است.
میزگرد بررسی اشعار و جایگاه حافظ به بهانه ۲۰ مهر، روز بزرگداشت این شاعر در ایرنا برگزار شد. در این میزگرد جواد وندنوروز رئیس بنیاد فرهنگی استاد شهریار و نرگس شیدایی مدرس دانشگاه تهران و نویسنده ابعاد مختلف شعر حافظ را بررسی کردند.
اختصاص روزهایی با نام بزرگان ادبیات در تقویم کشوری چه تاثیری بر توجه مردم به مساله فرهنگ و ادبیات دارد؟
وندنوروز: اقدام ارزشمندی که شورای عالی فرهنگ عمومی ایران در سال‌های اخیر انجام داده است نامگذاری برخی از روزهای سال به نام مفاخر و بزرگان ادبی کشور است؛ از جمله ۲۷ شهریور روز شعر و ادب فارسی و بزرگداشت مقام استاد شهریار و همچنین روز ۲۰ مهر به عنوان بزرگداشت حافظ از اقدامات شایسته این شورا است.
نامگذاری این روزها با نام بزرگان فرهنگ و ادبیات باعث توجه اصحاب رسانه و جوامع علمی و دانشگاهی کشور می‌شود
نامگذاری این روزها باعث می‌شود هر ساله نام این بزرگان را گرامی بداریم و نسل جدید با مفاخر آشنا شوند. در این روزها برنامه‌های فرهنگی در کشور اجرا می‌شود، به خصوص در شیراز روز ۲۰ مهر برنامه‌های ارزشمندی برگزار خواهدشد.
نامگذاری این روزها با نام بزرگان فرهنگ و ادبیات باعث توجه اصحاب رسانه و جوامع علمی و دانشگاهی کشور می‌شود، همچنین مردم با وسایل ارتباط جمعی و با جایگاه نخبگان ادبی آشنا می‌شوند. نامگذاری روزها به نام مفاخر و نخبگان هر کشور در همه کشورها انجام می‌شود این روند به جایگاه ادبی و علمی افراد کمک می‌کند و منجربه بازبینی و تبیین افکار و دیدگاه آن‌ها می‌شود.
کشور و مردم ما اهل ادب، علم، دانشگاه و فضل و کمال هستند و علاقه‌مندند تا نام شاعرانشان برجسته شود.
حافظ شاعری صاحب سبک است
به نظر شما چرا در ایران به حافظ تا این اندازه ارج نهاده می‌شود و مردم در شادی و غم سراغ حافظ می‌روند؟
شیدایی: شعرِ حافظ همه بیتُ الْغَزَلِ معرفت است/ آفرین بر نَفَسِ دلکَش و لطفِ سخنش
طرح این موضوع که حافظ شاعر بزرگی است و یکی از دو غزل‌سرای بزرگ شعر و ادب فارسی در کنار سعدی است و اینکه بهترین غزلیات عاشقانه و عارفانه را در کنار غزل‌های زبان فارسی به وجود آورده است، دشوار نیست؛ اما آنچه که آسان به نظر نمی‌رسد پاسخ به این پرسش است که سِرِ عظمت هنری حافظ در چیست؟
علی‌رغم اثرپذیری حافظ از شاعران پیش از خودش و اقتباس‌هایی که از پیشینیان داشت وجوهی وجود دارد که حافظ را در حد شاعر صاحب سبک معرفی کرده است و ادب‌شناسان را وادار کرده درباره عظمت نبوغ‌آسای او داد سخن بگویند.
حافظ حدود پنج هزار بیت‌الغزل دارد
به نظر شما چه وجوهی از حافظ، او را شاعر صاحب سبک کرده است؟
شیدایی: در خِلاف‌آمدِ عادت، بطلب کام که من/ کسب جمعیت از آن زلفِ پریشان کردم
ابداع حافظ که سبک مشخص او است و بعدها هم تحت تاثیر آن، سبک هندی به وجود آمد توسط حافظ «نظم پریشان» نام گذاشته شد
حافظ به تعبیر مرحوم دشتی، غزل عاشقانه سعدی و غزل عارفانه مولانا را به هم پیوند داده و توانسته است در غزل تغییر و تحول و در ابیاتش استقلال ایجاد کند.این انقلاب حافظ در غزل تحت تاثیر ساختار سوره‌های قرآن است حافظ شاعری است که نسبت به حجم اشعارش تک بیت‌های درخشان و خوش مضمون بسیاری دارد. حافظ حدود پنج هزار بیت‌الغزل دارد که نسبت به ۳۰ تا ۴۰ بیت‌الغزل سعدی که گاه ضرب‌المثل هستند و بیت‌الغزل هم محسوب نمی‌شوند، تعداد بسیار زیادی است.
حافظ ناچار از این انقلاب بود، زیرا سعدی و مولانا غزل را به جایگاهی رسانده بودند که بالاتر از آن نمی‌توانست رشد آنچنانی داشته باشد؛ در نتیجه یا باید دست از غزل گفتن می‌کشید یا باید بالاتر از سعدی و مولانا می‌رفت و اوج تازه‌ای به غزل می‌داد این ابداع حافظ که سبک مشخص او است و بعدها هم تحت تاثیر آن، سبک هندی به وجود آمد توسط حافظ «نظم پریشان» نام گذاشته شد.
اغلب ابیات حافظ حکم کلمه قصار را پیدا می‌کند
چرا حافظ دست به چنین انقلابی زد؟
شیدایی: حافظ خودش می‌گوید: حافظ آن ساعت که این نظمِ پریشان می‌نوشت/ طایرِ فکرش به دامِ اشتیاق افتاده بود
حافظ اسرار زندگی معنوی را با حکمت مخلوط می‌کند و این را در قالب غزل که قالب شیرین و شیوایی است به کار می‌برد
او حکمت سخنان تجربه‌آمیز و تجربه‌آموز را با اسرار حیات معنوی در هم می‌آمیزد و مضمون‌سازی پرمعنا را به غزل اضافه می‌کند به شکلی که اغلب ابیات او حکم کلمه قصار را پیدا می‌کند.
این است که همه مردم شیفته حافظ می‌شوند زیرا اسرار زندگی معنوی را با حکمت مخلوط می‌کند و این را در قالب غزل که قالب شیرین و شیوایی است به کار می‌برد. بنابراین غزل جان تازه‌ای می‌گیرد و کارایی و وسعت و تنوع پیدا می‌کند و می‌تواند بار عرفان؛ فلسفه و اخلاق و مضامین انتقادی و اجتماعی را به دوش بکشد. کاری که قبل از آن کسی نمی‌توانست با قالب غزل انجام دهد و این همان سخن حافظ است که می‌گوید: در خِلاف‌آمدِ عادت، بطلب کام که من/ کسب جمعیت از آن زلفِ پریشان کردم
حافظ شاعران را به دو دسته لفظ‌گرا و معنی‌گرا تقسیم می‌کند
وجوه دیگر امتیازهای حافظ را چگونه بررسی می‌کنید؟
شیدایی: امتیاز مهم دیگر حافظ تلقی او از شعر است و طبق تقسیم‌بندی که تعبیر قدیمی دارد. حافظ شاعران را به دو دسته لفظ‌گرا و معنی‌گرا تقسیم می‌کند. شاعرانی مانند رودکی، فردوسی، سعدی، خیام و حافظ و شاعرانی هستند که به لفظ و معنا پرداخته اند.
ظرایف مضمون پردازانه حافظ ذوق زیباشناختی مخاطب را راضی می‌کند و ما از خواندن ابیات حافظ لذت می‌بریم
در اینجا شاعران به دو گروه مضمون‌پرداز و معنی‌پرداز تقسیم شدند. در تعریف مضمون باید گفت که عبارت از معنی جزئی متکی بر مناسبات لفظی و رایج شعری است. مضمون با روابط شعری و موجودات کار دارد، اما معنی، فکر و فرهنگ است و الزاما شاعرانه نیست، اما در شعر بیان می‌شود. مضمون خیال شاعرانه، جوهر و زیبایی شعر و لفاظی‌هایی است که شاعر می‌کند اما معنی فکر، دیدگاه و بینشی است که الزاما شاعرانه نیست و مابه ازای معنی فقط در خیال شاعرانه وجود ندارد بلکه در زندگی عادی هم می‌توانیم معنی را ببینیم. جایی که حافظ می‌گوید: چشمِ حافظ زیرِ بامِ قصرِ آن حوری سرشت/ شیوهٔ جَنّاتُ تَجری تَحتِهَا الاَنهار داشت
اینجا فقط مضمون‌پردازی باریک اندیشانه و هنرمندانه می‌کند، اما در همین غزل می‌گوید: گر مریدِ راهِ عشقی فکرِ بدنامی مکن/ شیخِ صنعان خرقه رهنِ خانهٔ خَمّار داشت
در این بیت حافظ یک معنی را بیان می‌کند، او به مخاطب عرفان ادب و حکمت می‌آموزد. حافظ توانسته مضمون و معنی‌پردازی را همزمان در یک غزل داشته باشد.
کس چو حافظ نَگُشاد از رُخِ اندیشه نقاب
عظمت هنری حافظ را چطور می‌توان بیان کرد؟
شیدایی: عظمت هنری حافظ در این است که در عین سخنوری و سخت‌کوشی هنری و رعایت لفظ، جانب معنی را فرو نگذاشته است و حتی مقدم دانسته است.
یعنی ظرایف مضمون پردازانه حافظ ذوق زیباشناختی مخاطب را راضی می‌کند و ما از خواندن ابیات حافظ لذت می‌بریم اما یک شیرینی زودگذر است و آنچه که دیرپا است اندیشه‌های ظریف و ظرافت اندیشه و جهان فکری و فکر جهانی حافظ است. امروز به جرات می‌توانیم بگوییم: کس چو حافظ نَگُشاد از رُخِ اندیشه نقاب/ تا سرِ زلفِ سخن را به قلم شانه زدند
نظر شما