نگاهی به علل و عوامل ماندگاری «پروین اعتصامی» در ادبیات پارسی

از دیر باز در آسمان ادب‌پرور ایران، ستارگانی درخشیده اند که از پرتو اندیشه‌ورزی آنان جان شیفتگان فرهنگ و ادب بهره‌مند شده است. پروین اعتصامی از خیل همین مفاخر ادبی و فرهنگ ساز دوره مشروطه و ابتدای پهلوی است که به رغم حیات کوتاه دنیوی خویش توانسته مضامین ماندگاری را در قالب های قصیده، مثنوی، قطعه، تمثیلات از خود به یادگار بگذارد.

شعر علاوه بر آنکه دارای بُردِ هنریِ موثر است؛ هنری بدون بُعد و انتزاعی است و همین موجب می شود سطوح مختلف اجتماعی بتوانند با آن رابطه خلاقانه برقرار کنند

شاید اگر بخواهیم از علل و دلایل ماندگاری این اختر چرخ ادب سخن به میان آوریم باید اولین دلیل آن را در خانه و خانواده او جستجو کنیم. پروین در خانواده ای ادب دوست متولد می شود که شاید تحت تاثیر زمانه و ورود مدرنیته و شاید به جهت تاثیر فرهنگ و ادب بر این خانواده، نقش او را بعنوان یک زن پذیرفته است. زنی که در جامعه روزگار خود علاوه بر نقش زنانه ای که در خانه دارد می تواند نقش یک هدایتگر و معلم اجتماعی را نیز ایفا کند. این ویژگی را وجود پدری چون یوسف اعتصام الملک ضریب می بخشد و دوچندان می کند تا آنجا که وی به عنوان یک چهره بالنده و تاثیر گذار مراحل رشد و شکوفایی خود را طی می کند.

صرف نظر از نقش خانواده و نبوغ و استعداد شاعر، وجود نحله های روشنفکری در زمان مشروطیت را می توان از دیگر علل برای بروز و ظهوراستعداد او دانست. اگر در جامعه سنتی، تا پیشتر از مشروطیت در دیدگاه مردمان تصوری از حضور زنان جز در مطبخ و کنج خانه قائل نبوده اند؛ در دوران زیستِ پروین مدرنیسم فرصت بروز یک بانو به عنوان یک شاعر، یا چهره تاثیرگذار بر معادلات اجتماعی را در اختیار زنان ایرانی قرار داده است و این بانوی شاعر از فرصت پیش آمده به نفع ترویج اخلاق و هدایتگریِ فرهنگی بهترین بهره را برده است.

شعر هنری انتزاعی است

پروین اعتصامی اندیشه های خویش را که وامدار زیست و اندیشه ورزیِ شاعرانه، اصالت خانوادگی و نبوغ است در قالب شعر که هنر ملی مردمان ایران است بروز می دهد.

پروین از بین گونه های مختلف شعر، ادبیات تعلیمی و از میان گونه های ادبیات تعلیمی قصه گویی را بر می گزیند

او در انتخاب هنرهای هفتگانه شعر را بر می گزیند. شعر علاوه بر آنکه دارای بُردِ هنریِ موثر است؛ هنری بدون بُعد و انتزاعی است و همین موجب می شود سطوح مختلف اجتماعی بتوانند با آن رابطه خلاقانه برقرار کنند. خاصه اینکه مردمان پارسی زبان به علت ویژگی های زبانی شعر را زندگی می کنند و در گفتار و رفتار و سلوک خویش از شعر بهره می برند؛ و در چنین شرایطی پروین از بین گونه های مختلف شعر، ادبیات تعلیمی و از میان گونه های ادبیات تعلیمی قصه گویی را بر می گزیند تا بیشتر و بیشتر در قلبها رسوخ نماید و مقبولیت عام یابد.

در چنین شرایطی می توان نیم نگاهی نیز به نظریات کارل گوستاو یونگ روان پزشک شهیر سوئیسی انداخت؛ جایی که وی به معرفی دو مورد از عمیق ترین کهن الگوهای بشری یعنی «دین» و «مادر» می پردازد.

وقتی پروین اعتصامی از منظرگاه ادبیات تعلیمی به جهان پیرامون خویش می نگرد، عملا کهن الگوی «دین» و «اخلاق» را در مخاطب خویش بر می‌انگیزد. او در اشعارش بر مبانی و عناصر فطری - عقلانی تکیه می‌کند، عناصری که مانند چراغ هدایتگری فرا روی زیست آگاهانه و متعهدانه فردی و اجتماعی انسان خود نمایی می کند و همین موضوع یعنی غلتیدن به دامان ارزش‌هایی از جنس «فطرت»، «دین» و «اخلاق» که به مطابق نظریه یونگ به دلیل برآمدن از الگوهای کهن بشری مقبولیت عام می یابد.

برای مثال ارزش هایی چون دوری از نفس پرستی و تکیه بر مبانی فطری انسان چون تکیه بر تعقل ورزی و تدبر را در اشعار وی می توان به وضوح دنبال کرد:

کار مده نفس تبهکار را

در صف گل جای مده خار را

کشته نکو دار که موش هوی

خورده بسی خوشه و خروار را

چرخ و زمین بنده تدبیر توست

بنده مشو درهم و دینار را

ویا در قصیده آرزوها در بیت سوم می گوید:

بنده فرمان خود کردن همه آفاق را

دیو بستن قدرت دست سلیمان داشتن

در ره ویران دل اقلیم دانش ساختن

در ره سیل قضا بنیاد و بنیان داشتن.

حال اگر به کهن الگوی «آیین و دین» کهن الگوی عمیقِ «مادری» را نیز بیفزاییم متوجه برگ دیگری از دلایل ماندگاری پروین اعتصامی خواهیم شد.

پروین نقش بی بدیل خود را در شعرِ روایتگرِ تعلیمی ایفا می کند

اگر از هر کدام از ما بپرسند از مادر خود چه چیزی در خاطر دارید احتمالا کلمات مشترکی از جنس داستان هایی که مادران برای فرزندان خود تعریف کرده اند یا نگرانیهای ایشان را می شنویم... آری! مادر نسبت به فرزندان خود ناصح امین و عاشقی همواره نگران است و از همین رو در سر بزنگاه های مختلف سعی در پند دادن و تحذیر دادن او از گزندها و کژی‌ها دارد... مادر قصه گوست و در قالب داستانهای خود خیر و شر را به فرزندان خود می نمایاند و او را بسوی پندارها و باورهای فطری خود هدایت می کند. و اینجاست که پروین نقش بی بدیل خود را در شعرِ روایتگرِ تعلیمی ایفا می کند.

پروین اعتصامی را تا به امروز می توان یکی از آخرین سربازان ادبیات تعلیمی در ایران زمین به شمار آورد

شاید گروهی در ذهن خویش این معنا را بپرورند که پیش از پروین اعتصامی نیز بزرگان بسیاری در این حیطه طبع آزمایی کرده اند. سعدی و حکایات پند آموزش... مولوی و موعظه های حکمت آمیزش... و بسیاری از خیل شاعران زبان پارسی از همین سلسله قلمداد می شوند! اما در پاسخ باید گفت که مزیت پروین بر تمامی اهل قلمِ پیش از خود افزونه ای ست به نامِ «زن» بودن! او زن است و همین زن بودن لطافتی دوچندان به نگاه او بخشیده است تا جاییکه می توان او را بعنوان مادری تعلیم دهنده و نگران برای اجتماع برشمرد و آثار وی را از جنس پندهای مادرانه قلمداد نمود و همین مادرانگی برتریِ دیگر و رمزی از رموز ماندگاری اوست.

اینجاست که اگر پروین گفتگویی از زبان مادر موسی(علیه اسلام) با حضرتِ مخلوق می آفریند، این گفتگو نقطه تلاقی ِ دین و مادری می شود و مخاطب می تواند کلام و منطقِ هر دو سوی گفتگو را با زوایای جانِ خویش بپذیرد و باور کند.

شاید بتوان استفاده از شگرد مناظره و تمثیل پردازی برای پرداختنِ منصفانه به یک نقطه نظر را نیز از وجوه جاودانگی کلام این بزرگ بانوی ادب پارسی دانست. تا آنجا که وی با تکیه بر این شگردها به طرح دیدگاه‌های انتقادی، اجتماعی و سیاسیِ جامعه‌ی خود می‌پردازد که مناظره های «دو قطره خون تاجور و خارکن»، «گوهر و سنگ»، «گل و خاک»، «گل و شبنم» و «گل و خار» از این زمره‌اند.

به هر روی، پروین اعتصامی را تا به امروز می‌توان یکی از آخرین سربازان ادبیات تعلیمی در ایران زمین به شمار آورد. بانوی سربازی که در دیوان خود یک تنه لشکری مادرانه برای نسل های آینده ساخته است.