واکاوی مرجعیت علمی در علوم انسانی؛ ضرورت وحدت رویه نهادها

به گزارش خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا، اولین همایش ملی مرجعیت علمی ۲۹ آبان ماه در محل سالن همایش‌های بین‌المللی کتابخانه ملی به همت مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، معاونت پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و با حضور وزیر علوم، تحقیقات و فناوری ، وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزیر آموزش و پرورش، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی و رییس فرهنگستان علوم برگزار شد.

پیش‌نشست‌های این همایش از مدت‌ها قبل با همکاری نهادهای مختلف علمی و تحقیقاتی مانند پژوهشگاه علوم و فناوری ایران (ایرانداک)، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور و دیگر نهادها برگزار شده بود، مقالات مختلفی نیز به این همایش ارسال شده بود که تعدادی از آنها در همایش ارائه شد و تعدادی دیگر نیز در دو شماره از مجله رهیافت چاپ شد و در اختیار شرکت‌کنندگان قرار گرفت.

مقالات ارائه شده در این همایش ضمن تعریف و ارائه پیشینه مفهوم مرجعیت علمی در ایران و جهان، از جهات مختلفی به این موضوع پرداخته بودند. مفهوم و پیشران‌های مرجعیت علمی در گفتمان تمدنی رهبر معظم انقلاب اسلامی، دو نگاه رقیب درون‌نگر و برون‌نگر به این مفهوم، تحقق مرجعیت علمی در بافتار نسل‌های مختلف و نسل فعلی نظام‌های دانشگاهی، سازوکارهای عملیاتی در تحقق مرجعیت علمی، تحلیل لایه‌ای‌ موانع نیل به مرجعیت علمی در سطوح مختلف فردی، سازمانی و موضوعی و مفهوم‌پردازی مرجعیت فناورانه از منظر فرارسی فناورانه از جمله مقالات برتر در این همایش بود.

با توجه به اهمیت مرجعیت علمی در علوم انسانی، یکی از مقالات ارائه شده به این همایش (چاپ شده در نشریه رهیافت، شماره ۴ از دوره ۳۲، صص. ۸۵ تا ۱۰۰) به نام ارائه چهارچوب شاخص‌های پایش و ارزیابی مرجعیت علمی در حوزه علوم انسانی (با تاکید بر مرجعیت آموزشی، انتشارات علمی و ترویجی) نوشته کیارش فرتاش و امیرهادی عزیزی به ارائه مبنایی برای شاخص‌های ارزیابی مرجعیت علوم انسانی در معیارهای آموزش عمومی و حرفه‌ای، آموزش عالی و انتشارات علمی و ترویج علم، فناوری و نوآوری بر اساس معیارهای آیین‌نامه اجرایی نظام پایش و ارزیابی علم، فناوری و نوآوری می‌پردازد.

گزارش زیر، خوانشی مختصر و متناسب (با رعایت امانت‌داری تا حد ممکن) از این مقاله برای توجه بیشتر به مسائل مرتبط با علوم انسانی در نظام‌های دانشگاهی به خصوص مرجعیت علمی در عرصه بین‌المللی است.

مرجعیت علمی چیست و چطور حاصل می‌شود؟

اولین سوال در مواجهه با موضوع مرجعیت علمی‌، رسیدن به تعریفی جامع و مانع از این مفهوم است. کلیدواژه مرجعیت علمی را نخستین بار رهبر معظم انقلاب در عید غدیر ۱۳۸۴ در دیدار با اساتید و دانشجویان دانشگاه امام صادق (ع) مطرح فرمودند و موجب شکل گیری گفتمانی جدید در حوزه علم و فناوری در کشور شدند و پس از آن دستیابی به این هدف بزرگ در سند چشم‌انداز ۲۰ ساله و نقشه جامع علمی کشور قید شد. این موضوع اکنون به عنوان بحثی محوری و یکی از مأموریت‌های اصلی دانشگاه‌ها و مراکز علمی و پژوهشی مورد توجه است.

ایشان با تأکید بر این گفتمان‌سازی، فرمودند: برای پیشرفت کشور واقعا احتیاج داریم به اینکه مسئله علم و مسئله فناوری مسئله مطرح کشور (۱۳۹۵/۶/۳) شود. شما هدف را این قرار بدهید که ملت و کشور شما یک دوره ای بتواند مرجع علمی و فناوری در همه دنیا باشد (۱۳۸۶/۶/۱۲). جهاد مستمر علمی با هدف کسب مرجعیت علمی و فناوری در جهان (۱۳۹۳/۶/۲۹).

مفهوم مرجعیت علمی که به برتری و رهبری در تلاش برای جنبش نرم افزاری و تولید علم اشاره دارد، بیشتر به عنوان مراجعه جهانی به منابع علمی تولید شده توسط دانشمندان به عنوان صاحب نظریه و سبک علمی، کسب جایگاه ممتاز در حوزه علم و دانش و قطب و محور علمی بودن استفاده شده است (Yazdani et al. ۲۰۲۰). بنا به تعریف سید جوادین و همکاران (۱۳۹۱) مرجعیت علمی عبارت است؛ از جایگاهی علمی که از طریق تلاش فردی، گروهی و بلندمدت که مطابق با نیازهای فرد و جامعه برای تولید علم صورت می‌پذیرد. فرد یا کشور مرجع، علاوه بر پیشتاز بودن در عرصه علمی دارای ویژگی های ممتاز معنوی و اخلاقی است که نتایج تولید علمی مرجع موجب حل برخی مشکلات و مسائل جامعه می‌شود.

همچنین فرد مرجع از جهت ویژگی‌های شخصیتی، اخلاقی و شایستگی‌های محوری کمال‌گرا و شکوفا است. بر این اساس شایستگی‌های محوری مرجع علمی عبارتند از اعلم بودن، جامع‌نگری، نظریه‌پردازی، عدالت علمی، نگرش سیستمی و نگرش راهبردی.

دستیابی به مرجعیت در علم و فناوری به شکل‌های مختلف در اسناد بالادستی نظام و سیاست‌های کلان کشور در حوزه علم، فناوری و نوآوری اشاره شده است. این اسناد شامل نقشه جامع علمی کشور، سند چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران، سیاست‌های کلی علم و فناوری، نقشه جامع علمی سلامت و قانون برنامه پنج‌ساله ششم توسعه است. این مقاله در ادامه به اهمیت توجه به مرجعیت علمی در علوم انسانی می‌پردازد و تاکید می‌کند؛ با توجه به سیر تحول شاخص‌های علم و فناوری از سطح ارزیابی کلان به سطوح اختصاصی موضوعی (۲۰۲۱ ,.Yousefi et al) همچنین تغییر رویکرد تحلیل عناصر سیستم از منظر هستی‌شناسی به مدل سیاست‌گذاری تحول‌ساز (۲۰۲۳ Gomez-Valenzuela)، آنچه تاکنون کمتر در کشور به آن اشاره شده، توجه به شاخص‌های پایش و ارزیابی، علم فناوری و نوآوری در حوزه علوم انسانی به منظور تحقق مرجعیت آموزشی، علمی و ترویجی بوده است.

چنانچه تحلیل مستمر و همه‌جانبه حوزه علوم انسانی که از جمله اساسی ترین بخش بومی از علم و فناوری در کشور محسوب می‌شود، حائز اهمیت است. با وجود این، به دلیل ماهیت نرم و پیچیدگی در پایش و ارزیابی علم، فناوری و نوآوری علوم انسانی بالاخص در زمینه مرجعیت آموزشی، علمی و ترویجی، این امر مهم تاکنون آن طور که باید مورد توجه دستگاه‌های اجرایی و پژوهشگران حوزه علوم و انسانی قرار نگرفته است.

پژوهش‌های صورت گرفته در این حوزه در عرصه جهانی عموماً در پی بهبود شاخص‌های کمی و کیفی برای پایش و ارزیابی بهتر و کامل‌تر بوده‌اند، ولی در ایران شاخص‌های استاندارد و قابل قبولی موجود نیست و ارزیابی مستمر را ممکن نمی‌کند (۲۰۲۰,.Moradi et al).

این مقاله در ادامه ضمن مطالعه پیشینه و تجارب بین‌المللی در حوزه پایش و ارزیابی علم و فناوری؛ به‌ویژه در حوزه علوم انسانی و اجتماعی، در کنار بررسی اسناد مرتبط بالادستی در کشور چهارچوب مناسبی از شاخص‌های پایش و ارزیابی علوم انسانی به منظور توسعه مرجعیت آموزشی علمی و ترویجی ارائه می‌دهد.

یک تجربه بین‌المللی در زمینه مرجعیت علمی علوم انسانی

نهادهای ملی و بین‌المللی زیادی در سال‌های اخیر به پایش و ارزیابی مولفه‌های نوآوری و مرجعیت علمی در حوزه علوم انسانی پرداخته‌اند. فرهنگستان هنر و علوم آمریکا، شورای بین‌المللی علوم اجتماعی، اتحادیه اروپا، آکادمی انگلیس و آکادمی علوم و هنر سلطنتی هلند از شاخص‌ترین سازمان‌های بین‌المللی در این زمینه هستند که نویسندگان در این مقاله به اختصار تجربیات آنها بیان کرده‌اند.

فرهنگستان هنر و علوم آمریکا، برای نمونه در سال ۲۰۰۲ میلادی برای رفع نیاز به داده‌های آماری در علوم انسانی، با همکاری نهادها و رهبران این حوزه در کل کشور، مجموعه‌ای از داده‌های آماری معتبر، جامع و روزآمد را برای ترسیم روندها و در نتیجه تعریف استاندارد مشخص برای ارزیابی علوم انسانی تحت عنوان شاخص‌های علوم انسانی مشتمل بر پنج دسته (آموزش مقدماتی، آموزش عالی، تحقیقات و بودجه‌ریزی علوم انسانی، نیروی انسانی و همچنین نقش علوم انسانی در معیشت آمریکایی) تدوین کرد. (American ۲۰۱۹ ,Academy of Arts and Sciences).

همچنین تعداد پنج گزارش مرتبط با شاخص‌های وضعیت آموزشی، علمی و ترویجی علوم انسانی در این فرهنگستان تهیه و تدوین شد که هر کدام به جنبه‌های خاصی از شاخص‌های ارزیابی علوم انسانی همچون؛ گرایش به تحصیلات تکمیلی در علوم انسانی در دوره آموزش عالی، اشتغال فارغ التحصیلان علوم انسانی، تعداد اعضای هیات‌علمی در علوم انسانی، شاخص‌های بازار کار علوم انسانی، میزان آگاهی عمومی و مشارکت اجتماعی در حوزه علوم انسانی و تعداد نهادهای آموزشی و پژوهشی فعال در این حوزه و غیره توجه کرده است.

تحلیل اسناد بالادستی در حوزه مرجعیت علمی علوم انسانی

این مقاله در ادامه برای استخراج معیارهای سنجش و ارزیابی وضعیت حوزه علوم انسانی اهداف، سیاست‌ها، راهبردها و الزامات متناظر در اسناد منتخب بالادستی؛ نظیر سیاست های کلی علم و فناوری ابلاغی رهبر معظم انقلاب در سال ۱۳۹۳، نقشه جامع علمی کشور، سند تحول بنیادین آموزش و پرورش و سند دانشگاه آزاد اسلامی را بررسی و در جدول ذیل مکتوب کرده است.

نویسندگان در مرحله بعد با بهره‌گیری از دسته‌بندی مفاهیم استخراج‌شده بر اساس معیارهای مشخص، مفاهیم مستقیم و غیرمستقیمی که بر اساس محورهای مورد مطالعه از معیارهای یازده‌گانه آیین‌نامه اجرایی نظام پایش ارزیابی علم، فناوری و نوآوری کشور (مصوب تیر ۱۳۹۵) به دست آمده، پی‌ می‌برند این معیارها قابلیت تبیین به صورت شاخص کمّی وکیفی برای پایش مرجعیت اموزشی، علمی و ترویجی در حوزه علوم انسانی را دارد.

نتایج به دست ‌آمده در گام بعدی برای گروهی از خبرگان متشکل از اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها و پژوهشکده‌های منتخب، پژوهشگران حوزه علوم انسانی و اجتماعی و کارشناسان وزارتخانه‌های مختلف و فعالان این حوزه، عرضه و تشریح و در نهایت برای رسیدن به نتیجه ارائه و نتایج نهایی در مطالعات صورت گرفته با نظرهای خبرگان همسان می‌شود.

نتیجه‌گیری

یافته‌های این مقاله چهارچوبی از شاخص‌های مرجعیت علمی در علوم انسانی بر اساس اسناد بالادستی و تجارب بین‌المللی و تایید خبرگان و مصاحبه‌ها با آنان و به شکل دقیق‌تر چارچوبی از شاخص‌های پایش و ارزیابی مرجعیت آموزشی، علمی و ترویجی علوم انسانی در سه محور؛ آموزش (عمومی، حرفه‌ای و عالی)، علوم انسانی (کمیت و کیفیت)، انتشارات علوم انسانی (کتاب، کمیت و کیفیت پژوهش و مقالات علمی) و ترویج علم و فناوری در این حوزه پیشنهاد می‌کند.

بر این اساس چهارچوبی از شاخص‌های پایش و ارزیابی مرجعیت آموزشی، علمی و ترویجی علوم انسانی به دست می‌دهد که در جدول زیر گرد آمده و بخشی از آن را می‌بینید. (کامل تر در نسخه پی‌دی‌اف مجله موجود است)

نویسندگان این مقاله در پایان تاکید کردند: مرجعیت علمی از مفاهیمی است که به طور گسترده و متواتر در اسناد بالادستی و سیاست گذاری کلان، علم فناوری و نوآوری کشور استفاده می‌شود؛ اما معمولاً شاخص‌های ارزیابی مناسبی از سنجش آن به طور شفاف ارائه نشده است.

این شاخص‌ها از ارتباط داخلی و بین المللی در شبکه‌های علمی گرفته تا میزان ارجاعات و انتشارات علمی از ضریب نفوذ پژوهش در حل مسائل جاری کشور تا ترویج روحیه انتقادپذیری هیچگاه به طور کامل نظام‌مند و شفاف تبیین نشده‌ است.

نظام پایش و ارزیابی علم و فناوری کشور و در ادامه، معیارهای مطرح شده در آیین‌نامه اجرایی آن را می‌توان از اولین تلاش‌ها در سطح کلان کشور در راستای ترسیم بسته‌ای نظام‌مند از چارچوب شاخص‌های مرجعیت علمی در کشور دانست که تلاشی برای پوشش مطالعات محدود در حوزه علوم انسانی است.

در پیشنهاد شاخص‌ها ضمن لحاظ کردن جامعیت شاخص‌ها و معیارهای اسناد بالادستی نظیر آیین نامه پایش و ارزیابی علم، فناوری و نوآوری کشور، نقشه جامع علمی کشور سند تحول بنیادین علم، فناوری و نوآوری نوآوری سند دانشگاه اسلامی، سیاست‌های کلی علم فناوری و نوآوری ابلاغی مقام معظم رهبری و ملاحظات مربوط به تجارب بین‌المللی برای مقایسه‌پذیری بین المللی در نظر گرفته شده است.

تمرکز نهادهای تدوین‌کننده گزارش‌ها در تجربه بین‌المللی محسوس است، طوری که در تجربه فرهنگستان هنر و علوم آمریکا، محورهای آموزش عالی و ترویج علم مورد توجه بوده و در تجربه شورای بین المللی علوم اجتماعی و اتحادیه اروپا، عمدتا شاخص‌ها معطوف به حوزه انتشارات علمی بوده است.

این تمرکز موضوعی در مطالعه اسناد بالادستی نیز با توجه به مبانی ارزشی و حوزۀ راهبردی هر سند دیده می‌شود. اما در این مقاله، در راستای تدوین چارچوب نهایی شاخص‌های پایش و ارزیابی مرجعیت آموزشی، علمی و ترویجی علوم انسانی، تلاش بر حفظ جامعیت موضوعی هم‌راستا با معیارهای تبیین شده در آیین‌نامه پایش و ارزیابی علم، فناوری و نوآوری کشور مورد توجه بوده است.

برای بهبود نظام ارزیابی و پایش مرجعیت علمی، آموزشی و ترویجی علوم انسانی همکاری و وحدت رویه سازمان‌ها و نهادهای متولی؛ همچون وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت آموزش و پرورش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری نقش مهمی دارد.

همچنین لازم است همه ذی‌نفعان ضمن اجرای مسئولیت خود، برای گردآوری و تحلیل داده‌های مرتبط با پایش مرجعیت علمی در سطح ملی و بین‌المللی همکاری کنند. هماهنگی میان بازیگران تولید داده‌های مربوط به علم فناوری و نوآوری به طور عام و مرجعیت علمی به طور خاص از الزامات تحقق نظام منسجم پایش و ارزیابی مرجعیت علمی در حوزه علوم انسانی است.