آموزش؛ حلقه مفقوده رعایت اخلاق پژوهش/راهکارهای فنی، آموزش و قانونی را باید توسعه داد

کتاب‌سازی، مقاله‌سازی، استفاده از منابع مکتوب و سخنرانی‌ها بدون ذکر منبع، انجام پژوهش‌هایی که در زمینه حل مشکلات جامعه نیست یا پژوهش‌هایی که مبانی اخلاقی یک جامعه را با مشکل روبرو می‌کند؛ از جمله آفت‌های پژوهش است و سوالات فراوانی را در ذهن پدید می‌آورد که چطور می‌توان مبانی و قواعد لازم را در این زمینه تبیین کرد تا پژوهش‌ها مسئولانه و در راستای حل مشکلات جامعه انجام شود، مبانی اخلاقی یک جامعه را در نظر بگیرد و از مقاله‌سازی و کتاب‌سازی نیز دور باشد.

این مقدمه پژوهشگر را به کلیدواژه اخلاق در پژوهش می‌رساند؛ اما اخلاق در پژوهش چیست و مولفه‌های آن کدام است؟ اصول و قواعد آن چیست و چطور باید این اصول را در سطح جامعه دانشگاهی و محققان کشور جاری و نهادینه کرد. این سوالات و سوالاتی مانند آن هر چند همیشه و همه جا مهم و پاسخ به آنها مهم و بنیادین است، در هفته پژوهش هر سال بیشتر پرسیده می‌شوند و همزمان با این هفته (۱۹ تا ۲۵ آذر) قرابت طرح و پاسخ به آنها محتمل‌تر است.

رحمان شریف‌زاده دانش‌آموخته رشته فلسفه علم و فناوری در مقطع دکتری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی (۱۳۹۴) و دوره کارشناسی و کارشناسی ارشد به ترتیب در رشته فلسفه (دانشگاه شهید بهشتی، دانش‌آموخته ۱۳۸۶)، و رشته منطق (دانشگاه تربیت مدرس، دانش‌آموخته ۱۳۸۸) است و حوزه مطالعاتی و علایق وی عبارتند از؛ اخلاق فناوری، اخلاق و فلسفه اطلاعات، فلسفه فناوری، فلسفه علم، و تاریخ علم و فناوری.

شریف‌زاده در گفت‌وگو با خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا در مورد ضرورت اخلاق پژوهش و مسائل و موضوعات مرتبط با رعایت آن اظهار داشت: اخلاق پژوهش با پژوهش در هم‌تنیده است؛ زیرا اخلاق پژوهش تلاش می‌کند پژوهشگر را از انحراف از استانداردهای علمی مصون بدارد. بنابراین اخلاق پژوهش، امری زینتی برای پژوهش نیست و در هسته خود پژوهش قرار دارد، در اهمیت و ضرورت اخلاق پژوهش تردیدی نیست و کشوری نمی‌تواند بی‌توجه به اخلاق پژوهش، در علم و پژوهش پیشرفت کند.

عضو هیات‌علمی پژوهشکده جامعه و اطلاعات ایرانداک ادامه داد: مبانی اخلاق پژوهش در فلسفه اخلاق قرار می‌گیرد. انسان‌ها به واسطه برخورداری از سطحی از شعور و آگاهی از برخی اصول اخلاقی به شکل عام پیروی می‌کنند؛ مانند صداقت، آسیب نرساندن، عدالت و انصاف و غیره. این اصول در پژوهش نیز مصداق دارد و بر اساس این اصول عام، می‌توانیم به اصول خاص‌تر در اخلاق پژوهش برسیم.

غیر از اصول اخلاقی، شماری از نظریه‌های اخلاقی هم هستند مانند اخلاق وظیفه‌گرایانه، اخلاق نتیجه‌گرایانه و اخلاق فضیلت که به عنوان نظریه‌های برجسته اخلاق هنجاری در تشخیص بدرفتاری‌های پژوهشی به ما کمک می‌کند.

شریف‌زاده تاکید کرد: بنابراین اخلاق پژوهش، بنیان‌های عمیق و تاریخی در حوزه فلسفه اخلاق دارد. اصول اخلاق، هنجارهای جهان‌شمولی هستند؛ آن‌ها بر اساس یک منطقه جغرافیایی خاص یا کشور خاص عمل نمی‌کنند و در همه جوامع کاربست‌پذیر اند. بااین‌حال آن‌ها مطلق نیست؛ درمواقعی که تعارضی میان اصول اخلاق پیش بیابد، پژوهشگر ناچار به ترجیح یکی بر دیگری می‌شود.

وی با ارائه مثالی در این مورد توضیح داد: در حالیکه پژوهشگر به‌طورکلی باید شفاف و صادق باشد، ممکن است در موقعیت خاصی دلایل بسیار خوب و اخلاقی موجهی داشته باشد تا بخشی از اطلاعات مربوط به اهداف پژوهش را در اختیار مشارکت‌کننده قرار ندهد. در این موقعیت‌ها به سنجش و داوری اخلاقی نیاز داریم و توانایی سنجش و داوری اخلاقی تا حد زیادی از آموزش ناشی می‌شود.

این پژوهشگر حوزه پژوهش با اشاره به فقدان آموزش اخلاق پژوهش در کشور گفت: با اینکه آموزش‌هایی جسته و گریخته داریم، اخلاق پژوهش به شکل نظام‌مند وارد دروس دانشگاه‌ها نشده است و خلا این امر احساس می‌شود.

وضعیت اخلاق پژوهش مناسب نیست

شریف زاده وضعیت پژوهش کشور را از جهت اخلاقی چندان مطلوب ندانست و گفت: معمولا پژوهش‌های دانشجوهای تازه‌کار از جهت رعایت اخلاق پژوهش ضعف زیادی دارد و آموزشی که یک دانشجوی تحصیلات تکمیلی باید دیده باشد و بعد پایان‌نامه بنویسد، به خوبی وجود نداشته و این افراد معمولا آگاهانه یاناآگاهانه مرتکب بدرفتاری‌های پژوهشی می‌شوند.

بنابراین یکی از موضوعات در حوزه آموزش اخلاق پژوهش باید توجه به آموزش به دانشجویان تازه‌کار تحصیلات تکمیلی باشد به طوری که پیش از اینکه نوشتن پایان‌نامه را آغاز کنند با اخلاق پژوهش آشنا شوند.

عضو هیات‌علمی ایرانداک در مورد موانع اجرای اخلاق در پژوهش اظهار داشت: علل بروز بدرفتاری‌های پژوهشی بسیار متنوع‌ است و برای نمونه تعارض منافع و ناآشنایی پژوهشگر با حوزه اخلاق پژوهش را دربرمی‌گیرد.

وی نتیجه گیری کرد: در مجموع پژوهش سه سطح دارد و اخلاق پژوهش هم در سه سطح بررسی می‌شود؛ اخلاق انجام پژوهش، اخلاق نگارش پژوهش، و اخلاق انتشار پژوهش. هر کدام از این سطوح بدرفتاری‌ها و چالش‌های خاصی را دارند. در اخلاق انجام پژوهش چالش‌هایی مانند داده‌سازی، دستکاری داده، رضایت آگاهانه، حریم خصوصی و محرمانگی مشارکت‌کنندگان را داریم. در حوزه نگارش پژوهش (وقتی تحقیقات انجام شده و پژوهشگر در مرحله نوشتن نتایج است) بدرفتاری‌هایی مانند سرقت ادبی و بازی با استنادها/citation manipulation را داریم. در بازی با استنادها، پژوهشگران به شکل بی‌رویه‌ای به مقالات خود استناد می‌کنند، یا گروهی از پژوهشگران تبانی می‌کنند که بهم استناد کنند تا آمار استنادات ‌آنها بالا رود. چالش بعدی در حوزه نگارش، سوءبازنمایی است که پژوهشگر به داده‌هایی دست یافته ولی آگاهانه یا ناآگاهانه به شکل نادرستی آنها را بازنمایی می‌کند. در زمینه اخلاق انتشار پژوهش هم بدرفتاری‌هایی داریم مانند ارسال چندگانه مقاله به چند نشریه یا انتشار تکراری.

شریف‌زاده گفت: هر کدام از این بدرفتاری‌ها و چالش‌ها علت‌های متنوعی دارد که یکی از مهم‌ترین این علل، فقدان آموزش کافی است. طیف وسیعی از پژوهشگران به علت ناآشنایی دچار بدرفتاری می‌شوند و طیف دیگری آشنا هستند ولی حساسیت اخلاقی لازم را ندارند و این امر هم تاحدی ناشی از فقدان آموزش کافی و مناسب است.

راهکارهای جلوگیری از بدرفتاری پژوهشی

وی در مورد راهکارهای قانونی اجرای دقیق‌تر اخلاق پژوهش گفت: برای ممانعت از بدرفتارهای پژوهشی درکل راهکارهای آموزشی، فنی و قانونی وجود دارد. راهکار فنی یعنی سامانه‌هایی مانند همانندجو داشته باشیم که برخی بدرفتاری‌های پژوهشی، مانند سرقت ادبی، را آشکار کند. راهکار قانونی تدوین قوانین و برخورد قانونی با افرادی است که مرتکب بدرفتاری پژوهشی می‌شوند و این منوط است به اینکه کمیته‌های اخلاق فعالی در دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی داشته باشیم.

البته تشخیص بدرفتاری پژوهشی کار پییچیده‌ای است، یعنی به‌راحتی نمی‌توان اتهام بدرفتاری پژوهشی را به پژوهشگری زد. چه بسا بدرفتاری ناآگاهانه رخ داده باشد یا خیلی شدید نباشد همه این بدرفتاری‌ها به نوعی طیفی و (فازی/fuzzy ) بوده و از خیلی ضعیف تا خیلی شدید را شامل می‌شود. این موضوع باید در کمیته‌های اخلاق بررسی شود و اگر محرز شد فردی مرتکب بدرفتاری پژوهشی شده، باید به شکل متناسب با او برخورد شود.

شریف‌زاده در مورد پدیده‌ای مانند ردشدن مقالات بعد از انتشار (ریترکشن) یادآور شد: از نظر آمار ردشدن مقالات ما وضعیت خیلی خوبی نداریم. این اطلاعات در پایگاه اطلاع‌رسانی به نام ریترکشن واچ مرتب منتشر می‌شود، اگر نام ایران را در این پایگاه در بازه زمانی مشخصی جست و جو کنیم، نشان می‌دهد از چه مقالاتی با وابستگی سازمانی موسساتی از ایران سلب اعتبار شده است.

وی در مورد قوانین موجود برای چاپ مقالات در نشریات بین‌المللی برای جلوگیری از رد شدن مقالات گفت: قوانینی هم که داریم در عمل به‌خوبی اجرا نمی‌شوند زیرا موارد زیادی محرز شده که فرد یا گروهی بدرفتاری پژوهشی گسترده‌ای انجام داده‌اند؛ ولی از نظر قانونی با آنها برخورد نشده است. بنابراین قانون به‌تنهایی کافی نیست و اجرای آن مهم‌تر از خود آن است.

توسعه سامانه آموزش و آزمون اخلاق پژوهش

این سه راهکار آموزشی، فنی و قانونی مکمل هم هستند با هم و در درازمدت می‌توانند وضعیت رعایت اخلاق پژوهش را در کشور بهبود بخشند.

وی در مورد آموزش توضیح داد: آموزش می‌تواند به شکل کلاسیک و در دانشگاه‌ها در قالب واحدهای درسی اخلاق پژوهش باشد. اما، راهکار دیگری که در ایرانداک در حال توسعه آن هستیم طراحی سامانه ملی آموزشی و ارزیابی اخلاق پژوهش است. ما در ایرانداک در حال توسعه سامانه آموزش و آزمون اخلاق پژوهش هستیم. این سامانه در واقع بدرفتاری‌های پژوهشی را در قالب بسته‌های آموزشی به پژوهشگران، به‌ویژه دانشجویان، ارائه می‌کند و با ارائه یک آزمون، سطح درک کاربر را از اخلاق پژوهش پس از مطالعه بسته‌ها می‌سنجد. این سامانه در مراحل پایانی توسعه قرار دارد و به‌زودی از آن رونمایی می‌کنیم. این سامانه در همه جای ایران قابل استفاده و ارائه خدمات خواهد بود.