به گزارش ایرنا، وجود مراتع غنی و بکر، یکی از ظرفیت های خدادادی کردستان است که افزون‌بر تامین علوفه دامی، شرایط مطلوبی را هم برای پرورش زنبور عسل فراهم کرده است؛ برخورداری از باغات و مزارع سرسبز و حاصلخیز از دیگر ظرفیت های استان به شمار می رود که چنین موهبت هایی، این دیار را مستعد تولید عسل کرده است.
زنبورعسل یکی از حشرات موثر و مفید در گرده افشانی گل ها و گیاهان محسوب می شود که فعالیت آن عامل تاثیرگذاری در افزایش عملکرد محصولات کشاورزی است به همین دلیل پرورش آن همواره مورد تاکید کارشناسان بوده است.
علاوه براین موارد، خواص بیشمار عسل به ویژه در زمینه دارویی، موجب شده مردم به مصرف آن گرایش زیادی داشته باشند و این مختص یک یا ۲ دهه اخیر نیست و از گذشته های دور تاکنون این ماده خوراکی ارزشمند بین اقشار مختلف خواهان زیادی داشته است.
هر سال اوایل مهرماه طرح سرشماری زنبورعسل در سراسر کشور به اجرا در می آید تا اطلاعات مربوط به وضعیت هر استان از لحاظ تولید عسل، وجود کندوها و تعداد بهره برداران این حوزه مشخص شود.
به منظور اطلاع از آخرین وضعیت تولید عسل و فرآورده های مربوط به آن و چالش های پیش روی زنبورداران استان میزگردی را با حضور مدیر امور طیور و زنبورعسل سازمان جهاد کشاورزی، مدیرعامل اتحادیه زنبورستان های کردستان و یکی از زنبورداران و کارشناس پرورش زنبورعسل در استان برگزار کردیم که مشروح آن در ادامه می آید.
اشتغال افزون بر هفت هزار نفر در صنعت زنبورداری استان
مدیر امور طیور و زنبور عسل سازمان جهاد کشاورزی کردستان با اشاره به اینکه سرشماری و آمارگیری از زنبورستان های استان همزمان با سراسر کشور از ۱۵ مهر آغاز و در بیست و هفتم همین ماه به اتمام رسید، اظهار کرد: این سرشماری توسط کارشناسان شاغل در مراکز جهاد کشاورزی استان انجام شد و در ۱۶ آذر سال جاری آمارگیری مورد تایید مرکز قرار گرفت.
تعداد کلنی های موجود در زنبورستان های استان ۳۰۴ هزار و ۸۵۰ کلنی است که‌این تعداد نسبت به سال گذشته ۸.۳ درصد رشد داشته است. سید مادح حسامی افزود: براساس نتایج استخراج شده از این سرشماری تعداد زنبورستان های استان هفت هزار و ۴۳۱ زنبورستان بوده و این تعداد نسبت به سال گذشته سه درصد رشد داشته است.
وی میانگین تعداد کلنی هر زنبورستان استان را ۴۹ کلنی خواند و اضافه کرد: آمار بدست آمده از زنبورستان‌ها نشان می دهد حداقل هفت هزار و ۴۳۱ نفر اشتغالزایی در صنعت زنبورداری استان ایجاد شده است.
مدیر امور طیور و زنبور عسل سازمان جهاد کشاورزی کردستان بیان کرد: براساس این سرشماری تعداد کلنی های موجود در زنبورستان های استان ۳۰۴ هزار و ۸۵۰ کلنی است که این تعداد نسبت به سال گذشته ۸.۳ درصد رشد داشته است.
۹۷ درصد کلنی های زنبورستان های استان مدرن است
حسامی با بیان اینکه از سال های گذشته جایگزینی کلنی های مدرن بجای بومی در دستور کار این سازمان قرار گرفت، گفت: خوشبختانه براساس داده های سرشماری امسال، ۹۷ درصد از کلنی های موجود در زنبورستان های استان مدرن و تنها سه درصد آنها بومی است و این بیانگر به ثمررسیدن زحمات و تلاش های سازمان و تعامل همکاری اتحادیه و تعاونی های زنبورستان ها است.
۹۷ درصد از کلنی های موجود در زنبورستان های استان مدرن و تنها سه درصد آنها بومی استوی یادآور شد: در یکی دو دهه گذشته ۵۰ درصد کلنی های زنبورستان های استان مدرن و ۵۰ درصد بومی بود و با توجه به اینکه عملکرد تولید در کندوهای مدرن بیشتر از بومی است، افزایش تعداد کلنی های مدرن در اولویت قرار داده شد.
مدیر امور طیور و زنبور عسل سازمان جهاد کشاورزی کردستان با اشاره به اینکه براساس آخرین آمار بدست آمده ۸۷ درصد از زنبورداران استان باسواد هستند، گفت: سطح سواد زنبورداران استان از خواندن و نوشتن شروع و تا دکترا ادامه دارد و این بیانگر افزایش سطح علمی فعالان این عرصه است.
حسامی یکی از برنامه های این سازمان را آموزش نحوه پرورش زنبورعسل به متقاضیان و علاقمندان در راستای توسعه زنبورداری در استان خواند و اظهار کرد: سالانه آموزش های لازم به ۳۰۰ نفر ارائه می شود و همین آموزش ها موجب شده که امروز ۹۷ درصد کلنی های استان از نوع مدرن باشد.
میانگین تولید عسل در استان ۶.۳ کیلوگرم است
وی بیان کرد: امسال میانگین میزان عسل تولید شده به ازای هر کلنی مدرن در استان ۶.۳ کیلوگرم بوده و در هر کلنی بومی هم ۱.۲ کیلوگرم بوده است.
میانگین میزان عسل تولید شده به ازای هر کلنی مدرن در استان ۶.۳ کیلوگرم بوده و در هر کلنی بومی هم ۱.۲ کیلوگرم بوده است. مدیر امور طیور و زنبور عسل سازمان جهاد کشاورزی کردستان یادآور شد: میزان عسل استحصالی در استان یک هزار و ۸۶۹ تن بوده که نسبت به سال گذشته ۲۱ درصد کاهش پیدا کرده و میانگین تولید به ازای هر زنبورستان ۲۵۲ کیلوگرم بوده است.
حسامی با اشاره به اینکه براساس آزمایش های انجام شده عسل کردستان از کیفیت بالایی است، ادامه داد: از نظر تعداد زنبورستان رتبه دوم و از لحاظ تعداد کلنی رتبه سیزدهم کشور و در بحث تولید عسل، هم استان چهاردهم هستیم.
وی با بیان اینکه در حال حاضر ۳۰ نفر در سطح استان به صورت تخصصی مشغول انجام تولید و تکثیر ملکه هستند، افزود: سالانه بیش از ۲۰ هزار فروند ملکه در استان تولید می شود و این تعداد در زنبورستان های استان و دیگر استان های کشور مورد استفاده قرار می گیرد.
مدیر امور طیور و زنبور عسل سازمان جهاد کشاورزی کردستان اضافه کرد: پروژه توسعه کسب و کار سازمان ملل که به نام طرح تکاپو یا یونیدو شناخته شده است، به منظور ارائه آموزش های بین المللی و استفاده از استعدادهای محلی در این استان هم به اجرا درآمده است تا بدین گونه اشتغال، تولید و صادرات در صنعت زنبورداری افزایش یابد.
حسامی رکوردگیری و ثبت مشخصات زنبورعسل را از دیگر پروژه های اجرا شده در استان خواند و بیان کرد: کردستان جزو معدود استان هایی است که مجهز به آزمایشگاه عسل و دارای استانداردهای معمول سطح کشور بوده و موفق به کسب ایزو ۲۰۰۲ هم شده است.
وی گفت: از دیگر برنامه های ما در راستای توسعه زنبورداری و حمایت از زنبورداران برگزاری جشنواره ها و نمایشگاه های عرضه عسل و فرآورده های آن است.
حسامی با اشاره به اینکه از دیگر سیاست های سازمان جهاد کشاورزی استان اعطای تسهیلات با نرخ بهره پایین است، اظهار کرد: امسال تاکنون افزون بر ۱۰۰ میلیارد ریال از محل بند ب تبصره ۱۶ با نرخ بهره چهار درصد و بازپرداخت هفت ساله به زنبودارهای سطح استان پرداخت شده است که این اقدام در افزایش تعداد کلنی در سطح زنبورستان ها نقش اساسی داشته و دارد.
امسال تاکنون افزون بر ۱۰۰ میلیارد ریال از محل بند ب تبصره ۱۶ با نرخ بهره چهار درصد و بازپرداخت هفت ساله به زنبودارهای سطح استان پرداخت شده استمدیر امور طیور و زنبور عسل سازمان جهاد کشاورزی کردستان افزود: سرانه مصرف زنبورعسل در استان ۹۰۰ گرم بوده که این میزان بیشتر از میانگین کشوری است.
تامین نهاده‌های مورد نیاز زنبورستان های استان
مدیرعامل اتحادیه زنبورستان های کردستان با اشاره به اینکه این اتحادیه از سال ۱۳۷۴ به ثبت رسیده و از این سال تاکنون فعالیت دارد، اظهار کرد: این اتحادیه از ۱۰ تعاونی شهرستانی تشکیل شده است.
مهران محمدی با بیان اینکه این اتحادیه عضو هیات مدیره اتحادیه ملی و هیات مدیره صندوق حمایت از توسعه کشاورزی استان است، افزود: همچنان به نسبت تعداد کلنی های موجود در استان، امکان و ظرفیت توسعه آن را داریم.
وی با بیان اینکه هر سال با همکاری و همراهی سازمان جهاد کشاورزی کندوهایی تهیه و بین زنبورداران توزیع می شود، گفت: یکی از رسالت‌های ما در اتحادیه تامین نهاده‌های مورد نیاز زنبورداران از جمله شکر است.
مدیرعامل اتحادیه زنبورستان های کردستان با اشاره به اینکه سال گذشته یک هزار تن شکر به زنبورداران استان تحویل داده شد، اضافه کرد: از ابتدای سال جاری تاکنون هم ۵۵۰ تن شکر یارانه‌ای با کمک سازمان جهاد کشاورزی استان بین زنبورداران توزیع شده است.
محمدی یادآور شد: این میزان توزیع شکر یارانه ای تا حدی نیاز زنبورداران را تامین می کند ولی کافی نیست چراکه به دلیل نبود کارخانه و واحد تولیدی آن در استان، تهیه این محصول سخت و هزینه حمل و نقل آن هم بیشتر است.
وی ادامه داد: هزینه های تحمیل شده مذکور بر قیمت نهایی شکر باعث می شود که قیمت یارانه ای آن هم اختلاف چندانی با نرخ بازار نداشته باشد و این یکی از چالش های زنبورداران استان است.
مدیرعامل اتحادیه زنبورستان های کردستان بیان کرد: یکی از درخواست‌های ما این است که شکر یارانه‌ای زنبورداران هم توسط انبارهای شرکت بازرگانی دولتی تامین شود تا زنبورداران متحمل هزینه زیاد نشوند.
ایجاد زنجیره عسل در کردستان
محمدی با اعلام اینکه کردستان از معدود استان هایی است که زنجیره تولید، تامین و توزیع عسل در آن از اواخر سال ۱۴۰۱ ایجاد شده است، بیان کرد: این اقدام تاثیرگذار و مهم با مساعدت رئیس سازمان جهاد کشاورزی و پرداخت تسهیلات از سوی صندوق حمایت از بخش کشاورزی استان محقق شده است.
مدیرعامل اتحادیه زنبورستان های کردستان ادامه داد: ایجاد زنجیره عسل از تولید تا بازار نقطه قوت خوبی در استان است که تاکنون ۱۵ میلیارد ریال تسهیلات به این مهم اختصاص پیدا کرده است
وی اضافه کرد: فروشگاهی برای عرضه محصولات زنبورعسل را در سه راه ادب سنندج راه اندازی کردیم و از این طریق عسل درجه یک و تضمین شده با آرم اتحادیه به فروش می رسد و این اقدام هم در قالب زنجیره عسل انجام شده است.
مدیرعامل اتحادیه زنبورستان های کردستان یادآور شد: از دیگر فعالیت های حمایتی اتحادیه این است که اقدام به خرید و فروش فرآورده‌های تولیدی تعدادی از زنبورداران استان می کند که خود شناخت چندانی از بازار ندارند.
محمدی ادامه داد: برای تامین و خرید کندو هم با کارگاه های نجاری قرارداد منعقد کرده‌ایم و با اقساط چند ماهه کندوها در اختیار تعاونی ها گذاشته می شود؛ با چنین اقداماتی توانسته ایم بخشی از خلاءهای موجود را جبران کنیم.
صدور پروانه الکترونیکی زنبورداری برای ۴۰۰ نفر
به گفته وی اواخر سال گذشته با پیگیری اتحادیه سراسری زنبورداران صدور پروانه الکترونیکی زنبوداری در سامانه صدور مجوزها ایجاد شد و بدین گونه علاقمندان به فعالیت در عرصه زنبورداری در کمترین زمان ممکن می توانند مجوز فعالیت دریافت کنند.
در استان تاکنون ۴۰۰ نفر از طریق این سامانه پروانه الکترونیکی دریافت کردند و ظرفیت افزایش آن تا ۲ هزار و ۵۰۰ نفر را داریم.مدیرعامل اتحادیه زنبورستان های کردستان با اشاره به اینکه اتحادیه های استان هم بر روند کار و ارائه مدارک بارگذاری شده در این سامانه نظارت می کنند، ادامه داد: در استان تاکنون ۴۰۰ نفر از طریق این سامانه پروانه الکترونیکی دریافت کردند و ظرفیت افزایش آن تا ۲ هزار و ۵۰۰ نفر وجود دارد.
وی با بیان اینکه وجود همکاری مطلوب بین جهاد کشاورزی، تعاون روستایی و اتحادیه باعث شده فاصله ای بین تشکل ها و ارگان های دولتی وجود نداشته باشد، اضافه کرد: در راستای خصوصی سازی فعالیت ها قرار شده آزمایشگاه زنبور عسل به اتحادیه زنبورداران استان واگذار شود که این مهم می تواند به زنجیره ارزش کمک شایانی کند.
محمدی یکی از دغدغه های زنبورداران استان را مرتبط با بحث صادرات و فروش خواند و گفت: وجود این آزمایشگاه می تواند ناظری بر کیفیت تولیدات زنبورعسل در استان بوده و نقش کلیدی هم در بحث فروش و صادرات داشته باشد.
فعالیت ۲ کارخانه بسته بندی و فرآوری زنبورعسل
وی بیان کرد: ۲ کارخانه بسته بندی و فرآوری محصولات زنبورعسل در شهرستان های سنندج و قروه فعال است که یکی از آنها ثبت اختراع داشته و جزو واحدهای نمونه کشوری و دانش بنیان است.
مدیرعامل اتحادیه زنبورستان های کردستان اضافه کرد: یکی از این واحدها سال گذشته رتبه برتر تولید ژل رویال را در کنگره بین المللی علوم دامی کسب کرد.
چالش های پیش‌روی زنبورداران کردستانی
محمدی گفت: بی شک هر صنعتی با چالش های خاص خود مواجه است؛ صنعت زنبورداری هم از نظر تامین نهاده مشکل دارد و اگر از این لحاظ تامین باشد دلگرمی برای فعالان این عرصه خواهد بود.
وی افزود: یکی دیگر از چالش های زنبورداران استان مربوط به بحث بیمه تامین اجتماعی آنهاست، موضوعی که در سطح کشور بارها پیگیری شده ولی تاکنون نتیجه ای نداشته است.
مدیرعامل اتحادیه زنبورستان های کردستان بیان کرد: در گذشته دلیل عدم تامین اعتبار لازم برای زیرپوشش بیمه قراردادن زنبورداران را نبود ماده قانونی آن در بودجه اعلام می کردند و حالا ۲ سال است که در قانون بودجه این مهم آورده شده ولی تاکنون اجرایی نشده است.
بر مبنای قانون، فرآورده خام دامی مشمول مالیات بر ارزش افزوده نمی شود اما متاسفانه عسل همچنان شامل پرداخت مالیات است؛ این موضوع را هم پیگیری کردیم ولی تاکنون به نتیجه نرسیده ایم.محمدی یادآور شد: از آنجا که چند سالی است عسل به نام فرآورده دامی شناخته شده است و بر مبنای قانون، فرآورده خام دامی مشمول مالیات بر ارزش افزوده نمی شود اما متاسفانه عسل همچنان شامل پرداخت مالیات است؛ این موضوع را هم پیگیری کردیم ولی تاکنون به نتیجه نرسیده ایم.
وی ادامه داد: شامل شدن ۹ درصد مالیات بر ارزش افزوده، موجب افزایش هزینه نهایی عسل می شود که با توجه به کاهش قدرت خرید مردم، فروش هم کم شده و اینگونه زنبورداران متضرر می شوند.
مدیرعامل اتحادیه زنبورستان های کردستان با اشاره به اینکه اتحادیه زنبورداران استان از لحاظ کمی و تضمین کیفیت آمادگی صادرات عسل و فرآورده های آنرا به خارج از کشور دارد، گفت: افزون بر تامین نیاز داخلی، تولید به حدی است که می توانیم صادرات کنیم ولی تاکنون به دلیل مشکلاتی که در مبدا و مقصد وجود دارد، موفق به این کار نشده ایم.
مدیرعامل اتحادیه زنبورستان های کردستان اضافه کرد: یکی دیگر از مشکلات زنبورداران استان به این مسئله بر می گردد که سال ۱۴۰۰ از شرکت بازرگانی حدود ۴۸۰ تن شکر خریداری کردیم و ارزش افزوده این محصول در آن زمان ۹ درصد بود و ۲۷ فروردین سال ۱۴۰۱ دستورالعملی ابلاغ شد که هر میزان شکر در ۱۴۰۰ به فروش رفته است و باید یک درصد ارزش افزوده برای آن در نظر گرفته شود.
محمدی اضافه کرد: حال مابه التفاوت مبلغ مذکور ، پنج میلیارد ریال و این مبلغ پول زنبورداران است که شرکت مذکور تاکنون آنرا برگشت نداده است؛ البته این مشکل تنها مختص کردستان نیست و همه استان های کشور با آن درگیر هستند.
وی در ارتباط با قیمت عسل هم گفت: یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار در قیمت هر محصولی از جمله عسل، عرضه و تقاضا است، افزون بر این قیمت نهاده ها هم باعث شده قیمت نهایی محصول ثابت نباشد.
هزینه های زنبورداری
مدیرعامل اتحادیه زنبورستان‌های کردستان با اشاره به اینکه زنبورداران در سال باید ۲۰ تا ۳۰ درصد کندوها را تعویض و ۲ سال یکبار ملکه ها را حذف کنند و این اقدام مستلزم هزینه کرد است، اضافه کرد: علاوه بر این هزینه کارگری و حمل و نقل و کوچ هم به آن اضافه می شود و این موارد در قیمت نهایی تاثیر می گذارد.
وی گفت: تولید میانگین ۶ کیلوگرم در هر کلنی جبران هزینه نمی کند و برای اینکه توجیه داشته باشد، نمی تواند با قیمت پایین بفروش برسانند.
مدیرعامل اتحادیه زنبورستان‌های کردستان یکی از خسارات وارد شده به زنبورداران را مربوط به سمپاشی باغات و مزارع از سوی کشاورزان خواند و یادآور شد: با اطلاع رسانی باغدار به زنبودار در ارتباط با سمپاشی باغ خود می توان از تلفات در زنبورعسل جلوگیری کرد.
اثر منفی نوسانات دمایی بر تولید عسل
کارشناس پرورش زنبورعسل که خود در زمینه زنبورداری چندین سال است مشغول به فعالیت است، اظهار کرد: زنبورعسل حشره‌ای اجتماعی است که فعالیت آن وابسته محیط است به عبارتی شرایط دمایی و جغرافیایی و مدیریتی در پرورش آن نقش ایفا می کند.
سیروس نعمتی با اشاره به اینکه کشور ما در منطقه گرم و نیمه خشک کره زمین واقع شده و میانگین بارندگی در آن حدود ۳۰۰ تا ۳۵۰ میلی‌متر در سال است، بیان کرد: نوسانات دمایی علی الخصوص در فصل شهد آوری، منجر به اختلال در جریان شهد در طبیعت شده و این مسئله بر روی شهدگیری زنبور عسل تاثیرگذار است.
وی یکی از نقاط قوت صنعت زنبورداری در کردستان را وجود مراتع درجه یک خواند و افزود: دانش به روز و مدیریت اصولی هم از دیگر نقطه قوت های زنبورداران استان است.
این کارشناس پرورش زنبورعسل یادآور شد: عوامل مختلفی در کاهش تولید عسل و فرآورده های آن تاثیر گذار است که از جمله مهمترین آنها می توان به میزان آلودگی به کنه واروا، سوءمدیریت و لارومیری در چند سال اخیر و همچنین نوسانات دمایی اشاره کرد.
عوامل مختلفی در کاهش تولید عسل و فرآورده های آن تاثیر گذار است که از جمله مهمترین آنها می توان به میزان آلودگی به کنه واروا، سوءمدیریت و لارومیری در چند سال اخیر و همچنین نوسانات دمایی اشاره کرد.نعمتی بیان کرد: اثرات بخشی از عواملی که منجر به کاهش تولید در زنبورستان ها می شود را می توان با مدیریت صحیح به حداقل رساند.
وی یادآور شد: جابه جایی و کوچ به موقع کلنی های زنبور عسل و بهره گیری از مراتع غنی تر و عاری از سموم و سمپاشی باغات و مزارع و همچنین مدیریت صحیح زنبورستان شاید از راه حل های مهم افزایش افزایش بهره وری و تولید باشد.
بهترین راه تشخیص عسل طبیعی خرید آن از تولیدکننده مطمئن است
نعمتی در ارتباط با بهترین شیوه تشخیص عسل اصل و تقلبی بیان کرد: بی شک در تولید هر محصولی راه های گریز و تقلب وجود دارد که برای عموم مصرف کنندگان قابل تشخیص نیست که در زمینه عسل از طریق آزمایشگاه های مجهز می توان تا حدود بسیار زیادی میزان طبیعی بودن آنرا تشخیص داد.
وی ادامه داد: اما در مجموع بهترین راه برای تشخیص عسل طبیعی خرید آن از تولیدکننده معتمد و مورد اطمینان است چراکه رنگ، طعم مزه و بو دلیلی بر کیفیت عسل نیست آنچنانکه با هر طعم و رنگی تقلبی آن هم در بازار موجود است.
این زنبوردار کردستانی بیان کرد: همچنان عسل تولید شده در این استان ارگانیک و طبیعی است و زنبورداران ما فقط از شکر به عنوان تغذیه کمکی و زمستان گذرانی زنبورعسل استفاده می کنند و این یکی از افتخارات کردستان است.
نعمتی مصرف عسل در این استان را بخشی از آداب و فرهنگ مردمان این دیار خواند و گفت: استفاده از عسل هم به عنوان دارو و هم محصولی خوراکی سابقه ای طولانی در بین مردم این استان دارد.
عسل تولید شده در کردستان ارگانیک و طبیعی است و زنبورداران این استان فقط از شکر به عنوان تغذیه کمکی و زمستان گذرانی زنبورعسل استفاده می کنند و این یکی از افتخارات ماست.وی اظهار کرد: افزون بر ۱۰۰ نفر در استان در زمینه تولید ملکه زنبورعسل فعالیت دارند و با توجه به اطلاعاتی که دارم تاکنون مجوز بهره برداری تولید ملکه را دریافت نکرده اند.
این زنبوردار کردستانی و کارشناس پرورش زنبورعسل افزود: ۶ نفر از تولیدکنندگان ملکه زنبورعسل در استان موافقت اصولی دریافت کرده ولی هنوز پروانه بهره برداری برای آنها صادر نشده است.
نعمتی در ارتباط با صادرات عسل و فرآورده های آن هم گفت: اقلیم کردستان عراق به دلیل حمایت از تولیدکنندگان خود از واردات عسل و فرآورده های آن ممانعت می کند و این یکی از دلایلی است که شاید تولیدکنندگان ما از طریق مرزهای استان تاکنون موفق به صادرات محصولاتشان نشده‌اند همین موضوع بوده است.
وی بیان کرد: عسل و فرآورده های آن چون جزو محصولات استراتژیک در کشورما به شمار نمی روند لذا مسائل مربوط به آن هم در اولویت مسئولان قرار ندارد و نیاز است مسئولان ذیربط توجه ویژه ای به این صنعت داشته باشند که بیش از نیم میلیون نفر از جمعیت کشور به طور مستقیم از آن درآمد کسب می کنند.
تشکیل زنجیره تولید، تامین و توزیع در صنعت زنبورداری کردستان نویدبخش توسعه تولید عسل و دیگر فرآورده های آن و توجیه اقتصادی فعالیت در این حوزه است و در این بین حمایت های دولتی و ایجاد بستر مطلوب برای صادرات و فروش این محصول می تواند بهبود کسب و کار در این زمینه را به دنبال داشته باشد.
نظر شما