رمزگشایی از اهمیت کانال قوش‌تپه برای افغانستان و نگرانی آسیای میانه

به گزارش روز چهارشنبه ایرنا با وجود مخالفت چند کشور آسیای میانه، طالبان اولین بخش کانال قوش تپه را افتتاح کردند و به گفته کارشناسان این اقدام به این معناست که مخالفت‌های کشورهای آسیای مرکزی بر عزم طالبان برای احداث این پروژه تاثیری نخواهد داشت بطوریکه حتی طالبان یک واحد ویژه نظامی برای پشتیبانی از کانال ایجاد کرده است.

رئیسان جمهوری ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان مرداد ماه امسال در عشق‌آباد پایتخت ترکمنستان فشارهای بیش از انداره بر آمودریا را مورد بررسی قرار دادند و توقف احداث کانال قوش تپه بر روی این رودخانه را خواسته بودند.

اما دولت طالبان عجله ای برای محدود کردن آزادی عمل خود در موضوع آب ندارد. آنها تاکید می‌کنند که می‌خواهند رودخانه‌های افغانستان را آن طور که صلاح می‌دانند مدیریت کنند، بدون اینکه از کسی اجازه بگیرند.

طالبان در حال احداث یک کانال بزرگ (قوش تپه) برای انتقال آب از رودخانه جیجون است. منبع آبی مهم آسیای مرکزی بخصوص تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان آمودریا است که اگر کانال قوش هم ازاین رودخانه تغذیه شود این کشورها بخصوص ترکمنستان و ازبکستان با مشکل جدی کاهش آب مواجه خواهند شد. به اعتقاد تحلیلگران احداث این کانال و بهره برداری از آن می‌تواند، روابط آسیای مرکزی را با حکومت طالبان به شدت تحت تاثیر قرار دهد.

رودخانه جیحون یا آمودریا پر آب ترین رودخانه در منطقه آسیای مرکزی است که از کوه های پامیر سرچشمه می گیرد و حدود یک هزار و ۱۲۶ کیلومتر از آن در قسمت مرزهای شمالی افغانستان با تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان جاری است. هرچند مسیر اصلی رود به سوی دریاچه آرال است اما تمامی آب آن در طول مسیر و با کانال‌کشی‌هایی که برای کشاورزی صورت گرفته به مصرف می‌رسد.

بعد از روی کار آمدن حکومت طالبان در افغانستان در سال ۱۴۰۰، مقامات این حکومت تصمیم به احداث یک کانال آبی بزرگ به طول حدود ۳۰۰ کیلومتر (از ولایت بلخ تا ولایت فاریاب) و عرض ۱۵ متر برای انتقال بخش قابل توجهی از آب رودخانه جیحون به داخل افغانستان گرفتند تا بخش کشاورزی و صنایع غذایی را در کشورشان رونق دهند. طالبان اجرای این طرح پر تنش را از فرورین ۱۴۰۱ از ولایت بلخ آغاز و اعلام کرد ظرف مدت ۵ سال این طرح را تکمیل خواهند کرد.

اگرچه طالبان بارها بر آمادگی خود برای حل مناقشه بر سر کانال قوش تپه از طریق روش های دیپلماتیک تاکید کرده، اما هنوز نشانه هایی از گفتگوی چندجانبه دیده نمی شود.

ملا عبدالغنی برادر معاون اول کابینه طالبان در ماه مارس ۲۰۲۲ (فروردین ۱۴۰۱) در مراسم آغاز عملیات اجرایی کانال قوش تپه این کانال که به ظاهر بدون کمک خارجی و با استفاده از ابتدایی ترین روش ها ساخته شده است تاکید کرد که اجرای این پروژه اولویت دولت افغانستان است.

محمد یعقوب وزیر دفاع طالبان حتی آمادگی خود را برای استفاده از نیروهای نظامی برای پشتیبانی از این پروژه با تمام توان اعلام کرد.

چرا طالبان به آب نیاز دارند؟

با تکمیل کانال قوش تپه ۶۰۰ هزار هکتار زمین دیمی‌ به زمین کشت آبی تبدیل می‌شود و کشت و تولید گسترده محصولاتی نظیر پنبه، انگور، خربزه، سویا، بادام و پسته مد نظر است. علاوه بر آن، دولت افغانستان پیش‌بینی کرده است که با بهره‌برداری از این کانال به خودکفایی در کشاورزی برسد. افغانستان ادعا کرده است، با تکمیل این پروژه حدود ۲۰۰ هزار نفر نیروی انسانی به صورت مستقیم و غیرمستقیم مشغول به کار خواهند شد.

آسیاپلاس در گزارشی نوشت: بر اساس پیش‌بینی بانک توسعه اورآسیا، تا سال ۲۰۵۰ حجم آب در حوضه های سیر دریا و آمودریا، دو شریان بزرگ آسیای مرکزی، ممکن است ۱۰ تا ۱۵ درصد کاهش یابد. با توجه به آب و هوای گرم و خشک، ساخت سازه های آبیاری به طور سنتی نقش مهمی را برای مردم آسیای مرکزی ایفا کرده است.

برای افغانستان که ۹۰ درصد مردم آن به کشاورزی اشتغال دارند، دسترسی به آب اهمیت بیشتری دارد؛ آبیاری یک راه مطمئن برای افزایش بهره وری کار دهقانان و کشاورزان است.

برای مثال، کشاورزان در ولایت بامیان افغانستان به کارمندان بانک جهانی گفتند که بازسازی و نوسازی کانال های آبیاری به خانواده های آنها این امکان را می دهد که درآمد خود را دو برابر کنند.

ساخت سیستم های آبیاری امکان کشت محصولاتی را که نیاز به آبیاری مکرر دارند، مانند گندم و سیب زمینی را ممکن می سازد.

به گفته ذبیح الله مجاهد، سخنگوی طالبان، کانال قوش تپه به افغانستان اجازه می دهد تا از نظر گندم و سایر غلات خودکفا شوند.

عامل دیگر ممنوعیت کشت خشخاش توسط طالبان است. اکنون، برای تثبیت وضعیت سیاسی داخلی، دولت طالبان نیاز دارد که درآمد مزارع دهقانی را در همان سطح حفظ کند و این امر بدون توسعه زیرساخت های کشاورزی غیرممکن است.

بر اساس محاسبات کابل، ساختار جدید حدود ۲۰۰ هزار شغل جدید ایجاد خواهد کرد و این در حالیست که بیکاری بلای اقتصاد افغانستان است.

کارشناسان بانک جهانی در اکتبر ۲۰۲۳ اشاره کردند که از زمان به قدرت رسیدن طالبان بیکاری در افغانستان دو برابر شده است. اگر در سال ۲۰۲۰، در بین مردان زیر ۲۴ سال، ۱۵ درصد از جمعیت کار نمی کردند، امروز یک سوم آنها بیکارند. و بیکاری در این کشور همچنان در حال افزایش است. به دلیل رشد جمعیت، سالانه تا نیم میلیون افغان وارد بازار کار می شوند. و اگرچه بدیهی است که بهره برداری از کانال این مشکل را به طور کامل حل نمی کند، اما ایجاد مشاغل اضافی عامل مهم دیگری در تضمین ثبات سیاسی داخلی محسوب می‌شود.

در نهایت ساخت کانال قوش تپه نیز یک پروژه سیاسی محسوب می‌شود.

رسانه روسی مدیازونا می نویسد: چنین پروژه ساختمانی بزرگی به دولت طالبان توانایی می بخشد و هدف آن نشان دادن توانایی در ایجاد اشتغال برای مردم افغانستان است.

طرح آبیاری مناطق بیابانی در شمال افغانستان با آب آمودریا در زمان محمد داوود اولین رئیس جمهوری افغانستان بیش از ۵۰ سال پیش ظاهر شد. سپس این برنامه ها با انقلاب ثور در سال ۱۹۷۹ و جنگ داخلی پس از آن قطع شد.

اگرچه کانال قوش تپه اولین ساخت و ساز در مقیاس بزرگ بوده که توسط طالبان بدون کمک خارجی انجام می شود، این پروژه توسط دولت آخرین رئیس جمهور افغانستان، با مشارکت آژانس توسعه جهانی آمریکا (USAID) از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۱ توسعه یافت.

روند ساخت کانال قوش تپه در ماه مارس ۲۰۲۲، شش ماه پس از سقوط کابل توسط طالبان آغاز شد. این ساخت و ساز با فعالیت حدود ۳۰۰ پیمانکار محلی در جریان بود که کار حفاری را در ۱۲۰ مکان انجام دادند.

طول سازه آبیاری ۲۸۵ کیلومتر، عرض ۱۰۰ متر، عمق کانال تا ۸.۵ متر و آب مصرفی پیش بینی شده تا ۱۰ کیلومتر مکعب در سال است.

بر اساس برنامه، ساخت این کانال تا سال ۲۰۲۸ ادامه خواهد داشت و این کانال در سه مرحله به بهره برداری می رسد. فاز اول شامل راه اندازی ۱۰۸ کیلومتر اول بود که ساخت آن یک سال و نیم طول کشید.

مراسم افتتاحیه این بخش از کانال در ۱۱ اکتبر (۲۰ مهر) ۲۰۲۳ همزمان با آغاز ساخت مرحله دوم توسط طالبان که ۶۵ کیلومتر دیگر را شاملمی شود، برگزار شد. در مرحله سوم، دولت طالبان قصد دارد شبکه ای از زمین های کشاورزی را در ولایات فاریاب، بلخ و جوزجان ایجاد کنند.

در ابتدا سازندگان کانال ظرفیت پروژه قوش تپه را ۵۸۰ هزار هکتار آبی تخمین زدند، اما پس از آن خبرنگاران طلوع نیوز رقمی دوگانه را اعلام کردند؛ ۱ میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار زمین.

مساحت کل زمین های مورد آبیاری آمودریا در حال حاضر ۶ میلیون هکتار برآورد شده است.

از این تعداد ۲ میلیون و 300 هزار هکتار زمین در ازبکستان، ۱ میلیون و 700 هزار هکتار زمین در ترکمنستان، و ۱. میلیون و 150 هزار هکتار زمین در افغانستان قرار دارد.

بر اساس گزارش مدیازونا، طالبان تنها برای مرحله اول ساخت و ساز، بیش از ۸ میلیارد افغانی از بودجه کشور اختصاص داد. ۶ هزار و ۵۰۰ کارگر، و بیش از ۴ هزار قطعه تجهیزات در ساخت کانال شرکت کردند. ساخت و ساز کانال شبانه روز ادامه داشته و طالبان مرتب از محل ساخت و ساز بازدید می کرد.

فرید عظیم مدیر منطقه ای شرکت انکشاف ملی افغانستان به طلوع نیوز گفت که طالبان قصد دارند تا هزینه ساخت مرحله دوم و سوم کانال را با استفاده از وجوه حاصل از فروش زغال سنگ در میدان دار صوف تأمین کنند.

این پروژه بزرگ علاوه بر سازه‌های آبیاری، احداث مجتمع کشاورزی حیرتان به مساحت ۳۴۸ هزار هکتار، ساخت پل‌های راه‌آهن و جاده‌ای روی کانال و همچنین جاده‌ای در امتداد کانال را شامل می‌شود.

امروزه رژیم حقوقی استفاده از آب های آمودریا توسط توافق نامه آلماتی تعیین می شود که پنج کشور منطقه پس از فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۲ منعقد کردند.

این سازمان یک نهاد واحد برای مدیریت منابع آب، کمیسیون هماهنگی آب بین ایالتی (ICWC) در منطقه آسیای مرکزی ایجاد کرد. اما افغانستان هرگز بخشی از این توافقنامه نبود.

آخرین بار که جمهوری های آسیای مرکزی با طرف افغانستان در مورد وضعیت حقوقی آمودریا به توافق رسیدند هنوز بخشی از اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۵۸ بودند. سپس ماده ۱۶ معاهده مقرر می‌کرد که استفاده از آب‌ رودخانه مرزی با توافقنامه جداگانه تنظیم می‌شود، و این موضوع متوقف شد.

آنها بیش از نیم قرن به آن معاهده برنگشتند، زیرا آب مصرفی افغانستان از آمودریا کم و این کشور درگیر جنگ داخلی بود. از دیدگاه حقوق بین الملل، معاهدات بین دولت ها باید داوطلبانه باشد و هیچ دولتی بدون رضایت نمی تواند به معاهده ای ملزم شود.

بنابراین، محدودیت های سالانه برداشت آب که در توافقنامه آلماتی پیش بینی شده است برای افغانستان الزام آور نیست. با این حال، حتی موافقت نامه های استفاده از آب که توسط افغانستان امضاء شده است، پایبندی آنها را تضمین نمی کند.

به عقیده کارشناسان نشست چندجانبه با مشارکت طالبان و پنج کشور آسیای مرکزی گام بزرگی به سوی درک متقابل خواهد بود.

اگرچه طالبان بارها بر آمادگی خود برای حل مناقشه بر سر کانال قوش تپه از طریق روش های دیپلماتیک تاکید کرده اند، اما هنوز نشانه هایی از گفت‌وگوی چندجانبه دیده نمی شود.