سیاست منابع آب؛ آیا منازعات آبی در آسیای مرکزی به وقوع می‌پیوندد؟

به گزارش روز چهارشنبه ایرنا از «سابارآسیا» (دفتر گزارش های تحلیلی آسیای مرکزی)، این پروژه زیرساختی بلندپروازانه در افغانستان (احداث کانال آبیاری قوش تپه)، کمبود آب را در ازبکستان و ترکمنستان تشدید می کند.

کانال آبیاری در حال ساخت در افغانستان موسوم به قوش تپه با هدف دگرگونی چشم انداز کشاورزی، تامین آب برای میلیون ها شهروندی که از خشکسالی های مداوم رنج می برند، در حال احداث است پس از تکمیل، این کانال به طول ۲۸۵ کیلومتر امتداد می یابد و به آبیاری استان های خشک شمالی کشور افغانستان کمک می کند.

با این حال، کشورهای همسایه، ازبکستان و ترکمنستان به شدت نگران تأثیر آن بر سیستم تامین آب خود هستند. این کانال منابع را از رودخانه آمودریا هدایت می کند و منابع را برای دو کشوری که از زمان شوروی از آب این منبع استفاده می کردند، کاهش می دهد. ازبکستان و ترکمنستان ممکن است تا ۱۵ درصد از آبراه فعلی را پس از تکمیل این آبراه در سال ۲۰۲۸ از دست بدهند.

این پروژه که ۶۸۴ میلیون دلار تخمین زده می شود، برای چندین سال قبل از به دست گرفتن قدرت توسط طالبان در حال توسعه بود، در همان زمان مطالعات مقدماتی و بررسی امکان در دولت سابق افغانستان با حمایت آژانس توسعه بین المللی ایالات متحده(USAID) آغاز شد.

نجیب الله سدید، کارشناس آب و محیط زیست از دانشگاه اشتوتگارت آلمان گفت: «این یک پروژه توسعه برای افغانستان است که باید سال ها پیش تطبیق می شد. واضح است که کشورهای آسیای میانه از این امر متضرر خواهند شد، اما افغانستان حق دارد از آب رودخانه آمودریا برای توسعه خود استفاده کند. با اشاره به اینکه جنگ های پی در پی در این کشور مانع اجرای این پروژه شده است.

زمانی که طالبان در اوت ۲۰۲۱ به قدرت رسید، به کار آغاز شده توسط دولت قبلی ادامه داد. تا آن زمان هفت کیلومتر از کانال ساخته شده بود. ساخت و ساز در دولت آنها سرعت گرفت و تصاویر ماهواره ای نشان می دهد که حدود ۱۰۰ کیلومتر از این کانال بین مارس ۲۰۲۲ و مه ۲۰۲۳ ساخته شده است.

آب یک منبع حیاتی برای افغانستان است، زیرا این کشور با یک بحران بشردوستانه بی‌سابقه مواجه است: بر اساس گزارش سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، تقریباً ۱۷ میلیون نفر یا ۴۰ درصد از جمعیت، با کمبود جدی مواد غذایی مواجه هستند. علیرغم این واقعیت که ۸۰ درصد جمعیت برای تامین غذا به کشاورزی وابسته هستند و تغییرات آب و هوایی عمیقاً بر عملکرد تأثیر می گذارد و خطر کمبود مواد غذایی را تشدید می کند.

ذخایر عظیم منابع آبی در میان مناطق بیابانی افغانستان دست نخورده است. بیش از ۸۰ درصد از آب های کشور از کوه های هندوکش سرچشمه می گیرد که جریان مداوم رودخانه های بزرگ را در طول سال تضمین می کند، زیرا برف در تابستان ذوب می شود.

با این حال، زیرساخت های نامناسب تامین آب چالش های بزرگی را در تضمین دسترسی بی وقفه به آب ایجاد می کند.

کیفیت ساخت و ساز یک نگرانی اساسی است. تصاویر ماهواره ای حاکی از ابتدایی بودن روش های ساخت و ساز بدون هیچ گونه تقویت یا روکش واقعی برای کف و کناره های کانال است.

این امر خطر هدر ر فت قابل توجه آب به دلیل نشت به خاک شنی خشک را ایجاد می کند که مشکلات شدید شوری و غرقابی زمین های آبی را تشدید می کند. در واقع، به گفته سدید، رویدادهای اخیر حاکی از فرسایش برخی از بخش‌های سد انحرافی کانال است.

فقدان ساز وکارهای قانونی برای تنظیم فرآیندهای مصرف آب در منطقه که بر آبگیری و مدیریت رودخانه ها تأثیر می گذارد میتواند وضعیت را پیچیده کند.

افغانستان عضو کنوانسیون ۱۹۹۲ در مورد حفاظت و استفاده از آب های فرامرزی نیست، که به عنوان سنگ بنای مدیریت رودخانه ها و دریاچه های فرامرزی عمل می کند. همچنین بخشی از موافقتنامه ۱۹۹۲ آلماتی برای تنظیم استفاده از رودخانه ها نیست و قرارداد قبلی ۱۹۴۶ با اتحاد جماهیر شوروی دیگر معتبر نیست.

مطمئناً جا برای مذاکره وجود دارد، زیرا افغانستان برای منابع حیاتی دیگر به همسایگان خود وابسته است. به عنوان مثال، ازبکستان برق افغانستان را تامین می کند و ترکمنستان گاز.

سدید خاطرنشان کرد که به دلیل ذوب شدن سریع یخچال های طبیعی در پامیر، حجم آب رودخانه آمودریا تا سال ۲۰۵۰ افزایش خواهد یافت. اما این بدان معناست که پس از آن شروع به کاهش می کند و اختلافات آبی را تشدید می کند.

بهبود سیستم های آبیاری در منطقه وسیع تر از اهمیت کلیدی برخوردار است.

سدید ادامه داد: ازبکستان و سایر کشورهای منطقه باید روی بهبود فن آوری های آبیاری و بهبود آنها کار کنند. اگر سیستم آبیاری را نوسازی نکنیم، بدون شک درگیری ها و اختلافات بر سر آب در منطقه بیشتر می شود.

«نکروز قدیروف»، استاد حقوق بین‌الملل در دانشگاه ملی تاجیکستان، ضمن تأیید اینکه دولت‌ها حق استفاده از رودخانه‌های فراملی را دارند، خاطرنشان کرد که این امر در مورد رودخانه‌های بالا و پایین رودخانه صدق می‌کند.

او به آی دبلیو پی آر گفت: «موضوع توزیع آب رودخانه های فراملی بر اساس توافق نامه های بین ایالتی تنظیم شده است. به عنوان مثال، تاجیکستان نمی تواند حقوق ازبکستان را در این زمینه نقض کند. علاوه بر این، افغانستان نمی تواند حقوق کشورهای پایین دست را نادیده بگیرد. اگر افغانستان یا تاجیکستان فقط منافع خود را در نظر بگیرند، منافع ازبک‌ها و قزاق‌ها چه می‌شود؟»

رودخانه آمودریا ۸۰ درصد از کل منابع آبی قابل دسترس در منطقه را تامین می کند. برخی ارزیابی‌ها حاکی از آن است که در طول پنج یا شش سال، پس از تکمیل و بهره‌برداری این کانال، میانگین آب جاری در امتداد رودخانه به ترکمنستان و ازبکستان به ۵۰ درصد از ظرفیت کلی آن کاهش می‌یابد.

در ازبکستان، این به معنای کمبود منابع آب حیاتی برای آبیاری مزارع پنبه است که محصول اولیه کشاورزی تقریباً ۱۷ درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) را تشکیل می دهد. به طور کلی، کشاورزی برای معیشت نزدیک به ۴۰ درصد از جمعیت مرکزی است.

بر اساس گزارش کمیته آماری ازبکستان، مصرف سالانه آب این کشور به طور متوسط ۵۱ میلیارد متر مکعب است و کشاورزی به تنهایی حدود ۹۰ درصد را به خود اختصاص داده است که بیشتر برای آبیاری مزارع پنبه است. کشت پنبه در حال حاضر به بزرگترین فاجعه زیست محیطی منطقه یعنی خشک شدن دریای آرال کمک کرده است.

این مشکل در ترکمنستان به همان اندازه حاد است، جایی که آمودریا از کانال قره‌کوم تغذیه می‌کند و آبیاری و کشتی‌رانی را در طول ۱۳۰۰ کیلومتر آن امکان‌پذیر می‌سازد و تقریباً ۱.۲۵ میلیون هکتار زمین آبی را حفظ می‌کند. کشاورزی ۹۱ درصد کل منابع آبی کشور را مصرف می کند.

نوسانات سطح رودخانه هم اکنون مشکلاتی را ایجاد کرده است. به عنوان مثال، در ژوئن ۲۰۲۳، کشاورزان منطقه لباپ ولایت در شمال شرق ترکمنستان به دلیل کمبود آب به منطقه، برای آبیاری مزارع پنبه خود با مشکل مواجه شدند. این مشکلی را برای دولت ایجاد می کند که به کشاورزان وعده آب آبیاری، کود، بذر و ماشین آلات کشاورزی را در ازای ارائه مقادیر مشخص محصول با قیمت های از پیش تعیین شده می دهد.

با تشدید کمبود آب در تغییرات آب و هوایی، هرگونه کاهش عرضه می تواند به کشاورزی و امنیت غذایی کشورها آسیب برساند.