به گزارش خبرنگار کتاب ایرنا، استفاده روزانه از وسایل هوشمند و برقراری ارتباط و فعالیت در فضای مجازی، همان‌قدر که می‌تواند برای زندگی بشر مفید باشد، ممکن است خطراتی به همراه داشته باشد. نادیده گرفتن حقوق کودکان و استفاده از آنها برای تولید فیلم و محتوا در فضای مجازی، گاه چنان رنگ جدی به خود می‌گیرد که موجب زیرپا گذاشته شدن حقوق کودکان می‌شود و این اقدام معمولا توسط نزدیک‌ترین افراد به کودکان یعنی پدر و مادر آنها انجام می‌شود.
محمدمهدی سیدناصری پژوهشگر حوزه حقوق بین‌الملل کودکان در گفت‌وگو با خبرنگار کتاب ایرنا درباره مسائلی که در تولید محتوا با استفاده از کودکان و استفاده از آن در فضای مجازی مطرح است، آسیب‌هایی که این اقدامات می‌تواند برای کودکان داشته باشد و همچنین ابعاد حقوقی آن توضیح داد.
حضور کودکان در فضای مجازی از لحظه‌ای که چشم به این جهان باز می‌کنند
فعالیت کودکان در فضای مجازی از چندسالگی آغاز می‌شود؟
این روزها کودکان از لحظه‌ای که چشم به این جهان باز می‌کنند، از لحظه‌ای که اولین قدم‌های خود را آرام آرام بر می‌دارند، از اولین صحبت‌ها و قهقهه‌های شیرین‌شان تا تمام روزمرگی آنان سوژه دوربین‌های والدین و چشمان هزاران هزار دنبال‌کننده ناشناس شده است، آن هم بدون آنکه خود، نقشی در انتشار آن داشته باشند.
ما از کودکان اینفلوئنسر (شخصی فعال در شبکه‌های اجتماعی است که می‌تواند روی تعداد زیادی مخاطب موثر باشد) و بلاگری (فردی که در حوزه خاصی که به آن علاقه دارند، در شبکه‌های اجتماعی خصوصا یوتیوب و اینستاگرام، محتوای مفید و جذاب تولید می‌کنند) می‌گوییم که طی سال‌های اخیر در صفحات اینستاگرام ولو به تصادف آنها را به وفور دیده‌ایم و حتی با احساس خوشایند و حتی لبخندی بر صورت پست‌های صفحات آنها را لایک کرده‌ایم.
بشر اکنون در عصری زندگی می‌کند که فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات و کاربرد آنها در تمام ابعاد زندگی، جامعه بشری را با تغییراتی بی‌سابقه مواجه کرده است. پیشرفت فناوری در فضای مجازی، از جهات مختلف موجبات تسهیل تبادل اطلاعات و ارتباطات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی خصوصا در عرصه بین‌المللی شده است.
روند جهانی شدن، نهاد خانواده را مورد تهدید قرار داده است
کودک کار مجازی نمونه بارز جامعه‌ای باوجود گسل‌های اجتماعی متعدد است
روند جهانی شدن بیش از هر زمان دیگر نهاد خانواده و به خصوص خانواده‌های با ساختار سنتی را مورد تهدید قرار داده است و همین امر باعث شده که امروزه بیش از هر زمان دیگر شاهد بروز آسیب‌های نوپدید اجتماعی همچون کودک کار مجازی باشیم. کودک کار مجازی نمونه بارز جامعه‌ای باوجود گسل‌های اجتماعی متعدد است، جامعه‌ای که در آن عنصری‌ترین عضو نهاد خانواده مورد غفلت قرارگرفته‌اند، جامعه‌ای که از وضعیت اجتماعی و عدالت اجتماعی حال حاضر راضی نیست و به دنبال راه فراری از این وضعیت است، جامعه‌ای که ناامیدی اجتماعی به قدری در آن بالا رفته که تنها راه برون رفت از مشکلات را فرزندان بالاخص کودکان خود می‌دانند.
با وجود این سوء استفاده و بهره‌برداری نامناسب از این تکنولوژی‌های مدرن، زمینه نقض کرامت و حقوق انسانی، هنجارهای اجتماعی و ارزش‌های اخلاقی را فراهم کرده است و در این میان برخی گروه‌ها از جمله کودکان و نوجوانان به عنوان گروه‌های آسیب‌پذیر، بیشتر از سایر افراد بشر در معرض نقض حقوق بنیادین و آسیب‌های جسمی و روانی قرار دارند.
کودکان کار اینستاگرامی
استفاده از عکس و فیلم کودکان در شبکه‌های اجتماعی و به‌خصوص اینستاگرام برای اموری همانند تبلیغات و مدلینگ، مورد انتقاد بسیاری از فعالان حقوق کودکان و کارشناسان مرتبط با حوزه کودک و نوجوان قرار گرفته است. آنها این کار را نوعی سوءاستفاده از کودکان و پایمال کردن حقوق آنان می‌دانند. این در حالی است که در برخی ویدئوها برای اینکه تعداد بازدید بالا برده شود، کودکان به رفتاری ترغیب می‌شوند که حتی شایسته بزرگسالان هم نیست.
در همین زمینه می‌توان به خبر دستگیری پدری اشاره کرد که پسر شش ساله خود را مجبور به استفاده از الفاظ رکیک و تظاهر به شرب خمر در فضای مجازی می‌کرد تا با استفاده از شیرین زبانی کودک، تعداد دنبال‌کنندگان صفحه اینستاگرامی خود را بالا ببرد و در پی آن به جذب آگهی و درآمدزایی از این راه برسد. نمونه‌های مشابه البته کم نیستند و بسیاری از ما احتمالاً با صفحه‌هایی از این دست مواجه شده‌ایم.
در برخی ویدئوها برای اینکه تعداد بازدید بالا برده شود، کودکان به رفتاری ترغیب می‌شوند که حتی شایسته بزرگسالان هم نیست
ما هر روز در فضای مجازی و محیط دیجیتال کودکان فراوانی را می‌بینیم که گاهی به زور خندانده یا گریانده می‌شوند، یا ژست‌ها و فیگورهای عجیب و غریب می‌گیرند تا توجه مخاطب را جلب و دلش را به دست آورند. این کودکان، شیرین‌زبانی می‌کنند و بدون این که معنای جملاتی را که به زبان می‌آورند بدانند، در چرخه کاری وارد می‌شوند که به کودکان کار اینستاگرامی معروف شده است.
اصطلاح کودکان کار اینستاگرامی چند سالی است که به فضای مطبوعات و رسانه‌ها وارد شده و نگاهی منتقدانه به این مسئله دارد. از این منظر کودک کار، تنها کودکی نیست که سر چهارراه‌ها گل می‌فروشد یا به مشاغلی از این دست مشغول است. هرگاه شخصی از ثمره تلاش کودکی به سود مالی برسد، می‌توان گفت که این کودک حکم کودک کار را دارد زیرا خلاف منشور جهانی حقوق کودک که کار را برای کودکان جایز نمی‌داند، به کسب درآمد گمارده شده است.
منظور از کودک به استناد اکثر اسناد حقوق بشری، شخصی است که به سن ۱۸ سالگی نرسیده است. همان طور که کنوانسیون حقوق کودک در ماده یک خود اشعار می‌دارد: «از نظر کنوانسیون حاضر منظور از کودک افراد انسانی زیر ۱۸ سال است، مگر اینکه طبق قانون قابل اجرا در مورد کودک سن بلوغ کمتر تشخیص داده شود».
استفاده از تصاویر کودکان در فضای مجازی مختص ایران نیست
افرادی که کودکان را به کار در اینستاگرام وادار می‌کنند، چه کسانی هستند؟ آیا این افراد با کودک رابطه خانوادگی دارند؟
کسب درآمد از کودکان در فضای مجازی به واسطه بالابردن دنبال کننده‌های صفحه و جذب آگهی صورت می‌گیرد. این کار معمولاً از سوی والدین کودک انجام می‌شود اما حتی گاهی کار به آنجا می‌کشد که افرادی با عنوان کارگردان کلیپ‌های اینستاگرامی وارد ماجرا می‌شوند و آن وقت است که کودک باید علاوه بر والدین به فرامین شخص دیگری گوش فرا دهد که از او می‌خواهد برای مخاطبان خودنمایی کند. در این فعالیت‌های تبلیغی، کودک با پوشیدن برندها و مارک‌های نامدار، خوردن خوراکی‌هایی با نام‌ها و برندهایی خاص و حتی استفاده از لوازم آرایش، درآمد کسب می‌کند.
در اروپا نیز درآمدهای حاصل از تبلیغات آن قدر وسوسه برانگیز است که خانواده‌های زیادی وجود دارند که حاضرند فرزندانشان را وسیله‌ای برای درآمدزایی کنند
البته استفاده از تصاویر کودکان در فضای مجازی به‌ویژه اینستاگرام، تنها مختص ایران نیست و بسیاری کشورها با چنین پدیده‌ای درگیرند. بنا بر یافته مرکز پایش والدین و آموزش دیجیتال وزارت آموزش آمریکا، بیش از نیمی از والدین تصاویر فرزندان خود را به صورت آنلاین به اشتراک گذاشته‌اند که از این تعداد، ۹۱ درصد این کار را قبل از رسیدن فرزندشان به سن ۵ سالگی انجام داده‌اند.
گرچه به درستی معلوم نیست چه تعداد از این افراد از پخش تصاویر کودکان خود استفاده مالی می‌کنند اما با توجه به تلاش برای بالا بردن بازخورد بیشتر این صفحات، احتمال وجود انگیزه مالی به شدت قوت می‌گیرد. در اروپا نیز درآمدهای حاصل از تبلیغات آن قدر وسوسه برانگیز است که خانواده‌های زیادی وجود دارند که حاضرند فرزندانشان را وسیله‌ای برای درآمدزایی کنند.
یکی از پلتفرم‌های مراقبت آنلاین کودک در انگلیس، فهرستی از پردرآمدترین کودکان اینفلوئنسر را ارائه داده است که بین آنها «رایان کاجی» ۷ ساله با درآمد خالص۱۷.۷ میلیون پوند، «کایل گیرسدورف» ۱۶ ساله با درآمد خالص ۲.۶ میلیون پوند و «اورلیج رز سوداس» ۶ ساله با درآمد خالص ۱.۸ میلیون پوند وجود دارند.
انتشار تصاویر کودکان در شبکه‌های اجتماعی مجاز نیست
مساله کودکان کار اینستاگرامی را از چند منظر می‌توان مورد بررسی قرار داد؟
منظر اول، استفاده از کودکان برای کسب درآمد است که ماده ۳۲ کنوانسیون حقوق کودکان که ایران نیز جزو امضاکنندگان آن است، از دولت‌ها خواسته تا از استثمار اقتصادی کودک و هرگونه کاری که برایش زیان‌بار بوده یا موجب توقف در تحصیل او شده یا برای بهداشت جسمی، روحی، اخلاقی و اجتماعی او مضر باشد، جلوگیری کنند. بر این اساس کودک وقتی در ساعاتی از شبانه روز به جای آن که مشغول تحصیل و اموری همچون بازی و سرگرمی باشد، برای کسب درآمد به بازی در کلیپ‌های اینستاگرامی وادار می‌شود در واقع از حقوق خود محروم شده است.
در کشورهایی نظیر اتریش، فرانسه و دانمارک کودکان با رسیدن به ۱۸ سالگی می‌توانند به‌دلیل نقض حریم خصوصی خود، از والدین شکایت کنند
مساله بعدی درباره کودکان کار اینستاگرامی که بسیار قابل تأمل و دارای اهمیت است، نقض حقوق کودک با تجاوز به حریم خصوصی اوست. حریم خصوصی افراد در واقع همان حریمی است که در عرف و قانون باید به آن احترام گذاشته شود و در برابر ورود و تعرض سایر افراد مصون بماند. ماده ۱۶ کنوانسیون حقوق کودک دو گروه از افراد شامل والدین و اشخاص بیگانه را از دخالت خودسرانه یا غیر قانونی در حریم خصوصی کودک منع کرده است.
از این منظر ورود به فضای خصوصی کودک و انتشار تصاویر او نقض حریم خصوصی او محسوب می‌شود و می‌تواند مورد پیگرد قانونی نیز قرار گیرد. حتی اگر قصد والدین درآمدزایی نباشد نیز انتشار تصاویر کودکان در شبکه‌های اجتماعی مجاز نیست و مصداق نقض حریم خصوصی به شمار می آید.
در کشورهایی نظیر اتریش، فرانسه و دانمارک کودکان با رسیدن به ۱۸ سالگی می‌توانند به‌دلیل نقض حریم خصوصی خود، از والدین شکایت کنند. در ایران البته هنوز قوانین روشنی در این باره وجود ندارد اما بر اساس قانون حمایت از کودکان و نوجوانان مصوب ۱۳۸۱، هر نوع اذیت و آزار کودکان و نوجوانان که موجب شود به آنان صدمه جسمانی یا روانی و اخلاقی وارد شود و سلامت جسم یا روان آنان را به مخاطره بیاندازد، ممنوع است و مجازات حبس و جزای نقدی برای آن در نظر گرفته شده است.
همچنین بر اساس قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوب ۱۳۹۹ سوء رفتار یعنی هرگونه فعل یا ترک فعل عمدی که سلامت جسمی، روانی، اخلاقی یا اجتماعی طفل و نوجوان را در معرض خطر و آسیب قراردهد از قبیل ضرب و جرح، محبوس کردن، سو استفاده جنسی، توهین یا تهدید نسبت به طفل یا نوجوان در صورتی که جنبه تأدیبی نداشته باشد یا قرار دادن او در شرایط سخت و غیر متعارف یا خودداری از کمک به او مجازات دارد و جزای حبس درجه ۵، ۶، ۷ و ۸ برای آن در نظر گرفته شده است.
موضوع سوم در خصوص کودکان کار اینستاگرامی، امکان به خطر انداختن کودکان با انتشار تصاویر آن‌هاست. بر اساس اعلام مرجع ملی کنوانسیون حقوق کودک، انتشار تصاویر کودکان در فضای مجازی و سایت‌های خبری علاوه بر نقض حریم خصوصی و حقوق آنها، کودکان را در معرض مخاطره و سوءاستفاده قرار می‌دهد و این اقدام ممنوع است. با ارسال تصاویر کودکان در شبکه‌های اجتماعی، در واقع شما به تمام کاربران اجازه می‌دهید به تصاویر کودک شما دسترسی داشته باشند.
در میان این افراد ممکن است مبتلایان به اختلالات و ناهنجاری‌های جنسی هم وجود داشته باشند که معمولا در میان صفحه‌های مجازی دنبال صفحه‌هایی با محتوای عکس و فیلم کودکان می‌گردند. همچنین فاش کردن مشخصات کودک می‌تواند او را در معرض انواع خطرها همچون زورگیری و آدم ربایی جهت اخاذی قرار دهد.
ضرورت آگاهی و اطلاع‌رسانی در مورد حقوق کودکان
چرا بزرگسالان صفحه‌هایی که محتوای ساخته شده با استفاده از کودکان را منتشر می‌کند، دنبال می‌کنند؟
بسیاری از کسانی که دنبال‌کننده صفحه‌های منتشر کننده تصاویر کودکان هستند، اطلاع چندانی درباره نقض حریم کودکان که در این گونه صفحات صورت می‌گیرد، ندارند. وقتی از آنها سوال می‌کنید چرا چنین صفحاتی را دنبال می‌کنید، پاسخ‌های نسبتا مشابهی می‌دهند: «این بچه‌ها خیلی بامزه و شیرین زبان هستند و از تماشایشان حالم خوب می‌شود. معمولا وقتی بی‌حوصله هستم سراغ این نوع صفحات می‌روم و کلی می‌خندم.» این پاسخ یکی از دنبال‌کنندگان چنین صفحاتی است.
نفر بعدی پاسخ تأمل برانگیزتری می‌دهد: «من معمولا صفحه‌هایی که بچه‌ها در آن با اشتها غذا می‌خورند و تبلیغ رستوران می‌کنند دوست دارم. وقتی آدم بزرگ‌ها می‌روند رستوران و برای تبلیغ غذا می‌خورند خیلی چنگی به دلم نمی‌زند اما بچه‌ها از طرفی هم خیلی بامزه غذا می‌خورند و هم راست می‌گویند برای همین می‌شود به حرفشان اعتماد کرد.»
اگر با محتوایی که در آن تقض حقوق کودکان صورت می‌گیرد روبرو شدیم، مسأله را با مراجع ذی‌صلاح درمیان بگذاریم تا از نقض بیشتر حقوق کودک جلوگیری شود
این که کودک واقعاً نظر شخصی خودش را می‌گوید یا طبق گفته والدین یا کارگردان حرف می‌زند یک بحث است اما نکته دیگر این است که آیا استفاده از این حجم فست فود و غذای ناسالم از سوی کودکی که در حال تبلیغات است چگونه قابل توجیه است؟! حتی با فرض سوددهی بالا از راه این نوع تبلیغات، آیا والدین کودک احتمال نمی‌دهند کودکشان به دلیل مصرف بی‌رویه فست فود و تنقلات شور و شیرین دچار بیماری‌هایی نظیر دیابت و فشار خون شود؟ شاید کسانی که این صفحه‌ها را دنبال می‌کنند پیش خودشان خیال کنند والدین لابد صلاح بچه هایشان را بهتر می‌دانند یا این که وقتی پدر و مادر بچه دلش نمی‌سوزد، ما چرا کاسه داغ‌تر از آش شویم.
با این قبیل توجیهات خیلی راحت می‌شود از کنار نقض آشکار حقوق کودکان که در شبکه‌های اجتماعی اتفاق می‌افتد گذشت و همچنان دنبال کننده چنین محتواهایی بود. اما اگر با عواقب این کار آشنا شویم می‌فهمیم که در اولین قدم باید از دنبال کردن این صفحه‌ها دست برداریم تا گردانندگان آنها را به تولید محتوای بیشتر دلگرم نکنیم.
در قدم بعدی اگر با محتوایی که در آن تقض حقوق کودکان صورت می‌گیرد روبه‌رو شدیم، مسأله را با مراجع ذی‌صلاح درمیان بگذاریم تا از نقض بیشتر حقوق کودک جلوگیری شود. در مجموع آگاهی بخشی و اطلاع‌رسانی در مورد حقوق کودکان می‌تواند در این مورد بسیار اثرگذار باشد. رسانه‌ها در این زمینه می‌توانند بسیار موثر عمل کنند و حتی چه بسا تأثیر این فرهنگسازی در شبکه‌های اجتماعی بیشتر باشد چرا که کاربران آنها با چنین محتواهایی بیشتر برخورد دارند.
نظر شما