بایاتی؛ گنجینه زبان مادری قوم قزلباش در انتظار ثبت ملی

به گزارش ایرنا، «بایاتی» قزلباش یا همان ترانه ها و اشعار ترکی این قوم به صورت پراکنده در نقاط مختلف سینه به سینه از روزگاران گذشته نقل شده و به نسل امروز رسیده است که از جمله آثار فولکلوریک (اشعار عامیانه) به حساب می‌آیند و در دیگر مناطق به این شکل بیان نمی گردد .

بایاتی خوانی قوم قزلباش بیشتر شامل دوبیتی و مشتمل بر داستان‌های بلند عاشقانه با مضامین شادی، امید، نشاط ، شور در کنار دردها و رنج های عشق است که بدون هیچ ساز و دهلی در وزن هجایی خوانده می‌شود که وجه تمایز آن با «بیاتی» مربوط به ترانه های شفاهی ترکان و «بیاتی خواندن» به معنی خواندن دوبیتی‌های عاشقانه در موسیقی ترک است.

« بیزیم یورت دارش/ پنو شسته تر به تر/ گر من گو دَرَم/ گو ینعنان گِدَرَ/ یار من گدشه/ المان بتر/ یارم آقَلَر گدَر/ من نگدَرَم» که به معنی «ولایت ما بنفشه تازه شکوفه داده/ با چشم هایم می بینم که از دستم می‌رود/ رفتن یارم از مردنم بدتر است/ یارم گریه می کند و می رود و من از پشت سر او می روم» .

بایاتی خوانی قوم قزلباش همچون سایر آثار فولکلوریک کشور در حقیقت پاسخی به نیازهای درونی انسان و رسیدن به شور، نشاط، امید است و خواندن این اشعار به محافل شبانه اقوام ساکن در مینودشت و رامیان به ویژه مناطق روستایی حال و هوای خاصی می‌بخشد.

نَقل‌های محلی بایاتی قزلباش، داشته‌های فرهنگی و معنوی این قوم به‌ شمار می‌رود که هرچند با گذشت روزگار طنین آن در شهرها تضعیف شده اما همچنان حرف‌های زیادی برای گفتن در بین اقشار مختلف مردم دارد.

ابراهیم قزلسفلو یکی از بایاتی‌ خوانان شاخص قوم قزلباش شناخته می‌شود که برای دیدار با وی با هدف شناخت بهتر این هنر و شعار مرسوم به آن با گذر از جاده‌های برفی مینودشت به روستای گردشگری «تخت» سفر کردیم.

بعد از ورود به روستای «تخت» سراغ خانه این هنرمند را از اهالی گرفتم که من را به سمت خانه گلی ۲ طبقه‌ای هدایت کردند و قبل از رسیدن به خانه صدای خنده و شادی از خشت خشت آن به گوشم رسید.

با رسیدن به خانه در زدم و بانوی کهنسالی با روی گشاده به استقبالم آمد، جلو رفته و از وی پرسیدم اینجا خانه عمو ابراهیم است که پاسخ داده بله درست آمدی.

در ابتدای ورود به خانه آقا ابراهیم پیرمرد مهربان را می‌بینم که با پای مصنوعی‌ در کنارش با خنده و شادی اشعاری به زبان ترکی را می‌خواند و اطرافیان هم با دست زدن وی را تشویق می‌کنند.

ابراهیم قزلسفلو در گفت و گوی صمیمانه با خبرنگار ایرنا بیان کرد: این اشعار را که به زبان مادری قزلباش می‌خوانم سینه به سینه از ادبیات غنی گذشته به نسل امروز رسیده و نشان دهنده اصالت این قوم است و اهالی روستا از کودکی تا بزرگسالی شنوده این اشعار از زبان بزرگان خود هستند.

وی معرفی بایاتی خوانی قزلباش و انتقال این هنر به نسل‌های آینده را از جمله دغدغه‌های این قوم دانست و گفت: امیدوارم این هنر را به عنوان یکی از شاخصه های اصلی هویت فرهنگی قوم قزلباش به خوبی حفظ کنیم.

این بایاتی خوان قدیمی منطقه تاکید کرد: همانطور که می‌بینید یک دستم به طور کامل فلج است و از یک پای مصنوعی استفاده می‌کنم اما نگرانی‌ام برای حفظ این هنر از درد معلولیت بیشتر است چرا که یک تاریخ پشت بایاتی خوانی قوم قزلباش نهفته و چه خوب است افراد شاخص منطقه زمینه را برای ثبت ملی این هنر فراهم کنند.

قزلسفلو اظهار کرد: از دوران صفویه ترک‌های جنگاور با کلاه قرمز بر سر را قزلباش نامیدند اما بر اساس روایات بزرگان قدمت اشعار بایاتی این قوم به دوران قبل از صفویه بر می‌گردد.

حلیمه قزلسفلو همسر آقا ابراهیم هم گفت: در بیشتر مواقع نوه‌ها و فرزندانم با شور و نشاط فراوان همسرم را در بایاتی خوانی همراهی می‌کنند، البته بارها در همنشینی‌های مختلف این استقبال گرم را توسط افراد غریبه هم شاهد بودیم که نشان از علاقه تمام گروه‌های سنی از کودک و نوجوان تا پیر و جوان از این هنر دارد.

وی اضافه کرد: اجداد قزلباش ما در مراسم‌های مختلف تولد، خواستگاری، عروسی و عزا بایاتی خوانی‌هایی به زبان مادری داشتند و امروز هم با گذشت صدها سال همچنان این فرهنگ زنده و پویاست.

این بانوی روستایی افزود: مادر و مادربزرگ، پدر و پدربزرگ‌های قزلباش سال‌های سال بایاتی خوانی را ثبت و ضبط کرده و به نسل بعد از خود انتقال دادند و امیدواریم که مسوولان هم در ثبت ملی و جهانی این هنر تلاش کنند.

یکی از محققان و پژوهشگران قوم قزلباش هم در گفت و گو با ایرنا بیان کرد: عشق، باروری، جشن، تولد و عروسی از جمله مضامین بایاتی خوانی قزلباش با الگوگیری از طبیعت است که در شب نشینی‌هایی خود نقل می‌کنند.

ابوالقاسم شیخی اظهار کرد: داستان‌های طولانی همانند «کرم اصلی خان» و «کوراغلو» و اشعار «قاسم شاعر» در بایاتی خوانی قزلباش نقل می‌شود و شنوندگان را مشتاق به رسیدن پایان داستان‌ها می‌کند.

وی بیان کرد: نسل امروز نگاه ویژه‌ای به این هنر دارند و در برخی مواقع شاهد آن هستیم که جوانان در محافل اقدام به بایاتی خوانی می‌کنند.

ثبت ملی هفت اثر قوم قزلباش استان گلستان

رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مینودشت هم گفت: هفت پرونده آثار منقول و غیرمنقول مربوط به قوم قزلباش استان گلستان شامل آلندق، گویش قزلباش، فنون و مهارت ساخت دوتار، فن دوخت البسه، آیین حنابندان، نمدمالی و فن مهارت قیطان بافی ثبت ملی شده است.

رضا پورمهدی افزود: بایاتی با عنوان دو بیتی در مناطق دیگری کشور ثبت ملی شده است اما بایاتی‌ خوانی قوم قزلباش که مهمترین ویژگی آن اشعار طولانی و بلند است به ثبت ملی نرسیده است.

وی ادامه داد: با توجه به علاقه قوم قزلباش مینودشت برای حفظ بایاتی‌ خوانی به عنوان یک هنر کهن، پیگیری لازم برای ثبت ملی آن انجام خواهد شد.

استان گلستان دارای یک میلیون و ۸۶۹ هزار نفر جمعیت متشکل از اقوام و مذاهب گوناگون است که در شمال کشور قرار دارد و پیشینه تاریخی بیش از هفت هزار ساله دارد.

تاکنون بیش از هزار و ۵۰۰ اثر منقول، غیر منقول و طبیعی در استان گلستان شناسایی شده که هزار مورد از این آثار به ثبت ملی و ۶ اثر هم به ثبت جهانی رسیده است و این آثار شامل ۸۲۰ اثر غیرمنقول (۱۶۱ بنا و ۶۵۹ محوطه باستانی)، ۱۰۱ اثر ناملموس، ۴۱ اثر طبیعی و ۴۴ اثر منقول می‌شود.

تاکنون ۶ اثر میراثی استان گلستان شامل «گنبدقابوس به عنوان بلندترین بنای آجری دنیا، جنگل‌های هیرکانی، راه آهن ایران ایستگاه‌های بندرترکمن و بندرگز، سوزن دوزی ترکمن، دوتار و کمانچه» به ثبت جهانی رسیده است.