ائتلاف های جدید در قفقاز؛ ایروان و باکو به کدام سو می روند؟

وقوع سه جنگ بزرگ در منطقه قفقاز از دهه ۸۰ میلادی هنوز نتوانسته بنیان های صلح در این منطقه را بنا نهد؛ بنیان هایی که حاصل و برآیند ژئوپلیتیک بحران و هویت گرایی است.

منطقه قفقاز جنوبی به ویژه منطقه قره باغ- ناگورنو از جمله مناطقی محسوب می شود که دهه ها به دلایل متعدد مبتلا به بحران ژئوپلیتکی است؛ این گونه بحران ها در مناطقی شکل می گیرد که افزون بر اصطکاک و درهم تنیدگی گسترده جغرافیایی، دارای فضایی از تعارض و چندگونگی هویتی است. منطقه قره باغ همچنین در تاریخ متاخر خود از دوران روسیه تزاری، تعارض هویتی و اصطکاک جغرافیایی شدیدی را تجربه کرده که همواره به بحران و جنگ های تاریخی و پردامنه منجر شده است.

با پایان جنگ سوم قره باغ وضعیت ژئوپلیتیکی این منطقه ماهیتی یکدست پیدا کرد؛ بدین معنا، منطقه قره باغ کوهستانی به طور کامل در اختیار جمهوری اذربایجان قرار گرفت و ایروان و ارمنی ها عملا به مرزهای اصلی سرزمینی خود بازگشتند. آخرین مرحله این فرایند نیز با کوچ  ۱۲۰ هزار ارمنی ساکن شهر استپانکرت (خانگندی) به ارمنستان تکمیل و فرایند گفت و گوهای صلح میان ایروان و باکو آغاز شد.

آتش بس پایدار در این منطقه باعث نشد تا رقابت ها و ائتلاف ها در این منطقه پایان یابد. اگر زمانی چیدمان ائتلاف ها به صورت روسیه-فرانسه ارمنستان در یک سو و جمهوری آذربایجان- ترکیه-اسرائیل در یک سوی دیگر و ایران و آمریکا نیز به عنوان بازیگران موازنه گرا و همکاری گرا حضور داشتند با پایان جنگ های قره باغ، ائتلاف های جدیدی شکل گرفت.

روسیه از نقش آفرینی به عنوان متحد دایمی ارمنستان خارج شد به نحوی که ایروان در چهارم اسفند اعلام کرد که عضویت خود را در سازمان پیمان امنیت جمعی به حالت تعلیق درآورده است. نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان بر این باور است که پیمان امنیت جمعی مخصوصاً در سال های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲میلادی در قبال ارمنستان اجرا نشده است.

اگرچه به نظر می رسد که ایروان و مسکو طی سال های اخیر به دلیل چرخش راهبردی روسیه در موضوع قره باغ از هم دور شده اند اما مناسبات دو طرف همواره در شکل اقتصادی، سیاسی- امنیتی و راهبردی در جریان بوده و مسکو نیز از مسیر ایجاد تعادل در این مناسبات ریشه دار آگاه است.

اما ایروان شرایط کنونی را برای حفظ منافعی ملی این کشور کافی نمی داند و تلاش دارد تا از طریق سیاست تنوع بخشی به مناسبات منافع اقتصادی و امنیتی خود را تامین کند. در این قالب، ارمنستان توانسته همکاری های اقتصادی- نظامی را با دهلی نو افزایش دهد. امروزه هند در حال تبدیل شدن به شریک کلیدی ارمنستان در زمینه همکاری های نظامی-فنی است.

پیشتر، این موقعیت در اختیار روسیه بود که بیش از ۹۳ درصد از تسلیحات و تجهیزات نظامی ارمنستان در دوره ۲۰۱۱-۲۰۲۰ را تامین می کرد. برآوردهای جدید نشان می دهد، حجم کل قراردادهای تسلیحات و تجهیزات نظامی حدود ۲ میلیارد دلار با طیف وسیعی از محصولات است. این قراردادها راکت انداز MLRS، رادارهای SWATHI، موشک های ضد تانک با مهمات، توپ های ۱۵۵ میلی متری و سیستم های ضد پهپاد را شامل می‌شود.

قابل ذکر است که ارمنستان اولین اپراتور خارجی سامانه پدافند هوایی آکاش ساخت هند شد. به گفته کارشناسان هندی، ارمنستان با تبدیل شدن به بزرگترین واردکننده تسلیحات هندی، به تدریج به شریک استراتژیک هند در قفقاز جنوبی تبدیل می شود.

همچنین ارمنستان به دنبال بازگشت و احیای روابط با اتحادیه اروپا، کشورهای اروپایی به ویژه فرانسه است. در این چارچوب، ایروان به دنبال عضویت در اتحادیه اروپا و نیز تقویت مناسبات حوزه نظامی با فرانسه است. آرارات میرزویان وزیر امور خارجه ارمنستان می گوید که ایروان در حال بررسی درخواست عضویت در اتحادیه اروپا است. جوسپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، پیشتر در ملاقات با میرزویان بر همکاری امنیتی و دفاعی اتحادیه اروپا با ارمنستان تاکید کرده بود. در دیدار سباستین لوکورنو وزیر دفاع فرانسه با سورن پاپیکیان وزیر دفاع ارمنستان موافقت شد تا پاریس تجهیزات دفاعی به ارمنستان ارسال کند.

در سوی دیگر میدان اتحادها و ائتلاف ها، جمهوری آذربایجان قرار دارد. باکو طی سال های اخیر قراردادهای نظامی گسترده با روسیه، اسرائیل، پاکستان و ترکیه به امضا رسانده است. درحالیکه جمهوری آذربایجان طی سال های اخیر قراردادهای مربوط به خرید سامانه های اس-۳۰۰ را با روسیه امضا کرده بود، باکو مذاکره با پاکستان را برای خرید تعداد نامعلومی از نسل چهارم جت‌های جنگنده «جِی‌اِف-۱۷» مجهز به سامانه‌های راداری و تسلیحاتی پیشرفته به ارزش ۱.۵ میلیارد یورو را در دستور کار قرار داده است.

همچنین طی سال های اخیر بیش از ۱۴۰ شرکت از رژیم اسرائیل در جمهوری آذربایجان فعال شده اند و ارتباطات تجاری حوزه های بسیاری را در بر می گیرد – از انرژی، همکاری نظامی – فنی، کشاورزی، مدیریت آب گرفته تا علم، آموزش و فرهنگ. انرژی یکی از زمینه های اصلی همکاری است. اسرائیل ۴۰ درصد نفت خود را از آذربایجان وارد می کند. در سال ۲۰۱۲، خرید تجهیزات نظامی آذربایجان از اسرائیل به بیش از ۱.۶ میلیارد دلار افزایش یافت و تا سال ۲۰۱۶، حجم تسلیحات ارسال شده به آذربایجان از اسرائیل به ۶ میلیارد دلار افزایش یافت. جایگاه اول در میان محموله های نظامی اسرائیل به باکو را پهپادها اشغال کرده اند.

طی حدودا یک دهه اخیر، نیروهای مسلح آذربایجان تقریبا به طور کامل، به پهپادهای اسرائیلی مجهز شده اند و در سال گذشته، وضعیت تا حدودی، به سمت تنوع بخشیدن به منابع خارجی و عمدتا، ترکیه ای پهپادها شروع به تغییر کرده است. جمهوری آذربایجان سالهاست به عنوان شرکای راهبردی و هویتی همکاری های گسترده ای با یکدیگر دارند که حوز های مختلف سیاسی- امنیتی- نظامی، اقتصادی و فرهنگی را در برمی گیرد.

اما نقطه تعادل بخش مناسبات این منطقه ایران است؛ کشوری که مناسبات دوجانبه و چندجانبه گسترده ای با کشورهای منطقه و بازیگران حوزه قفقاز جنوبی دارد. از یک سو پس از پایان جنگ قره باغ توافقات اقتصادی گسترده ای در حوزه کریدوری و حمل و نقل به ویژه ارتباط ترانزیتی خاک اصلی جمهوری آذربایجان به نخجوان انجام شده و از سوی دیگر در حوزه مناسبات اقتصادی و ترانزیتی نیز با ارمنستان مناسبات باثباتی وجود دارد.

اما با دگرش های جدید ژئوپلیتیکی در قفقاز و سیاست متنوع سازی مناسبات ارمنستان، به نظر می رسد که این کشور دستورکار جدیدی را در قبال مناسبات با ایران در پیش گرفته است. سفر دو مقام عالیرتبه سیاسی و نظامی این کشور به ایران نشان از تقویت مناسبات و دستور کار تازه ای دارد. ابتدا امیر سرتیپ آشتیانی وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران با سورن پاپیکیان وزیر دفاع ارمنستان در تهران دیدار و گفت‌وگو داشت که این دیدار در چارچوب پیگیری روابط دوجانبه و موضوعات منطقه‌ای انجام شد. همچنین واهان گوستانیان معاون وزیر امور خارجه ارمنستان روز شنبه ۱۹ اسفند ۱۴۰۲ با حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه دیدار و گفت‌ و گو کرد.

پایان سخن اینکه، تحولات قفقاز پس از پایان جنگ سوم و ثبات نسبی، نشان از تحولات تازه ای دارد که اتحادها و ائتلاف های جدید، رقابت ها و همکاری ها در این منطقه نزدیک به مرزهای شمالی ایران را شکل خواهد داد.