در دومین قسمت از آشنایی با علوم قرآنی بعضی از فواید آگاهی داشتن از سوره های مکی و مدنی را بیان کرده و درباره معیارهای تشخیص مکی یا مدنی بودن آیات قرآن نیز به سه نظر اشاره کردیم که عبارتند از معیار زمانی، مکانی و مخاطب و گفتیم که معیار زمانی از دو معیار دیگر بیشتر پذیرفته شده و مورد قبول اندیشمندان علوم قرآنی است.
در این قسمت به برخی ویژگی ها و ملاک های تشخیص سوره های مکی و مدنی می پردازیم تا هنگام تلاوت کلام الهی، بدانیم کدام آیات، مدنی است و کدام آیات مکی. البته باید توجه داشت که هر یک از این ملاک ها به تنهایی نمی تواند ملاک جامع و مانع باشد. بلکه این ملاک ها روی هم رفته تاحدودی تعیین کننده است.
آیت الله محمدهادی معرفت که سال ها در زمینه علوم قرآنی تحقیق و تدریس داشته و کتاب التمهید فی علوم القرآن وی به عنوان یکی از مهمترین منابع علوم قرآنی مورد استفاده دانشجویان و طلاب حوزه های علمیه است، در این زمینه مطالب مفصلی را بیان کرده است.
مرحوم معرفت در جلد اول التمهید نوشت: برای شناخت آیات مکی و مدنی دو راه وجود دارد. یکی سماعی و دیگری قیاسی که در طریق سماعی باید به روایات منقول از صحابه که شاهد نزول وحی بوده اند و آیات و سوره های مکی و مدنی را معرفی کرده اند، مراجعه شود. بدیهی است که در تعیین مکی و مدنی، نه شأن رسول خدا است و نه انتظار است که رسول خدا به معرفی آیات و سور مکی بپردازد.
مقصود از طریق قیاسی نیز آن است که با توجه به اسلوب بیان آیات در حوزه الفاظ مانند آهنگین و عدم آهنگین بودن و کوتاهی و بلندی آیات، و هم در حوزه محتوا و مضامین آیات و سور، به تعیین مکی و مدنی پرداخت. مفسران در گذشته و حال به هر دو شیوه توجه کرده اند. مفسران گذشته عمدتاً به طریق سماعی و روایات اعتماد داشته اند و پژوهشگران معاصر به ویژه مستشرقان عمدتاً به طریق قیاسی توجه نشان داده اند. برخی مانند سیوطی با استناد به هر روایتی، آیه ای را که در سوره های مکی آمده، مدنی شمرده اند و یا آیه ای که در سوره مدنی آمده را مکی دانسته اند.
برخی مانند سید قطب آنقدر به اسلوب و قیاس اهمیت داده اند که آن را بر روایات موثق و صحیح نیز مقدم داشته و با استناد به سیاق، سوره هایی مدنی را مکی معرفی کرده اند، مانند سوره دهر (انسان) در حالی که مفسری مانند علامه طباطبایی با تکیه بر همین سیاق و اسلوب سوره دهر - دست کم بخشی از این سوره - را مدنی معرفی کرده است. علامه طباطبایی با بی اعتبار دانستن روایات ترتیب نزول معتقد است تنها از راه تدبیر در اسلوب و سیاق آیات می توان آیات و سوره های مکی و مدنی را از یکدیگر بازشناخت.
مرحوم آیت الله سید محمدحسین طباطبایی صاحب تفسیر المیزان در کتاب قرآن در اسلام می نویسد: تنها راه برای تشخیص ترتیب سوره های قرآنی و مکی و مدنی بودن آن ها، تدبر در مضامین آن ها و تطبیق با اوضاع و احوال پیش و پس از هجرت می باشد. این روش تا اندازه ای که پیش می رود برای تشخیص ترتیب سوره و آیات قرآنی و مکی و مدنی بودن آن ها سودمند می باشد، چنان که مضامین سوره های انسان و عادیات و مطففین به مدنی بودن آن ها گواهی می دهد، گرچه برخی روایات آن ها را جزو سوره های مکی قرار می دهد.
عبدالله بن مسعود از صحابه پیامبر اکرم(ص) می گوید: هر سوره ای که در آن یا ایها الناس آمده باشد یا لفظ کَلا استعمال شده باشد یا در ابتدای آن حروف مقطعه باشد، جز سوره های زهراوین (سوره های بقره و آل عمران) و نیز سوره رعد که بنابر قولی مدنی است، یا در آن قصه حضرت آدم و ابلیس آمده باشد، جز سوره های طولانی یا سوره ای که در آن سرگذشت انبیای سلف و امت های گذشته آمده باشد مکی است و هر سوره ای که در آن از فریضه و تکالیف و حدود شرعی سخن گفته شده باشد، مدنی است.
برخی خصوصیات دیگری برای شناخت سوره های مکی و مدنی ذکر کرده اند که عبارت است از:
کوتاهی آیات درون یک سوره و نیز کوتاهی سوره، معمولا مکی بودن آن را می رساند و بلندی آیه های یک سوره علاوه بر بلندی سوره معمولا مدنی بودن آن را ثابت می کند.
لحن تند و شدید سوره بیشتر با اهل مکه است که اهل عناد و لجاج و مقاومت در مقابل حق بوده اند ولی لحن ملایم و خفیف، مدنی بودن سوره رامی رساند که بیشتر خطاب به مؤمنین است.
بحث درباره اصول معارف و اصل ایمان و دعوت به اسلام از ویژگی های سوره های مکی است و در سوره های مدنی بیشتر، از تفاصیل احکام و بیان شریعت اسلام سخن گفته شده است.
دعوت به پایبند بودن به اخلاق و استقامت در رای و سلامت عقیده و ترک لجاج و عناد و نیز برخورد تند با عقاید باطل مشرکان و ناچیز شمردن اندیشه های تهی و بی اساس آنان، از ویژگی های سوره های مکی به شمار می رود در حالی که برخورد با اهل کتاب و دعوت آنان به میانه روی در عقاید و افکار و اندیشه ها و نیز مبارزه با منافقین و ذکر خصایص و صفات آنان از ویژگی های سوره های مدنی است.
غالبا خطاب ها با عنوان یا ایها الناس از ویژگی های سوره مکی است و با عنوان یا ایها الذین آمنوا از خصایص سوره مدنی است.
بنابر این ملاک تشخیص مکی و مدنی، یا نقل و خبر است که اصطلاحا سماعی می گویند یا اجتهاد و شواهد ظاهری و صورت جمله بندی و داشتن سجع و وزن و کوتاهی آیات و سوره هاست یا شواهد محتوایی است. بدین معنا که شکل بیان اصول عقاید و احکام و برخورد با کفار و منافقین نشانه مکی و مدنی بودن سوره است.
با توجه به این که ۸۶ سوره از قرآن، مکی است، ۲۸ سوره مدنی به ترتیب نزول شامل سوره های بقره، انفال، آل عمران، احزاب، ممتحنه، نساء، زلزال، حدید، محمد، رعد، الرحمن، انسان، طلاق، بینة، حشر، نصر، نور، حج، منافقون، مجادله، حجرات، تحریم، جمعه، تغابن، صف، فتح، مائده و توبه می شود.
نظر شما