«وجوه» به معنای چندوجهی در واقع لفظ مشترکی است که در معانی گوناگون کاربرد دارد و در هر مورد به کمک قرینه، به معنایی خاص انصراف پیدا می‌کند؛ خواه آن معنا حقیقی یا مجازی یا استعاری یا کنایی باشد.
«نظایر» نیز به الفاظی گفته می‌شود که در دلالت بر مصادیق، یکسان باشند. حضرت علی (ع) فرمود «القرآن حمال ذو وجوه؛ قرآن محتملات گوناگونی را پذیراست». هر یک از آیات کشش معانی مختلفی را دارد؛ لذا باید اندیشید تا راه درست را برای رسیدن به معانی صحیح یافت.
این سخن را آن حضرت هنگامی به ابن‌عباس فرمود که خواست او را به احتجاج با خوارج روانه کند. آن‌گاه امیرمومنان فرمود: با قرآن با آنان درگیر نشو؛ زیرا قرآن معانی گوناگونی را پذیراست، می‌گویی و می‌گویند...؛ ولی با سنت با آنان از در گفت‌وگو وارد شو؛ زیرا چاره‌ای جز پذیرفتن و تسلیم شدن نخواهند داشت» و ابن عباس با انجام دستور آن حضرت بر خوارج پیروز شد.
جلال‌الدین سیوطی از علما و مفسران اهل سنت در قرن نهم در تعریف وجوه می گوید: وجوه لفظ مشترکی را گویند که در چند معنا به کار می‌رود؛ مانند لفظ امت که به سه معنا آمده است. یکی ملت، یکی طریقت و دیگری مدت.
امت به معنای ملت در آیه «وَکَذَلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّةً وَسَطًا؛ این چنین است که ما شمار را ملتی میانه قرار دادیم.» امت به معنای طریقت نظیر آیه «إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءَنَا عَلَی أُمَّةٍ وَإِنَّا عَلَی آثَارِهِمْ مُقْتَدُونَ؛ ما پدرانمان را بر روشی یافتیم و ما همان را دنبال می‌کنیم. امت به معنای مدت نظیر آیه «وَقَالَ الَّذِی نَجَا مِنْهُمَا وَادَّکَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ؛ و آن‌کس از آن دو (زندانی) که نجات یافته و پس از مدتی (یوسف را) به خاطر آورده بود»
سیوطی درباره نظایر می نویسد: الفاظی را گویند که با یک‌دیگر هم‌آهنگ و همتا باشند؛ مانند الفاظ مترادفه که معانی آن‌ها یکسان یا نزدیک به هم باشند.
کلمات قلب، عقل و لُب یکی از مصادیق نظایر است که هر سه واژه یک معنی دارد و آن نیروی ادراک و اندیشیدن است.
در آیه ۳۷ سوره قاف می خوانیم «إِنَّ فِی ذَلِکَ لَذِکْرَی لِمَنْ کَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَهُوَ شَهِیدٌ؛ قطعاً در این (عقوبت‌ها) برای هر صاحب دل و (اندیشه) و حق نیوشی که خود به گواهی ایستد، عبرتی است».
در آیه ۱۰ سوره مُلک آمده است «وَ قَالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا کُنَّا فِی أَصْحَابِ السَّعِیرِ؛ و گویند: اگر شنیده (و پذیرفته) بودیم یا تعقل (و درک) کرده بودیم، در (میان) دوزخیان نبودیم».
همچنین در آیه ۲۱ سوره زمر می خوانیم «إِنَّ فِی ذَلِکَ لَذِکْرَی لأولِی الألْبَابِ؛ قطعا در این (گونه دگرگونی)ها برای صاحبان خرد عبرتی است».
اگر علاقه مند به مطالعه بیشتر در این زمینه هستید، به کتاب های التمهید فی علوم القرآن تالیف آیت الله محمدهادی معرفت، بررسی زبان‌شناختی وجوه و نظایر در قرآن کریم تالیف عایشه بنت‌الشاطی و محمدسلیم عوا با ترجمه حسین سیدی، درسنامه علوم قرآنی نوشته حسین جوان آراسته و جلد اول کتاب فرهنگنامه تحلیلی وجوه و نظائر در قرآن تالیف عباس کوثری مراجعه کنید.
نظر شما