همدانی‌ها، عشاق الحسین(ع) از دوران دیلمیان تاکنون

به گزارش ایرنا، همدانی ها نیز همچون سایر هموطنان خود از دلباختگان اهل بیت عصمت و طهارت(ع) هستند، این شیفتگی و دلباختگی مانند دیگر نقاط کشور در ایامی چون ماه محرم با برپایی مجالس و دسته های عزاداری در جای جای این دیار نمود بیشتری پیدا می کند.

آنطور که در کتب تاریخی اشاره شده، سابقه عزاداری برای شهادت مظلومانه حضرت اباعبدالله الحسین(ع) و یاران باوفایش در همدان به دوره دیلیمیان و از قرن دوم به بعد بازمی گردد، یعنی از همان زمان که مردمان این دیار با داستان واقعه کربلا آشنا شدند و شجاعت و مظلومیت امام سوم شیعیان که برای احیای امر به معروف و نهی از منکر قیام کرد به گوششان خورد، از آن زمان به بعد در این سرزمین شور و شعور حسینی عاشقان سیدالشهدا در ماه محرم فراگیر بوده است.

عزاداری های حسینی عصر معاصر همدان نیز مانند دیگر نقاط ایران با آداب خاصی برگزار و دنبال می شده که برخی از آنها مانند چهارپایه خوانی، حمل علامت و طبق و ... همچنان پابرجاست.

خبرنگار خبرگزاری جمهوری اسلامی(ایرنا) در آستانه عاشورای حسینی (ع) با "علی اصغر حمدیه" شاعر و مدیحه سرا، پژوهشگر آیین های مذهبی همدان و نگارنده کتاب "کاروان عشق" که به پیشینه آیین های عزاداری هیات های حسینی این دیار پرداخته است به گفت و گو نشسته که ماحصل آنرا در ادامه می خوانید.

ایرنا: به رسم گفت وگوهای اینچنینی، ابتدا خودتان را معرفی کرده و بفرمایید چه شد که به پژوهش و تحقیق در رابطه با تاریخچه سوگواری های حسینی روی آوردید.

ان الحسین مصباح الهدی و سفینه النجاه، علی اصغر حمدیه متولد ۱۳۲۳ همدان سرهنگ بازنشسته نیروی انتظامی شهربانی سابق، در نوجوانی و جوانی نزد دوستان اهل ادب و پیشکسوتان طبع آزمایی کردم و فهمیدم که می توانم در وصف ائمه اطهار شعر سرایی کنم.

۷۰ سالی که در هیات iهای حسینی شرکت می کنم با نوحه خوانان، سینه زنان و پیشکسوتان مصاحبت داشتم و در سال ۱۴۰۰ کتابی بنام کاروان عشق که جایگاه عزاداری در همدان را نشان می داد و جای آن در بین کتاب های مربوط به همدان خالی بود را با همکاری حوزه هنری به نگارش درآوردم که در آن پیشینه عزاداری در این دیار مرور شده است.

ایرنا: قدمت عزاداری های حسینی(ع) در همدان به چه زمانی برمی گردد؟

همدان از دوره دیلمیان سابقه عزاداری برای اباعبدالله الحسین (ع) را دارد، این موضوع در کتاب النغز اثر عبدالجلیل قزوینی رازی نیز آمده است.

اما آنچه که مربوط به عزاداری های سده های اخیر در همدان است و به شکل جامع تری مکتوب آمده از سال ۱۲۷۰ جمع آوری شده و سینه به سینه از پیشکسوتان نقل شده است.

کتابی که من نوشتم بیشتر تاریخ شفاهی است که در آن مصاحبه هایی با ۳۰ نفر از پیشکسوتان اعم از مداحان، سینه زنان، نوحه خوانان، علم کشان، طبق کشان و چلچراغ کشان و تعزیه خوانان انجام شده و مستندات جمع آوری شده است. کتاب کاروان عشق با همکاری محسن صیفی کار نویسنده کتاب های دفاع مقدس در ۷۰۰ صفحه از ابتدا تا سال ۱۳۵۷ به معرفی آداب عزاداری های محرم ۱۸ محله قدیمی همدان پرداخته است.

در این کتاب به نحوه دسته روی، پذیرایی و نذورات، سینه زنی، نحوه پوشش، ترتیب قرار گرفتن دستجات و مکان های عزاداری در همدان پرداخته شده است.

دهه چهل همدان ۱۲ هیات عزاداری اصلی داشته که شامل هیات بن بازار، هیات میر عقیل، هیات ورمزیار یا مختاران، هیات حسینیه کبابیان، هیات حسینیه حمام قلعه، هیات حسینیه دورودآباد، هیات حسینیه امامزاده یحیی، هیات حسینیه آقاجانی بیگ، هیات حسینیه محله حاجی، هیات حسینیه پای مصلی و هیات حسینیه عباسیه جولان بوده است

ایرنا: از هیات های قدیمی عزاداری دهه اول محرم در همدان بگویید.

در قدیم (دهه چهل) همدان ۱۲ هیات عزاداری اصلی داشته که شامل هیات بن بازار، هیات میر عقیل، هیات ورمزیار یا مختاران، هیات حسینیه کبابیان، هیات حسینیه حمام قلعه، هیات حسینیه دورودآباد، هیات حسینیه امامزاده یحیی، هیات حسینیه آقاجانی بیگ، هیات حسینیه محله حاجی، هیات حسینیه پای مصلی و هیات حسینیه عباسیه جولان بوده است.

در حال حاضر با گسترش شهر و جمعیت تعداد هیات های عزاداری حسینی (ع) در همدان چند ده برابر شده است.

ایرنا: فعالیت این هیات ها در ایام دهه اول محرم چگونه بوده است؟

این هیات ها از اول محرم دسته روی داشته اند، دسته روی شب ها انجام می شده و در هر شب مخصوص یک هیات بوده است، مثلا هیات جولان شب نهم و هیات ورمزیار شب عاشورا دسته روی داشتند، اکنون نیز کم و بیش دسته روی هیات ها برقرار است اما شب ها انجام نمی شود.

در ایام محرم علامت و چلچراغ در مساجد محل گذاشته می شد، مسجد و اطراف آنرا فرش می‌کردند چراغ توری و فانوس برای روشنایی می آوردند و حداقل تا شب سوم شهادت امام حسین(ع) عزاداری شامل نوحه خوانی و سینه زنی در مساجد برپا بود.

هیات های عزاداری محلات از یک محله به دیگر محلات می رفتند و عزاداران محله میزبان نیز با اسفند و گلاب به پیشواز دیگران می رفتند و علامت هیات خود را درمی آوردند که به نشانه احترام و استقبال بود.

ایرنا: هیات های عزاداری همدان در شب عاشورا چه کار می کردند؟

در شب در روز عاشورا تاسوعا و سوم امام، تقریبا همه هیات‌ها دسته روی داشتند، از محله خود به سمت محله زنگنه و از درب سمت استرو مردخای می‌آمدند، روضه خوانی در این محله برقرار بود و اطراف آن برای حضور عزاداران فرش پهن می کردند،

همه هیات‌ها به سمت بازار زرگرها و میدان فعلی امام خمینی (ع) و خیابان شهدا، و راسته کاه فروش‌ها تجمع داشتند، و سپس به سمت حلاج خانه و سپس سه راه میرزا کاظم راه می افتادند.

از آنجا به سمت سمسارخانه و بعد خیابان اکباتان، در حیاط مسجد جامع، و راسته نخودبریزها و سه راه شریفیه با چهارپایه روضه خوانی می‌کردند.

البته زن ها در خیابان جمع نمی‌شدند، مردها در کاروانسراها و خانم ها نیز در طبقه بالای کاروانسراها که راهروهای چوبی داشت روضه گوش می‌دادند و تماشا می‌کردند.

در شب عاشورا همچنین گوسفند قربانی می کردند و هیات ها دسته روی داشتند، مثلا هیات ما که بن بازار بود به هیات باغ میرعقیل یا امامزاده عبدالله (ع) می رفت و بعد به هیات ورمزیار می رفتیم تا هیات کبابیان، دسته روی از ساعت ۱۰ شب آغاز می شود و از محلات مختلف عبور می کرد و هر هیات تقریبا ساعت چهار صبح به محله خود بازمی گشت، دسته روی ۵-۶ ساعت طول می کشید.

ایرنا: ترتیب قرارگیری عزاداران در هیات ها و دسته جات به چه شکل بود؟

اول دسته جات سقاها قرار داشتند، آنها شال و پیراهن بلند و و نطع (روپوش چرمی)، مشک، کشکول، لُنگ برتن داشتند، سقایی و تشنه سیراب کردناز ارکان فتوت است، سقاها در ایام محرم با مشک به دوش از چشمه آب می‌آوردند و با جام کرمانی برنجی با سیب قرمز در داخل آن به مردم در بازار آب خنک توزیع می‌کردند، آن زمان ها آب بیشتر ارزش داشت و بعدها سقاخانه های ثابت احداث شد و پیشه سقایی به فراموشی سپرده شد.

آیین سقایی که هنوز هم پابرجاست به رشادت های حضرت عباس (ع) در واقعه کربلا اشاره دارد.

بعد از سقاها گروه سادات با لباس های متحدالشکل سبز در هیات قرار می‌گرفتند و سپس زنجیرزنان با پیراهن مشکی و پشت باز و بعد از آن نیز گروه سنج زنان قرار داشتند، سینه زنان نیز با پیراهن مشکی در پشت سر حضور داشتند.

ایرنا: هیات های آن زمان طبل داشتند؟

طبل در زمان قدیم نبود، بعضی هیات ها دهل و سرنا چواشه نوعی آلت موسیقی حزن (برعکس شادی) برای عزا داشتند، سرناچی و دهل چی دور هیات می چرخیدند.

طبق هم جزو لاینفک هیات‌های قدیمی بود، برای تزیین طبق های گرد بزرگ در ایام محرم، عزاداران از خانه ها چراغ لمپای نفتی و عتیقه ها، چراغ لاله و کاسه بشقاب‌های عتیقه خود را می‌آوردند در سه طبقه می‌چیدند و در سرشان می‌گذاشتند و در مسجد یا محله می چرخاندند

ایرنا: هیات های قدیم همدان از علامت و طبق استفاده می کردند؟

بله، هر هیاتی معمولا علامتی داشت که اغلب در اصفهان ساخته می‌شد، البته در همدان نیز اسماعیل علامت ساز و حسن دلگرم علامت می‌ساختند. قدیمی‌های هر محلی نیز طبق کش یا چلچراغ کش داشتند.

طبق هم جزو لاینفک هیات‌های قدیمی بود، برای تزیین طبق های گرد بزرگ در ایام محرم، عزاداران از خانه ها چراغ لمپای نفتی و عتیقه ها، چراغ لاله و کاسه بشقاب‌های عتیقه خود را می‌آوردند در سه طبقه می‌چیدند و در سرشان می‌گذاشتند و در مسجد یا محله می چرخاندند.

عتیقه جات طبق ها را یک نفر از متمولان بود که ضمانت می‌کرد تا از خانه ها اجناس عتیقه بیاورند بگذارند روی طبق ها و سالم برگردانند البته اگر حین طبق گردانی این عتیقه جات صدمه می دید و یا می شکست نیز معمولا کسی تاوان نمی گرفت.

خیلی از هیات ها هم چلچراغ داشتند که مانند علامت بود، یک وسیله چوبی با پایه هایی که چراغ توری یا فانوس به آن می بستند، در بالای آن هم چراغ توری پایه بلند می بستند، در کوچه های آن زمان که تنگ و باریک بود مجبور بودند آنرا عمودی ببرند.

ایرنا: آیا در قدیم نیز رسم بود که هیات های حسینی در روزهای تاسوعا و عاشورا به عزاداران و مردم غذای نذری بدهند؟

هر هیات عزاداری ۵۰۰ تا ۶۰۰ جام مسی، قاشق، بشقاب و چند ده متر سفره داشت که در اتاقها پهن می‌کردند تا عزاداران هیات پس از عزادارای برای نهار برسند. غذای هیات ها در کاسه های مسی شامل گوشت و سیب زمینی و لپه ، هر دو نفر یک کاسه بزرگ همراه با سبزی و دوغ و پنیر که جزو لاینفک سفره های هیاتی بود.

بله البته در قدیم غذای نذری معمولا آبگوشت بود، هر محل یک نفر که معمولا متمول محله بود مسوولیت تامین غذا و پذیرایی از عزاداران را برعهده داشت که به او پاتوق دار می گفتند، او معمولا خانه بزرگی با اتاق های متعدد داشت که یک تنه خرج هیات را متقل می شد، از پاتوق داران آن زمان سید قشمی، محمد پرورش بودند.

معمولا در هیات های عزاداری و محله تعدادی گوسفند نذر می شد که گاه تا ۲۰ راس می رسید.

هر هیاتی ۵۰۰ تا ۶۰۰ جام مسی، قاشق، بشقاب و چند ده متر سفره داشت که در اتاقها پهن می‌کردند تا عزاداران هیات پس از عزادارای برای نهار برسند. غذای هیات ها در کاسه های مسی شامل گوشت و سیب زمینی و لپه ، هر دو نفر یک کاسه بزرگ همراه با سبزی و دوغ و پنیر که جزو لاینفک سفره های هیاتی بود.

بعد از عزاداری افراد پرچم و ادوات عزاداری را در مسجد می‌گذاشتند و برای نهار به خانه پاتوق دار می‌رفتند و اگر یک خانه به تنهایی گنجایش نداشت حیاط خانه همسایه را نیز آماده می‌کردند.

ایرنا: چهارپایه خوانی در ایام محرم همدان رواج داشت یا خیر؟

بله رواج داشت، معمولا همه محلات در بازار و کاروانسراها چهارپایه خوانی داشتند که امروزه به شکل نمادین نیز حفظ شده است،

در هر کاروانسرا شخصی به نام چهارپایه کش بود و چارپایه چوبی را بر سر شانه حمل می‌کرد، مداح برای اینکه صدا به مستمعان برسد و عزاداران اور را ببینند بر روی چارپایه به نوحه سرایی می‌پرداخت،هر هیاتی ۴ تا ۵ دقیقه عزاداری می‌کردند تا نوبت به هیات بعدی برسد، چهارپایه خوانی چند سالی منسوخ بود اما هم اکنون در بازار دایر شده است.

ایرنا: هیات های حسینی همدان در قدیم تعزیه هم برگزار می کردند؟

بله معمولا داشتند، مثلا تعزیه روز سوم عاشورا در محله امامزاده یحیی در خیاابت تختی برپا بود، در کنار تعزیه کاروان رزمندگان کربلا و اسرا هم در خیابان ها به راه می افتادند و متولیان این مراسم از شهرهای اطراف مثلا ساوه ۱۰ تا ۱۵ نفر شتر کرایه می کردند که در این روز در هیات ها دسته روی داشته باشند.

افرادی که به شکل نمادین لباس اسرای کربلا را برتن داشتند سوار بر این شترها می شدند، چندین نفر هم به عنوان اصحاب و یاران امام حسین(ع) کنار آنها حرکت می کردند.

دسته ای هم از هیاتی ها لباس زنان طایفه بنی اسد را بر تن می کردند و با بیل و کلنگ بدست تشییع نمادین شهدای کربلا را انجام می دادند،در این مراسم عده ای نیز در لباس دشمنان و در جایگاه ابن زیاد و عمر سعد رجزخوانی می کردند و برخی افراد از اصحاب امام نیز در قالب تعزیه خوانی پاسخ آنان را می دادند.

در این مراسم ها خیمه هایی به رنگ سبز و سیاه برپا می شد که مربوط به خیمه امام و یارانش بودف گل فروشان نیز با تقدیم گل های گلایل این مراسم را رونق می بخشیدند.

یکی از دیگر مراسم حجله حضرت قاسم بود که آینه کاری شده بود و بر سر حمل می شد، لباس دامادی، بقچه سوزنی، کاسه و بشقاب، نقل رنگی و سیب قرمز به شکل نمادین از دامادی حضرت قاسم و علی اکبر(ع) در این حجله ها تزیین شده بود.