عاشورا بر بستر روایت رسانه‌ها

اثر این واقعه تاریخی و جنس و نوع این رخداد، با هیچ رویداد بشری دیگر قابل مقایسه نیست و بر این اساس است که امام راحل (ره) فرمودند که «این محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است».

روایت های شکل گرفته از این واقعه و نوع بیان آن در پیام ها و رسانه ها یکی از مهم‌ترین مواردی است که باید مورد توجه قرار ‌گیرد، به عبارتی اکنون و با گسترش علم رسانه و پژوهش های صورت گرفته در این علم به موارد مختلفی در قبل، حین و بعد از عاشورا و اتفاق های رخ داده در آن ایام می توان اشاره کرد.

آنچه که این نوشتار سعی دارد بدان توجه دهد، روند بیان حادثه و قیام عاشورا در طول تاریخ است و اینکه چگونه در آن زمان و با روایت های جعلی و جنگ شناختی بر روی اذهان مردم تاثیر گذاشتند تا در مقابل امام معصوم خود شمشیر بکشند، مورد بررسی قرار نگرفته است.

با پایان واقعه عاشورا، کاروان اسرا به شهر کوفه منتقل می‌شوند و اولین مواجهه مستقیم بین خاندان اهل بیت(ع) با مردم رخ می‌دهد و آنگونه که در روایت های تاریخی به آن اشاره شده است، جشن و شادمانی مردم کوفه در پیروزی از این جنگ با سخنان حضرت زینب (س) و امام سجاد(ع) به عنوان اولین راویان واقعه عاشورا با مردم تغییر به عزا می‌شود.

این بزرگواران در طول مسیر حرکت کاروان اسرا از کربلا به کوفه تا شام و سپس مدینه و در نهایت بازگشت به کربلا سعی کردند با به چالش کشیدن وجهه پیروزی شامیان، آن‌را با شکست تعویض کنند و این نقل ها بستری برای ترویج فرهنگ حماسه، شهادت و روایت های منتسب به امام حسین(ع) شد.

اتفاق هایی که در طول این مسیر بر خاندان امام همچون واقعه دلخراش شهادت حضرت رقیه (س) رخ داد، ظاهر پیروزی شامیان را با خاک یکسان کرد و به دستور یزید اولین مجالس عزاداری برای امام و یاران شهیدش صادر شد و از این منظر است که حضرت زینب (س)، به عنوان اولین خبرنگار جنگی در برخی از نقل ها معرفی می‌شود.

با پا گذاشتن ناقلان و راویان عاشورا به هر نقطه از جامعه اسلامی، متناسب با جامعه مخاطب و فرهنگ آن منطقه روایت ها شکل بومی آن مناطق را به خود می‌گیرد و اکنون شاهد انواع و اقسام مراسم عزاداری در جهان هستیم و این نشان از پویایی رسانه ای واقعه عاشورا داردخطبه خوانی های امام سجاد(ع) و حضرت زینب (س) همراه با پیام های رسانه ای خود، در دل مخاطبان و مردم جای باز می‌کرد و اولین مواجهه رسانه ای صحیح در خصوص واقعه عاشورا رخ می‌دهد.

با گسترش مراسم های عزاداری در طول تاریخ، شکل های مختلفی برای بیان رسانه ای این واقعه بروز و ظهور کرد و اولین مورد آن نقل شفاهی این واقعه برای مردم دیگر جوامع اسلامی است. روایت سینه به سینه و انتقال پیام واقعه عاشورا منجر به گسترش جامعه مخاطب این رخداد تاریخی شد و البته حزن این واقعه نسبت به شهادت رسیدن امام سوم شیعیان و رنج هایی که بر خاندان اهل بیت در دوران اسارت گذشت، بر تاثیر آن افزود.

نکته ای که باید به آن دقت شود، روایت های شفاهی و سینه به سینه آن در نقل برای دیگران است که موجب شد تا در برخی موارد حذف و یا دخل و تصرفاتی در آن شکل گیرد.

حدود ۱۰۰ سال بعد از واقعه عاشورا اولین کتاب های مقتل به نگارش درآمد و به عبارتی، نسل جدید رسانه ای این واقعه هویدا شد و از آن پس شاهد نوشتن مقاتل مختلف به نظم و نثر برای روایت این درد بزرگ تاریخ تشیع بوده ایم.

اولین کتاب مقتل نوشته "لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف" مشهور به ابومخنف است و از آن پس کتاب های مقتل موجب شد تا مقتل خوانان برای جامعه هدف و مخاطب خود این روایت ها را بیان کنند و خود نیز بخش هایی را برای مخاطبان با توجه به فهم آنان توضیح و تفسیر کنند.

با گسترش مقتل خوانی، این مجالس با رونق خاصی رو به رو شد و از محافل خانگی به مجالس عزاداری در مساجد، حسینیه ها و تکایا پا گذارد.

در این میان افراد مختلفی هستند که با سرودن شعر و مراثی، سعی می کنند تا این واقعه را در بستر رسانه ای دیگر به مخاطبان خود معرفی کنند و شاهد پاسخ گویی به نیازهای مخاطبان مختلف هستیم و پیام های حادثه عاشورا روایت می‌شود که در این میان می توان به اشعار محتشم کاشانی اشاره کرد.

با پا گذاشتن ناقلان و راویان عاشورا به هر نقطه از جامعه اسلامی، متناسب با جامعه مخاطب و فرهنگ آن منطقه، روایت ها شکل بومی آن مناطق را به خود می‌گیرد و اکنون شاهد انواع و اقسام مراسم عزاداری در جهان هستیم و این نشان از پویایی رسانه ای واقعه عاشورا دارد.

در این مسیر شاهد برپایی تعزیه خوانی و شبیه خوانی در کشورمان هستیم که به بازسازی و نمایش واقعه عاشورا می پردازد و در این میان بستر رسانه ای دیگری همراه با مخاطبان جدید دیگری شکل می‌گیرد و با تاثیرگذاری مستقیم بر مخاطبان خود روبه رو است و اکنون نیز شاهد برپایی مراسم های تعزیه به غیر از واقعه عاشورا و نقل های دیگر مذهبی هستیم.

شبیه خوانی با توجه به اینکه در میدان های اصلی شهرها و روستاها برگزار می‌شد، موجب شد تا با جمعیت وسیع مخاطبان رو به رو شود و بستر رسانه ای نوینی نسبت به گذشته خود داشته باشد.

در این مسیر مجالس عزاداری توسط مداحان و روضه خوانان در طول ایام سال، حتی در غیر از ماه محرم و صفر، موجب تداوم و پیوستگی مخاطب با بسترهای رسانه ای عاشورا شده است و در این میان پرده خوانی در میدان ها و محل های رفت و آمد مردم نباید از ذهن دور بماند. مینیاتورهای استاد «محمود فرشچیان» و نقاشی های «حسن روح الامین» جلوه نوینی از این هنر رسانه است که واقعه عاشورا را برای مخاطبان خود روایت می کند.

با شکل گرفتن رسانه‌های جدید و به نوعی مدرن، بستر نوین دیگری برای بیان پیام واقعه عاشورا شکل گرفت و البته هنرمندان بسیاری در این میان حضور پیدا کردند و جامعه مخاطب خود را با پیام عاشورا، مورد تاثیر قرار دادند. بسیاری از برنامه های تلویزیونی و رادیویی را می توان در این میان به عنوان رسانه مرتبط با مخاطبان تعریف کرد.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، جامعه شیعی ایران شاهد شکل‌گیری بستر رسانه ای جدیدی شد و فیلم «سفیر» اولین اقدام در این مسیر به شمار می رود که سعی در نقل واقعه سال ۶۱ هجری و قیام امام حسین(ع) دارد. در این زمان تئاترها و نمایش هایی نیز به صورت مستقیم و غیرمستقیم سعی در روایت‌گری عاشورا و ماجرای اسارت خاندان امام حسین (ع) دارند. نقطه عطف این گونه تولیدات به سریال «مختارنامه» ساخته سیدداوود میرباقری ختم می شود.

جنگ هشت ساله میان ایران و عراق موجب شد تا روایت های سال ۶۱ هجری، به گونه ای دیگر و با مصداق سازی از شهدای دفاع مقدس، رنگ نوینی به خود بگیرد و مراسم تشییع شهدا با ذکر مراثی و نوحه خوانی های مختلف که پیوند دهنده واقعه عاشورا با رشادت شهدا و جانبازان است، بستر تحول یافته دیگری پیدا کند.

موسیقی نیز به عنوان یک رسانه از گذشته تا کنون در کنار مجالس روضه خوانی و مداحی ها قرار داشته است و البته بعد از انقلاب، شاهد حرکت هایی مستقل از این هنر برای بیان واقعه حزن انگیز عاشورا هستیم به گونه ای که پرچمدار این بخش را می توان «حسین علیزاده» با ساخت "نی‌نوا" دانست. البته در نواحی جنوبی کشور که بیشتر مراسم آنان، با سازهای ضربی، کوبه ای و بادی همراه است، شاهد اتفاق های متفاوتی هستیم و نمونه فراگیر آن موسیقی اکنون در مراسم های حسینی با دمام زنی در بیشتر مناطق کشور در حال اجرا است.

لازم به یادآوری است که نوع سیاهه بندی اماکن، نصب پرچم ها و اشعار نقش بسته بر این پارچه ها بستر رسانه ای دیگری است که کمتر به آن توجه شده است و این در حالی است که پیوستگی و نخ تسبیح روضه های عاشورا، برپایی منابر مختلف با حضور جمعیت های مختلف و سخنرانان مختلف است.

دنیای اینترنت، نیز موجب شده است تا روایت گری، تولید پادکست ها، انیمیشن ها و همچنین قسمت های برگزیده سخنرانی ها، مراسم های مذهبی، فیلم ها و نمایش هایی که مستقیم و یا غیر مستقیم مرتبط با واقعه عاشورا است، در بستر متفاوت دیگری منتشر شود و البته جامعه گسترده تر و البته ناپایداری را نیز به همراه داشته باشد.

در پایان این نوشتار نباید نسل کنونی را فراموش کرد، نوجوانان و جوانان بسیاری که علاقه‌مند به بازی های کامپیوتری هستند به عنوان یکی از مخاطبان جدّی، مورد توجه قرار گیرند و البته تاکنون چند بازی رایانه ای در این زمینه ساخته شده و در اختیار این مخاطبان قرار گرفته است و باید بیشتر به این نیاز توجه شود.

آنچه که نباید نسبت به آن کوتاهی شود، آینده نگری و آینده پژوهی برای تولید رسانه ای متناسب با نسل های جدید است. مردمانی که هم اکنون در سایر نقاط این زمین پهناور زندگی می‌کنند و هنوز پیام عاشورا به گوش آنان نرسیده است.