به گزارش خبرنگار علمی ایرنا، مهاجرت نخبگان از کشور یک سرمایه ملی که در واقع می‌تواند در خدمت توسعه کشور باشد، بی‌بهره می‌کند، زیرا سرمایه انسانی عامل مـؤثری در رشد و توسعه اقتصادی، پر کردن شکاف عمیق تکنولوژیکی، کـاهش نقـش مزیـت نسـبی طبیعـی و افزایش نقش مزیت نسبی اکتسابی کشورهای درحال توسعه، محسوب می‌شود. به همین منظور سهم قابل توجهی از منابع آنها صرف آموزش نیروی انسانی می‌شود. اما زمانی که باید سرمایه انسانی مورد بهره‌برداری قرار گیرد، به شکل فرار مغزها به خارج از کشور شده و زیان جبران‌ناپذیری متوجه کشورهای درحال توسعه می‌کند.
نخبگان، سرمایه‌های انسانی هستند که وجودشان باعث تعادل در جامعه و عامل رشد و توسعه کشور است. وقتی جامعه‌ای از نخبگان تهی می‌شود علاوه بر اینکه فرایند توسعه متوقف می‌شود، ثبات جامعه نیز به خطر می‌افتد. ایران نیز همانند بسیاری از کشورهای در حال توسعه در پرورش و نگاهداشت نیروی متخصص با مشکلات زیادی روبه‌روست و روند مهاجرت متخصصان و نخبگان به سوی کشورهای توسعه‌یافته در چند سال اخیر شتاب نسبتا زیادی داشته است.
یکی از دلایل مهاجرت نخبگان عدم شایسته‌سالاری و تخصص‌گرایی، ناکارآمدی سیستم دانشگاهی و پدیده جهانی شدن نیروی کار است و از طرفی ارتباطات موثر با نخبگان، جذب نخبگان، اصلاح سیستم آموزشی و همکاری از راه دور دانشجویانی که مهاجرت کردند، می‌تواند در حفظ و نگهداشت نخبگان اثربخش باشد.
امروز، چهارشنبه ۱۲ دی‌ماه ۱۴۰۳، انجمن علمی اخلاق در علوم و فناوری میزبان همایش ملی مهاجرت نخبگان علمی با هدف بررسی چالش‌ها و ارائه راهکارها با حضور چهره‌های علمی پژوهشگران، صاحب‌نظران و تصمیم‌گیران حوزه علم و فناوری در پژوهشگاه صنعت نفت است.
همایشی با تمرکز بر محورهایی نظیر مبانی نظری مهاجرت نخبگان، تحلیل عوامل مهاجرت، سویه‌ها و تجربیات زیسته مهاجران علمی ایرانی و ارائه سیاست‌ها و راهبردهای پیشنهادی است که هدف این رویداد، بررسی علمی پدیده مهاجرت نخبگان علمی و شناسایی راهکارهایی برای کاهش تبعات آن بر توسعه کشور اعلام شده است.
پدیده مهاجرت یک معضل و صیانت از سرمایه‌های اصیل، ضروری است
دبیر علمی همایش به عنوان نخستین سخنران این رویداد گفت: پدیده مهاجرت یک مساله چند وجهی از سیاسی تا آموزشی اخلاقی است. این همایش حاصل بیش از ۲ سال تلاش است که اعضای کمیته علمی و اجرایی از ابتدا در تلاش بودند تا با تجارب جهانی و داده‌های علمی تدبیر برای مهاجرت نخبگان داشته باشند.
مسعود صفایی مقدم گفت: در این همایش، کارگاه‌های شش‌گانه تعریف شده و در آن جنبه‌های مختلف مهاجرت پرداخته می شود. در نشست‌های تخصصی در تلاش هستیم تا مساله محاصره نخبگان از جنبه‌های مختلف بررسی شود و برای آنها ارائه راهکار داشته باشیم و امیدوارم نتایج این مباحث را به مسئولان ارائه کنیم.
استاد دانشگاه شهید چمران اهواز گفت که مهاجرت نخبگان در ایران یک امر جدیدی است و این مساله آسیب‌رسان و معضلی شده که باید هر چه سریعتر به آن رسیدگی کرد و به محافظت از نیروها و سرمایه‌های اصیل پرداخت.
وی افزود: ما با شرایطی مواجه شده‌ایم که به سیل مهاجرت بی‌رویه نخبگان عزیز ما از کشور منتهی شده است. باید در نوع برخورد خودمان در تنظیم و تصویب قوانین و در بسیاری از برنامه‌هایی که به ویژه درباره جوانان و نخبگان تنظیم می‌کنیم تجدید نظر و اصلاح بکنیم.
صفایی مقدم خاطرنشان کرد: این همایش به منظور واکاوی یکی از پدیده‌های پیچیده و چند بعدی کشور یعنی مهاجرت نخبگان علمی برگزار می‌شود و در همین راستا نشست‌ها و جلسات متعددی با حضور اندیشمندان و پژوهشگران حوزه‌های مرتبط با این موضوع و فرایندی با حمایت و مشارکت فعال نهادهای علمی دانشگاهی انجمن‌های علمی برگزار شد. البته در این مسیر، شرکت ملی نفت ایران با حمایت‌هایش حضور داشت و نقش کلیدی در شکل‌گیری و تداوم مسیر این همایش ایفا کرد.
وی با گرامیداشت خاطره مرحوم دکتر جعفر میلی‌منفرد؛ عضو فقید شورای سیاستگذاری انجمن اخلاق در علوم و فناوری گفت: مرحوم دکتر منفرد با دلسوزی و بینش عمیق خود نقش ارزنده‌ای در تدوین اهداف و برنامه‌های این همایش ایفا کرد و یاد و نام استاد فقید همواره در ذهن و خاطره ما خواهد بود.
رئیس همایش هم در این نشست به پدیده چند وجهی مهاجرت نخبگان پرداخت و گفت: مساله مهاجرت یا فرار مغزها، در حوزه‌های اخلاقی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی دارای اهمیت و برای کشور بسیار خسارت‌بار هست.
مصطفی معین به سابقه تاریخی مهاجرت پرداخت و گفت: سرمایه اصلی کشور ما قبل از این که نفت و گاز و منابع طبیعی و زیرزمینی باشد، منابع انسانی ایران است. باید پدیده مهاجرت هرچه سریعتر جزء اولویت‌های ملی قرار بگیرد و راهکاری برای آن اندیشیده شود.
وی با استناد به آمارهای موجود در زمینه مهاجرت نخبگان همچنین یافته‌های پژوهش‌های مختلف در زمینه دلایل مهاجرت در جامعه ایرانی به نقش موثر جوامع نخبگان دیاسپورا در توسعه اقتصادی اجتماعی و سیاسی کشورهای مبدا و نمونه‌های موفق آن در چین، هند و کره جنوبی تجربه اشاره کرد و گفت: در ایران مانند بسیاری کشورهای در حال توسعه هنوز نتوانسته‌ایم با ایجاد شبکه‌های بین المللی و فعال همکاری علم‌پژوهشی و فناوری و ارتباط دادن نخبگان علمی داخل کشور با پتانسیل بزرگ دیاسپورای ایرانی پراکنده و دور از وطن خود، فرآیند فرار مغزها را به چرخش مغزها تبدیل کنیم.
معین به موضوع مهاجرت نخبگان علمی در ایران پرداخت و افزود: این نوع از مهاجرت از دهه چهل شمسی (دهه ۱۹۶۰ میلادی) تا این زمان افزایش یافته، در دوران انقلاب و جنگ تحمیلی بیشتر شد و از نیمه دهه ۱۳۸۰ به یک مهاجرت عام و توده وار به‌صورت مهاجرت حقیقی یا مجازی و به سونامی فرار مغزها یا فراری دادن مغزها تبدیل شد که هنوز ادامه دارد.
وزیر پیشین علوم، تحقیقات و فناوری در ادامه به برخی آمارها اشاره کرد و گفت: رتبه ایران در بین ۱۳۳ کشور جهان از جهت رقابت‌پذیری برای جذب و نگهداشت نخبگان و استعدادهای جهانی ۱۲ است، رتبه اول ایران با ۱۱۵ هزار مهاجرت به کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) در سال ۲۰۲۱، دو برابر شدن تعداد مهاجرت نخبگان ایرانی در ۳۰ سال گذشته، مهاجرت حدود ۱۵۰ هزار از نخبگان علمی ایران که از آن به سونامی مهاجرت مغزها تعبیر می‌شود، خارج شدن ۷۰-۵۰ میلیارد دلار ارز از کشور از جمله این آمارهاست که روند مهاجرت نخبگان را تشدید می‌کند.
معین ادامه داد: همچنین بر اساس برخی پیمایش‌ها فقط ۱۶ درصد ایرانی‌ها به مهاجرت فکر نمی‌کنند که این مهاجرت توده‌وار است. تمایل به مهاجرت در استادان و پژوهشگران؛ ۵۳ درصد، در پزشکان و پرستاران ۴۵درصد، در دانشجویان و دانش آموختگان ۴۰ درصد است. همچنین افزایش ۴.۳ برابری تعداد دانشجویان ایرانی در خارج کشور طی دوره ده ساله ۱۳۷۹- ۱۳۸۸ را داشته‌ایم. بر اساس آمارهای دیگر بیش از ۱۰ هزار تن از پزشکان ایرانی در کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) خدمت می‌کنند و معادل با یک پنجم کل استادان ایرانی داخل کشور در آمریکا هستند. همچنین بین ۷۰ تا ۹۲ درصد از دانش آموزان مدال آور المپیاد از ایران مهاجرت دائمی کرده‌اند.
استاد پیشین دانشگاه علوم پزشکی تهران در ادامه به نتایج چهار پژوهش اشاره کرد و گفت: بر اساس نظر پاسخ دهندگان به پژوهش پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان منتشر شده در آبان سال ۱۴۰۲، مهمترین مسئله کشور به ترتیب عبارت است از؛ گرانی و تورم (۸۱.۹ درصد)، بیکاری (۴۷.۹ درصد)، اعتیاد (۲۶.۹ درصد)، فساد اقتصادی و اداری (۱۳.۱) درصد) مسئله مسکن (۱۲.۱ درصد)، مسئله حجاب (۱۱.۹ درصد) مسئله ازدواج جوانان (۱۰.۷درصد)، مسئله طلاق (۷.۱ درصد)، کم آبی (۵.۷ درصد)، رعایت نکردن قانون (۴۷ درصد)، محدودیت آزادی بیان و مطبوعات (۴.۲ درصد) و آلودگی هوا و گرد و خاک و ریزگردها (۲.۶) مهمترین مسئله ایران است.
معین این را هم اضافه کرد که بر اساس گزارش نظرسنجی گالوپ در سال ۱۳۹۷ تمایل به بازگشت ایرانیان مهاجرت کرده به وطن خود فقط برابر با یک درصد برآورد می‌شود؛ در حالی که شاخص متوسط جهانی بازگشت نخبگان مهاجر به کشورهای خویش ۷ درصد است این شاخص منفی می‌تواند نشانگر واقعیت فرار مغزها یا فراری دادن آنها به عنوان عامل اصلی ترک وطن و مهاجرت نخبگان علمی ایران به کشورهای دیگر باشد.
وی افزود که بر اساس نتایج چهارمین پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان پزشکان و استادان دانشگاهی از بالاترین سطح اعتماد و مقبولیت در جامعه ایرانی برخوردار هستند، به دلیل تنگ نظری ها و نگاه امنیتی به کادرهای پزشکی، دانشگاه و دانشمندان، ضعف زیرساخت‌های علمی و پژوهشی، ساختار سنتی صنعت، تحریم های خارجی، قطع ارتباط علمی با دنیا، نگرش نادرست مدیریت کلان کشور نسبت به توسعه علم و فناوری، ناکارآمدی سیاست‌های جذب و نگهداشت نخبگان، استقلال دانشگاه و فقدان آزادی‌های دانشگاهی، پیگیری نکردن و اجرای طرح تحول ساختاری در نظام آموزش عالی، تداوم بحران‌های سیاسی‌اجتماعی و اقتصادی، زوال سرمایه اجتماعی و نبود امکان بهره‌وری منابع انسانی، نیروی دافعه ای تولید شده که اکنون کشور را با سونامی مهاجرت نخبگان علمی و فقدان تمایل به بازگشت آنها روبه‌رو کرده است.
ایران باید برای نگهداری نخبگان امکانات داشته باشد
موسس دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان هم در این همایش گفت که مهاجرت نخبگان، ریشه عمیقی دارد. نخبگان در هر جامعه‌ای بسیار محدود هستند اگر توجه خود را به جمع کویر آدم‌های معمولی معطوف نکنیم جامعه فرو خواهد ریخت.
پروفسور یوسف ثبوتی اظهار داشت: برای یافتن یک فرد ناخلف، تمام دستگاه‌ها را بسیج کردیم اما از انسان‌های معمولی که قسمت اعظم جامعه هستند غافل هستیم و آنها را در جامعه نمی‌بینیم و فرصت هم نمی‌دهیم.
وی افزود: مهاجرت نخبگان، ریشه تاریخی بسیار عمیقی دارد و اگر این آمادگی در محیط نباشد مهاجرت‌ها تداوم می‌یابد و تنها راهکار نگهداشت نخبگان، داشتن امکانات است که باید پذیرای نخبگان بود.
وی این را هم گفت که اگر افراد معمولی جامعه، فراغ بال داشته باشند نه تنها گلیم خود را از آب بیرون می‌کشند بلکه مبتکر،آفریننده و جسور هم بار می‌آیند و در چنین جامعه‌ای هم ناخلف‌ها عرصه را برای خود تنگ می‌بینند و پا پس می‌کشند و هم افراد با استعداد فرصت آفرینندگی بیشتر می‌یابند در حالیکه در تفکر دولتی و مدیریتی‌مان درست برعکس عمل می‌کنیم.
این استاد دانشگاه گفت: با قید و بندها نمی‌توان کاری کرد و هر کاری کنیم ضایع خواهد شد. قانون را از غرب گرفتیم ولی معنای قانون را متوجه نمی‌شویم، قانون یعنی قرارداد اجتماعی بین افراد که روابط انسان‌ها را با هم تنظیم کند.
وی ادامه داد: قانون را می‌نویسیم اما اجرا نمی‌کنیم و آن را کنار گذاشته و طور دیگری عمل می‌کنیم و این تناقضات جدی را داریم.
ثبوتی گفت: امروز با سرعت یادگیری، فرزند ۲۰ تا ۳۰ ساله از پدر و مادر خود بیشتر می‌داند و باید به این وارونگی در نظام دانایی توجه کرد.
موج چهارم مهاجرت
استاد دانشگاه علوم پزشکی شیراز هم در این همایش به تشریح چهار موج مهاجرت پرداخت و گفت: مهاجرت، پدیده‌ای است که از سالها قبل وجود داشته ولی چیزی به نام فراز مغزها شاید اولین بار در سال ۱۹۶۳ در یک روزنامه در لندن مطرح شد و در ایران هم از مدت‌ها پیش مطرح است؛ موج اول مهاجرت در ایران به قبل انقلاب بر می‌گردد زمانی که احزاب سیاسی منحل و محدودیت‌هایی ایجاد شد.
حمیرا وفایی، موج دوم مهاجرت را هم‌زمان با دهه اول انقلاب عنوان کرد و گفت: در آن مقطع به دلیل پاکسازی‌هایی که اتفاق افتاد و تعطیلی دانشگاه‌ها و وقوع جنگ تحمیلی، احساس نابرابری در آن مقطع ایجاد شد.
وی اظهار داشت: موج سوم مهاجرت هم در دهه دوم و سوم انقلاب رخ داد و موج چهارم هم از سال ۹۰ تاکنون است که موج چهار افزایش بیشتری یافته است. مردم آگاهانه احساس می‌کنند که در کشور مقصد، شرایط بهتری وجود دارد بنابراین مهاجرت می‌کنند.
رئیس پیشین سازمان نظام پزشکی استان فارس گفت: خروج سرمایه انسانی یعنی خروج افراد با بازدهی بالا و یکی از رویکردها شکار مغزهاست؛ کشورهای مقصد مغزهایی را که فکر می‌کنند نخبه هستند و می‌توانند به آنها کمک کنند بدون اینکه هزینه‌ای پرداخت کرده باشند برای تحصیل و استفاده از تجربیات آنها را به کار می‌گیرند.
بر اساس آمار بانک جهانی، ایران سالیانه ۵۰ میلیارد دلار به خاطر فرار مغزها هزینه می‌کند.
ریشه مهاجرت
وفایی معتقد است که باید فضا را برای نخبگان آزادتر کرد تا در کشور بمانند، البته در نظام آموزشی ایران، مشکلات ساختاری وجود دارد که یک نمونه آن قانون کنکور است.
وی بیان داشت: اگرچه هنوز جایگزین خوبی برای کنکور نداریم ولی این روش و قانون، کاملا ناعادلانه است و البته کیفیت آموزش در سال‌های اخیر خود جای بحث دارد. در رشته‌های علوم پزشکی که با افزایش ظرفیت روبه‌رو هستند بدون اینکه هیچ زیرساختی آماده یا نیازسنجی شده باشد.
وفایی این پرسش‌ها را مطرح کرد که آیا واقعاً ما به این تعداد پزشک نیاز داریم؟ آیا اگر ما بخواهیم ۲۰ تا ۳۰ درصد پذیرش ۵۰ دانشجوی پزشکی را افزایش بدهیم آیا ۵۰ هیات علمی یا ۵۰ بیمارستان آموزشی اضافه کرده‌ایم؟ چگونه انتظار داریم که کیفیت آموزش پایین نیاید وقتی تعداد دانشجو را اضافه می‌کنیم.
استاد دانشگاه علوم پزشکی شیراز گفت: نخبگان و فرزندان ما که باید آینده‌سازان کشور باشند ترجیح می‌دهند ترک وطن کنند، در حالی که باید برای بهتر شدن کشورشان از این نیروها استفاده شود پس باید نیازهای نیروها را برطرف کرد.
وی درباره یکی از راهکارهای جلوگیری از فرار مغزها گفت: دولتمردان و سیاستگذاران ما حداقل باور کنند که این خطر تهدیدی برای این کشور است و اگر سیاستمداران و سیاستگذاران ما دل در گرو منافع ملی داشته باشند قطعاً برای حل این مشکلات کمک خواهند کرد.
وفایی تصریح کرد: ما مردمان بسیار نجیبی هستیم، مردمان ایران بسیار توانمند و قدرتمند هستند ولی هنوز نیاز داریم که تاب‌آوری را بیشتر کنیم تا در کشور بمانیم و آن را بسازیم.
خُسران صنعت نفت از مهاجرت نیروها
مدیرعامل شرکت ملی نفت، فعالان صنعت نفت ایران را قوی‌ترین افراد از نظر علمی و فنی برشمرد و گفت: جهان برای متخصصان صنعت نفت ایران فرش قرمز پهن می‌کند.
حمید بورد افزود: صنعت نفت از بدو پیدایش خود همواره برای تخصص و تامین و پرورش نیروی انسانی برنامه ویژه‌ای داشته است و دانشکده نفت آبادان دومین دانشگاه کشور است که سال ۱۳۱۸ نخستین مجموعه آن احداث شد.
معاون وزیر نفت، پرورش و نگهداشت نیروها در صنعت نفت را دغدغه بسیار جدی برای صنعت عنوان کرد و گفت: اما در سال‌های اخیر دچار خُسران، کاهش و حذف تعداد زیادی از برنامه‌ها شده است. صنعت نفت برای رفع نیاز مهندسی خود دانشکده نفت و برای مدیریت، دانشکده حقوق را ایجاد کرد، همچنین دانشکده حسابداری و حتی دانشکده پرستاری برای خدمات و برای پرورش نیروی تکنسین، کارآموزی و کارگاهی هنرستان داشتند که هم نیروی متخصص به صنعت تزریق می‌کرد و هم پرورش نیروی مناسب داشت.
مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران این را گفت که تعریف نخبه در صنعت نفت با جاهای دیگر مقداری متفاوت است و لزوما کسی که معدل بالا داشته یا نمره خوب گرفته باشد، نیست. نخبه در صنعت نفت کسی است که برای کار مناسب آموزش مناسب دیده و توان مناسبی هم برای این کار دارد.
این مقام مسئول یادآور شد: تا همین چند سال پیش ما بهترین نیروها را در سطح منطقه داشتیم، اما اکنون نمی‌توانیم ادعای چندانی داشته باشیم. پرورش‌یافتگان صنعت نفت قوی‌ترین نیروها در سطح منطقه بودند و هر کسی پس از دوران دانشکده پنج سال در مناطق نفت خیز جنوب کار می‌کرد، همه شرکت‌های نفتی جهان خواستار او بودند. اما اکنون نیز هر کسی در حوزه نفت ما کار کرده است، دنیا برایش فرش قرمز پهن می‌کند و بسیاری از کارشناسان صنعت نفت در کشورهای مختلف فعال بوده و کار می‌کنند.
همایش «مهاجرت نخبگان علمی در ایران امروز، چالش‌ها و راهکارها» امروز و فردا (۱۲ و ۱۳ دی) در قالب سخنرانی و برگزاری نشست‌های تخصصی همچنین ارائه مقاله و گفت‌وگوی آزاد دانشجویی به موضوع مهاجرت به ویژه مهاجرت علمی، مهاجرت‌های نخبگان و مهاجرت‌های تحصیل می‌پردازد.
نظر شما