چرا خانواده های ایرانی به تك فرزندی تمایل پیدا كرده اند؟

«مونس سیاح» مسوول كارگروه جمعیت شورای عالی انقلاب فرهنگی چندی پیش با بیان این كه بیش از 33 درصدِ خانواده های ایرانی تك فرزند هستند تاكید كرد كه جمعیت كشور رو به پیری است.
سیاح با بیان این كه هم اكنون، كشور ما یكی از جوانترین كشورهای دنیا است، بیان كرد: متوسط تعداد فرزندان هر خانوار در كشور در اوایل دهه ی 40 حدود هفت فرزند بود كه این تعداد به دلیل فعالیت های كنترل جمعیت رو به كاهش گذاشت تا به امروز كه نرخ باروری به 1.5 فرزند برای هر خانوار در كشور كاهش یافته است و با ادامه ی این روند در آینده نزدیك و به دلیل نداشتن تناسب جمعیتی، در ردیف پیرترین كشورهای دنیا قرارخواهیم گرفت.
در راستای این مطلب، گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا به دنبال كند و كاو چرایی رشد تك فرزندی یا بی میلی به باروری در میان خانواده ها و راهكارهای مبارزه با افزایش این معضل در جامعه، به گفت و گو با صاحبنظران این حوزه پرداخت.

*** نهادینه شدن تك فرزندی با سیاست طولانی مدت كاهش جمعیت
از نگاه كارشناسان و صاحبنظران جمعیت شناسی، سیاست های بدون برنامه دولت های پیشین در كاهش فرزندآوری، آن هم بدون برنامه ریزی و سرشماری از كم و كیف جمعیت، نخستین عامل برای نهادینه شدن تك فرزندی و خرده فرهنگ شدن چند فرزندی است.
سیاستی كه با شعار پرتكرار «فرزند كمتر، زندگی بهتر» در 2 دهه گذشته در جامعه رواج پیدا كرد و امروزه مسوولان كشور بنا بر تحقیق و بررسی، به خطا بودن آن پی برده اند و در جهت جلوگیری از رشد آن وارد عمل شدند.
موضوعی كه «شهلا میرگلوی بیات» نماینده و عضو كمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی، به آن اشاره كرد و گفت: سرچشمه اصلی چرایی به وجود آمدن تك فرزندی را باید در سیاست كنترل جمعیتی كه سال های گذشته در بوق تبلیغ ها قرار گرفت، جست و جو كرد. تا آن جا كه تبلیغ فرزند كمتر زندگی بهتر، به نوعی در فرهنگ ما نهادینه شد. سیاستی كه بدون برنامه و بررسیِ كم و كیف تغییر جمعیت صورت گرفت.
از نگاه این نماینده مجلس، اجرای سیاست كاهش یا افزایش جمعیت دركشورهای توسعه یافته، بنا بر آمارگیری جمعیتی صورت می گیرد كه هر پنج سال یك بار تكرار می شود اما متاسفانه در كشور ما، اجرای سیاست كاهش جمعیت بدون هیچ برنامه ای صورت گرفت. با ادامه این روند، كاهش نرخ جمعیت فعال و افزایش جمعیت پیر و مصرف كننده از جمله نتیجه های این سیاست خواهد بود كه در انتظار ایران است.

*** بهانه های تك فرزندی؛ از مشكل های اقتصادی تا روش زندگی نوین
تا چند دهه پیش، فرزندآوری در كشور دارای سیر طبیعی بود و خانواده های به اصطلاح گسترده با داشتن چند فرزند، به دور از هرگونه نگرانی و زیر ذره بین بودن نگاه دیگران، روزگار می گذراندند. فرزندانی كه از سطح انتظار كم برخوردار بودند و با رسیدن به سن كار و فعالیت اقتصادی، وارد عرصه تولید و بازار كار می شدند اما در گذر به سمت نوگرایی، این روند تغییر كرد و مسیر وارونه به خود گرفت. به گونه‌ ای كه اكنون فرزندآوری و تامین هزینه های آن، به منزله یك بحران به شمار می رود.
میرگلوی بیات نیز تغییر روش زندگی، دشواری های اقتصادی و مساله تحصیل و اشتغال بانوان را تشدید كننده افزایش تك فرزندی عنوان كرد و گفت: دلیل های اقتصادی، مصرف گرایی و توقع بالای فرزندان مولفه هایی هستند كه به رواج تك فرزندی و كاهش نرخ باروری كمك كرده اند تا آن جا كه بر اساس آمارها، به ازای هر زوج، 1.5 فرزند وجود دارد.
اما بهانه های تك فرزندی به این جا ختم نمی شود. با كمی جست و جو در اطراف مان خانواده هایی را مشاهده می كنیم كه به رغم شرایط مالی مناسب و زندگی به دور از نگرانی مالی، تك فرزندی را اختیار كرده اند.
در این باره «اصغر كیهان نیا» روانپزشك، در گفت و گو با پژوهشگر ایرنا می گوید: نخست باید گفت در سال های گذشته به دلیل رواج این تفكر كه شرایط اقتصادی نقش موثری در تداوم زندگی ایفا می كند، زنان به عرصه بازار كار كشانده شدند تا برای تامین نیازهای زندگی، دوشادوش مردان قدم بردارند كه به همین دلیل بیشتر خانواده ها به داشتن یك فرزند بسنده می كنند. اما در این میان خانواده هایی هم مشاهده می شوند كه مشكل مالی ندارند اما تك فرزندی را انتخاب می كنند. با كمی تجسس در این خانواده ها، درمی یابیم كه در بسیاری از آنان راحت طلبی و برخورداری از فراغت بیشتر در زندگی مانع داشتن حتی یك فرزند شده است.
این جا است كه توجه به خود و بهره بردنِ بیشتر از زندگی از دلیل های روی آوردن والدین به تك فرزندی است. والدینی كه تلاش می كنند امكانات زندگی خود را به جای تقسیم با چند فرزند با یك فرزند تقسیم كنند. نتیجه این تقسیم نادرست، افزایش سطح انتظار و رشد مصرف گرایی در میان فرزندان است كه به مرور باعث می شود تا زوج‌ های جوان دیگر نیز با مشاهده این فرزندان و برآورد هزینه آنان، كمی در تصمیم خود برای فرزندآوری تردید كنند.
افزایش سن ازدواج و ترس از بارداری در سنین بالا، احتمال طلاق و بروز ناسازگاری در زندگی های مشترك امروزی، ترس از خیانت همسر، خاطره دشواری نخستین بارداری و ترس از تغییر آناتومی بدن از دیگر تصاویر نادرست شكل یافته در ذهن گروه هایی از زنان امروز است كه مانع فرزندآوری یا داشتن فرزندان بیشتر می شود.
همچنین به نظر می رسد تك فرزندی و افزایش آن در میان خانواده های ایرانی رابطه مستقیمی با مولفه هایی همچون شهر و محل زندگی، وضعیت مالی، سطح فرهنگی و وضعیت تحصیلی ندارد؛ چه بسیار خانواده هایی مشاهده می شوند كه در شهرهای كوچك زندگی می كنند و از امكانات رفاهی مناسبی برخوردارند اما تك فرزندی را پیشه كرده اند و چه بسیار خانواده هایی كه در كلان شهرها حضور دارند و از سطح مالی و فرهنگی متوسطی برخوردارند اما به علت های گوناگون شخصی و اجتماعی اصرار بر تك فرزندی دارند.

*** تك فرزندان و كوله باری از آسیب ها
احساس تنهایی، لجبازی، شكنندگی، كم تحملی، پرتوقعی، سرخوردگی، اعتماد به نفس كاذب و بسیاری از آسیب های رفتاری دیگر، از جمله پیامدهای روحی و روانی تك فرزندی است كه بنا به نظر روانشناسان، حمایت های بی دریغ پدر و مادر هم نمی تواند جایگزین مناسبی برای كمرنگ شدن آن باشد چراكه تنهایی باعث می شود تا كودك در برقراری ارتباط با دیگران دچار مشكل شود و نتواند با سایر همسالان برخورد مناسبی داشته باشد.
كیهان نیا به عنوان یك روانپزشك در پاسخ به این پرسش كه تك فرزندها شاداب تر و موفق تر هستند یا فرزندانی كه در خانواده های پرجمعیت زندگی می كنند؟ گفت: جامعه روانپزشكان همواره بر این اصل كه فرزندان باید در كودكی، كودكی كنند و كودكی خود را با خواهر یا برادر و همسالان خود تقسیم كنند، تاكید دارند. با این دید، می توان گفت یكی از مشكل های تك فرزند این است كه مجبور است دوران كودكی خود را با پدر و مادر خود تقسیم كند و همبازی دیگری غیر از آنان در كنار خود نمی بیند. كودكان بدون علت با هم می خندند و قهر و آشتی می كنند. زود خشمگین می شوند و به همان سرعت یكدیگر را می بخشند اما هنگامی كه همبازی فردی غیر از كودكِ همسال باشد این وضعیت به وجود نمی آید. بنده اعتقاد به 2 یا سه فرزند دارم چرا كه چندفرزندی نوعی احساس امنیت و حمایت برای تك تك فرزندان به وجود می آورد، به این معنا كه اگر پدر و مادر نباشند، خواهر یا برادر پشتیبان من خواهند بود.
بنا به گفته ی این روانپزشك، یكی دیگر از مشكل های تك فرزندان، خودكم بینی و اعتماد به نفس ضعیف است كه نشانه های آن را می توان در ابتدای ورود آنان به مهدكودك یا مدرسه در برقراری روابط با سایر همسالان شان مشاهده كرد.
كیهان نیا در ادامه به ناسازگاری تك فرزندان اشاره و دلیل اصلی آن را توجه بیش از اندازه ی والدین به فرزند یكی یكدانه عنوان كرد.
توجه بیش از اندازه ی والدین به یگانه فرزند خود باعث می شود تا این عزیزپرورده های دل پدر و مادر، در برابر كوچكترین موردی كه مطابق میل نباشد، بنای ناسازگاری بگذارند و میان میل و حق خود تمایزی قایل نشوند، به این معنا كه هرچه را میل دارند، حق خود بدانند. البته هستند پدران و مادرانی كه با كمك آگاهی و اندیشه تك فرزند خود را شایسته تربیت و آینده ی سالمی برای آنان فراهم می كنند.
بر هم خوردن تعادل جنسیتی با تك فرزندی، كاهش جمعیت كار و افزایش جمعیت مصرف كننده و سالخورده از دیگر پیامدهای تك فرزندی یا بی فرزندی است كه در درازمدت آثار آن در كاهش رشد و توسعه ی جامعه مشاهده خواهد شد.

*** راهكارهای كاهش تك فرزندی
با افزایش جمعیت سالمند، سیاستگذاران بر آن شدند تا با بحران كاهش باروری و افزایش جمعیت سالمند مبارزه كنند و نرخ فرزندآوری را از 1.5 فرزند به 2.5 فرزند افزایش دهند. در همین راستا طرح «تعالی جمعیت و خانواده» درپیش گرفته شد.
بنا به گفته ی میرگلوی بیات، كمیسیون های مختلف مجلس به اتفاق، كمیته مشتركی جهت بررسی این طرح 55 ماده ای تشكیل دادند كه به زودی این طرح در صحن علنی مجلس مطرح خواهد شد. تنها شرط اجرایی شدن این طرح، تامین منابع مالی است تا دولت بتواند آن را به مرحله اجرا برساند.
ارایه آموزش های لازم در زمینه ی فرزندآوری و اعلام حمایت های كافی از خانواده های پرجمعیت، نكته دیگری است كه این نماینده مجلس به آن اشاره می كند و می گوید: با برنامه ریزی و مدیریت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی و همچنین حمایت مالی دولت، هم اكنون آموزش هایی كه پیش از این در مركزهای بهداشت در جهت فرزند كمتر ارایه می شد به سمت رشد جمعیت و تشویق به فرزندآوری تغییر مسیر داده است اما باید اذعان كرد وزارت بهداشت به تنهایی نمی تواند در این امر موفق باشد و تنها با همكاریِ سایر وزارتخانه ها و دستگاه های تبلیغاتی و رسانه ای می توان گام های عمیق و موثرتری در این راه برداشت تا خلا جمعیتی پیش بینی شده برای آینده ی نزدیك، ترمیم شود.
با توجه به همه گیر بودن معضل تك فرزندی و آسیب های اجتماعی و جمعیتی آن برای جامعه، لازم است برنامه ریزان و سیاست گذاران در راستای بهبود شرایط زندگی چه در فضای شهری و چه از نظر فرهنگی تلاش كنند تا شرایط برای رشد فرزندان سالم در محیط جامعه و همچنین خانواده ها فراهم شود. در این جا منظور از شرایط محیطی، مساله های مربوط به برخورداری از آب و هوای سالم، تغذیه مناسب و استاندارد، افزایش كیفیت آموزشی كودكان، در اختیار داشتن امكانات رفاهی و تفریحی مناسب، بهبود وضعیت اقتصادی خانواده های كم درآمد، رسیدگی به وضعیت شغلی و مالی زوج های جوان و بالابردن توان اقتصادی آنان، فرهنگ سازی در جهت اهمیت خانواده و فرزندپروری و سایر مولفه های اجتماعی، فرهنگی و خانوادگی است؛ چرا كه در صورت بهبود شرایط، زوج های جوان و خانواده های تك فرزند بسترهای لازم را برای داشتن فرزندان بیشتر فراهم می بینند و اقدام به فرزندآوری خواهند كرد.
*از:فاطمه دهقان نیری (گروه پژوهش و تحلیل خبری)
پژوهشم**9294** 9283**2054