نوبل ادبيات؛ مرگ تدريجي يك رويا

به گزارش روز دوشنبه گروه فرهنگي ايرنا، اولين اخبار در مورد فساد جنسي همسر يكي از اعضاي آكادمي سوئد كه متولي تعيين برنده جايزه نوبل ادبيات است، نوامبر سال گذشته ميلادي (آذر 96) در روزنامه دي ان استكهلم منتشر شد. اين روزنامه در گزارشي با استناد به اظهارات 18 زن كه شماري از آنان گمنام بودند، ژان كلود آرنو (Jean Cluad Arnault) همسر كاتارينا فراستنسون (Katarina Frostenson) شاعر معاصر سوئدي و عضو آكادمي را به آزار جنسي و دو مورد تجاوز متهم كرد. در اين گزارش نام كامل او ذكر نشد اما عنوان «يك فرد نامدار فرهنگي»، پچپچه‌هايي در مورد رفتارهاي ناشايست آرنو كه سابقه دار بود ايجاد و افكار عمومي را به سرعت متوجه وي كرد.
افزون بر اين، اخباري در مورد شفاف نبودن ارتباطات مالي باشگاه فرهنگي اين زوج در شهر استكهلم و سوء استفاده‌هاي مالي آنها از منابع آكادمي منتشر شد كه بعد از انتقادات فراوان در نهايت سارا دنيوس (Sara Danius) رئيس فعلي آكادمي در ماه مه (ارديبهشت 97) اعلام كرد از وكلاي آكادمي خواسته به اين اتهامات رسيدگي كنند. به اين ترتيب بنياد نوبل كه هزينه‌هاي برگزاري جايزه را مي‌دهد لغو مراسم را در سال جاري خواستار شد.

** نوبل و پنج وارث؛ جايزه ادبيات براي شاهكارترين اثر سال
آلفرد نوبل (1833 تا 1869) شيمي دان، مهندس، مخترع و تاجر سوئدي كه براي كشف ديناميت و مالكيت كارخانه اسلحه سازي بوفور سوئد مشهور است؛ كمي قبل از مرگ در 27 نوامبر 1895 سومين و آخرين وصيت نامه خود را نوشت و در آن تمام اموال و منافع حاصل از آن را به اهداي پنج جايزه نوبل در رشته‌هاي شيمي، فيزيك، زيست شناسي يا پزشكي، ادبيات و صلح اختصاص داد و به طور خاص وصيت كرده جايزه نوبل ادبيات به فردي داده شود كه «شاهكارترين اثر را در سال گذشته در بهترين شكل ارائه داده باشد»؛ وي همچنين مسئوليت تعيين برنده هر يك از اين جوايز را مشخص و آكادمي سوئد را نهاد مسئول انتخاب فرد برنده و اهداي اين جايزه كرده است.
با وجود صراحت وصيت نامه نوبل، اولين جايزه در سال 1901 و 5 سال بعد از درگذشت وي اهدا شد. برنده جايزه نوبل ادبيات هر ساله توسط كميته نوبل انتخاب مي‌شود كه كميته اي چهارنفره در آكادمي سوئد است و براي اين انتخاب از آراي كارشناسان كمك مي گيرند.
جايزه نوبل ادبيات از سال 1901 تا 2017 در مجموع به 114 نفر اعطا شده است. اين جايزه در سال هاي 1914، 1918، 1965، 1940، 1941، 1942 و 1943 اهدا نشده كه پايگاه اطلاع رساني نوبل ادبيات دليل آن را شناخته نشدن اثري با مشخصات مدنظر دانسته است. به‌طور كلي جوايز نوبل طي سال‌هاي جنگ جهاني اول و دوم كمتر اعطا شده است. در مجموع اين نخستين بار پس از سال 1943 ميلادي است كه جايزه نوبل ادبيات داده نمي شود.

**رسوايي در آكادمي سوئد؛ فساد مالي و چنددستگي
آكادمي سوئد در سال 1786 ميلادي توسط شاه گوستاو سوم با الگوگيري از فرهنگستان فرانسه (تاسيس 1635) و به منظور بكارگيري بهترين نويسنده‌ها و شاعران سوئدي، براي حفاظت از زبان سوئدي و تلاش در جهت بالندگي آن و به طور كلي محافظت از زبان، ادبيات و فرهنگ سوئدي تاسيس شد. اين مركز فهرستي از همه لغات سوئدي را در يك فرهنگ لغت ضبط مي كند كه هنوز و بعد از يك قرن استفاده مي‌شوند. 18 عضو آكادمي براي عضويت مادام العمر و توسط يكي ديگر از اعضا انتخاب مي شوند؛ در نظام‌نامه احتمال استعفاي آنان در نظر گرفته نشده است ولي اعضا مي توانند در جلسات شركت نكنند يا در مقطعي ارتباط خود را با آكادمي قطع كنند.
به نوشته روزنامه انگليسي گاردين آكادمي سوئد نهادي غني است كه دارايي‌هايش به حدود 110 ميليون پوند (بيش از 700 هزار ميليارد تومان) مي رسد. درآمد اعضا هرگز شفاف اطلاع رساني نمي شود؛ اما بر اساس گزارشي تحقيقي بر مبناي ماليات آنها در يك روزنامه سوئدي، عضو فعال آكادمي در يك سال 40 هزار پوند (280 ميليون تومان) درآمد دارد. رياست آكادمي كه يك موقعيت شغلي كامل محسوب مي شود نيز بيش از سالي 10 هزار پوند (70 ميليون تومان) درامد دارد.
كاتارينا فراستنسون شاعر معاصر سوئدي و همسر آرنو در سال 1992 و به دليل رويكرد جديد آكادمي براي به عضويت درآوردن نسل جديدي از نويسندگان وارد اين نهاد فرهنگي شد. وي و آرنو كه عكاس و كارآفرين فرهنگي است، باشگاهي فرهنگي به نام «فروم» را در قطب فرهنگي شهر استكهلم اداره مي كنند كه مركز برگزاري رويدادهايي مانند شعرخواني، نشست‌هاي ادبي و اجراي موسيقي كلاسيك است.
بعد از انتشار خبر رسوايي جنسي همسر فراستنسون، سارا دانيوس نيز اعلام كرد كه پيش از اين قرباني آزار جنسي آرنو شده است و خواست فراستنسون به اين دليل از آكادمي اخراج شود. اما حاميان فراستنسون، دانيوس را به سرپرستي «باند بدكاران در آكادمي متهم كردند كه مي‌خواهد اين شاعر معاصر را تحقير كند». بعد از اين ماجرا هر دو آنها استعفا دادند هر چند در نظامنامه آكادمي استعفاي اعضا در نظر گرفته نشده است.
ادامه اين وضع و سوگيري هر يك از اعضاي آكادمي له يا عليه دو طرف ماجرا، موجب شد هشت نفر از 18 عضو آكادمي از شركت در جلسات و تصميم گيري‌ها خودداري كنند. در حاليكه بر اساس نظامنامه حضور 12 نفر از اعضا براي انتخاب فرد جديد لازم است و با وجود 10 نفر در آكادمي نه اتخاذ تصميم هاي مهم ممكن است و نه پذيرش عضو جديد؛ زيرا اتخاذ تصميم هاي بزرگ با اجماع 12 نفر ممكن است.
اما شايد آنچه موجب تعميق زخم اين رسوايي شد، نفوذ فساد در قلب آكادمي سوئد بود: موارد بسياري از آزار جنسي در آپارتمان هاي لوكس و هتل‌هاي متعلق به آكادمي در استكهلم و پاريس روي داده اند. همچنين كارآموزاني كه به باشگاه فرهنگي فروم رفت و آمد داشته‌اند از جمله قربانيان اين فساد هستند.
آرنو و فراستنسون همچنين سال هاي سال از كمك آكادمي براي سوددهي باشگاه فرهنگي خود بهره برده اند، علاوه بر اين فراستنسون به اعلام نام نامزدهاي جايزه نوبل ادبيات به همسرش متهم است كه در نتيجه آن، اسامي به كتابفروشي‌ها، ناشران و بعضي نشريات در پاريس درز مي كرده و شرط بندي روي اسامي نيز سودهايي را نصيب آرنو كرده است.
با توجه به شرايط به وجود آمده اعضاي آكادمي تنها راه خروج از بحران را مشخص شدن نتيجه تحقيقات و احتمالا در پي آن افزوده شدن اعضاي جديد به آكادمي دانستند؛ تا شايد آب رفته به جوي بازگردد.

***نوبل و ديگر هيچ
هر ساله جوايز ادبي ملي و بين المللي فراواني اهدا مي شود، اما آيا هيچ يك از اين جوايز به ديگري برتري دارند؟
بعضي از اين جوايز با اينكه بين المللي هستند محدوده خاصي را دربر مي گيرند؛ مانند جايزه من بوكر كه هرساله به بهترين رمان جديد انگليسي زبان اعطا مي شود كه زبان اصلي آن انگليسي باشد و در انگلستان منتشر شده باشد. اين جايزه كه از سال 1969 اعطا مي شود به بهترين اثر نوشته شده به زبان انگليسي و منتشر شده در انگليس تعلق مي گيرد. اين جايزه از سال 2005 بخش ديگري به نام من بوكر اينترنشنال را نيز اضافه كرد كه تا سال 2015 ادامه داشت و هر دو سال يكبار به نويسندگاني تعلق مي گرفت كه آثار آنها به زبان انگليسي ترجمه شده بود. از سال 2016 نيز اين جايزه هر سال به نويسنده اي داده مي شود كه يك اثرش به زبان انگليسي موجود باشد و جايزه به طور مساوي بين نويسنده و مترجم تقسيم مي شود.
جايزه پوليتزر نيز از جمله جوايز مطرحي است كه در فضاي ادبي جهان از آن نام برده مي شود، اين جايزه نيز بخش‌هاي مختلفي را دربرمي گيرد كه شامل روزنامه ‌نگاري، ادبيات و موسيقي است و از سال 1917 با نظارت دانشگاه كلمبيا به روزنامه‌نگاران و نيز به نويسندگان، شاعران و موسيقي‌‌دانان اهدا مي ‌شود.
جايزه كتاب ملي نيز كه از سوي بنياد كتاب ملي آمريكا اعطا مي شود در بخش هاي مختلفي از جمله ادبيات كودكان، شعر و داستان و آثار روايي مستند بهترين آثار سال گذشته را مي شناسد و به آنها جايزه مي‌دهد.
ضمن اينكه جوايز ملي زيادي نيز وجود دارد كه به آثار منتشرشده به زبان آن كشور با هدف تقويت زبان و ادبيات ملي داده مي شوند؛ مانند جايزه آكوتاگاوا كه هر سال دوبار به بهترين اثر داستاني به زبان ژاپني اهدا مي شود، يا جايزه جلال كه هر سال در چند رشته به آثار فارسي زبان اعطا مي شود.
با وجود فراواني اين جوايز ادبي مختلف، جايزه نوبل احتمالا به دلايلي برجسته‌تر است و بيشتر در خاطر علاقمندان ادبيات باقي مي‌ماند.
يكي از اين دلايل مبلغ جايزه نوبل است كه هر چند به دليل وابسته بودنش به سود ناشي از دارايي‌هاي نوبل هر سال مبلغ ثابتي نيست اما همچنان قابل توجه است. مبلغ اين جايزه در سال 2017 ميلادي بيش از يك ميليون دلار بوده است كه به طور متوسط و در كشورهاي پيشرفته با حقوق 20 سال يك استاد دانشگاه برابري مي‌كند. در حاليكه جايزه من بوكر حدود 50 هزار پوند (65 هزار دلار)، جايزه پوليتزر حدود 10 هزار دلار و جايزه كتاب ملي براي فرد برنده 10 هزار دلار و براي هر يك از نامزدهاي نهايي يكهزار دلار است.
خصوصيت ديگر جايزه نوبل ادبيات اين است كه تنها به يك نويسنده براي بهترين اثر منتشرشده سال گذشته يا در نهايت مجموعه آثار وي تعلق مي گيرد، همچنين حتي نگاهي سرسري به دريافت كنندگان جايزه نوبل نشان مي دهد اين جايزه نويسندگان مطرحي چون آناتول فرانس، آلبركامو، ساموئل بكت، پابلو نرودا، ارنست همينگوي، گابريل گارسيا ماركز، اكتاويو پاز، توني موريسون، گونتر گراس، دوريس لسينگ، ماريو بارگاس يوسا و پاتريك موديانو را به عنوان برنده شناخته است كه پيش از دريافت نوبل نيز مورد توجه خوانندگان عادي، حرفه‌اي و حتي منتقدان بوده اند. هر چند نام افرادي چون وينستون چرچيل و باب ديلن نيز در فهرست يكصد و چهارده نفره برندگان نوبل مشاهده مي‌شود كه موجب تعجب شماري از منتقدان شده اما انتخاب‌هاي تعجب آفرين در كارنامه آكادمي سوئد زياد نيست.
جايزه نوبل ادبيات در ضمن مختص به نويسندگان با جنسيت خاصي نيست، چنانكه امروزه جوايز مختلفي به نويسندگان زن اختصاص دارد؛ مانند جايزه ادبيات داستاني بيليز زنان كه از سال 1996 به بهترين داستان انگليسي زبان نوشته يك نويسنده زن تعلق مي گيرد.
با تمام آنچه گفته شد نبايد فراموش كرد جايزه نوبل آثاري را بررسي مي كند كه حتما به زبان انگليسي ترجمه شده باشند و در بازار كتاب جهاني و محافل ادبي اسمي از آنها شنيده شده باشد تا دست كم به گوش كارشناسان و همكاران آكادمي نوبل خورده باشد. بنابراين اگر اثري هر چقدر هم شاخص و شاهكار به زباني غير از انگليسي نوشته شده باشد توسط اين كارشناسان وارد گردونه نمي شود؛ مشكلي كه بسياري نويسندگان غيرانگليسي زبان از جمله فارسي نويسان در عرصه جهاني با آن روبرو هستند.
افزون بر اين نمي توان تاثير سياست را در انتخاب هاي آكادمي سوئد ناديده گرفت، براي نمونه عده اي معتقدند انتخاب سوتلانا آلكسيويچ (Svetlana Alexievich)به عنوان برنده جايزه نوبل سال 2015 به عنوان فردي كه روايتي مستند از رويدادهاي دوره كمونيسم در اتحاد جماهير شوروي و بلاروس به دست داده انتخابي سياسي بوده است. همچنين انتخاب باب ديلن (Bob Dylon) خواننده آمريكايي سال 2016 براي سرودن ترانه‌هاي آثارش تا حد زيادي منتقدان را برآشفت زيرا وي براي بيان جديد شاعرانه در سنت ترانه نويسي آمريكايي برنده اين جايزه شد و در مقايسه با برندگان پيشين به نظر مي رسد اين جايزه جامعه گشادي براي وي باشد.

**نوبل باشد يا نباشد؟
اگر هدف اوليه از اعطاي جوايز ادبي را رونق ادبيات، كمك به نويسندگان و ديده و خوانده شدن بيشتر آثار ادبي همچنين توجه به فرهنگ و اهميت آشنايي با فرهنگ‌هاي مختلف بدانيم، لغو هر جايزه‌اي موجب دلزدگي دوستداران ادبيات از منتقد و نويسنده گرفته تا خوانندگان عادي و حرفه اي خواهد شد؛ بنابراين لغو جايزه نوبل ادبيات نيز خبر خوشي براي هيچ يك از دوستداران نيست.
همچنين بروز اختلافات در آكادمي سوئد به عنوان نهادي فرهنگي و متولي بالندگي زبان و ادبيات سوئد هر چند نشان از بي توجهي به فساد اخلاقي وابستگان يكي از اعضا دارد، نبايد مانع از اعطاي جايزه نوبل شود كه سال‌ها نقش مهمي در خوانده شدن آثار ادبي داشته اند.
هر چند بر اساس وصيت نامه نوبل برنده اين جايزه بايد حتما توسط آكادمي تعيين شود و به دليل بروز اختلاف نظرهاي فعلي جمع آكادمي از هم پاشيده است، عده اي از منتقدان در ادامه كار نوبل ادبيات تشكيك كرده اند و جايزه موازي ديگري در سوئد شكل گرفته است؛ بهتر است اميدوار باشيم جايزه نوبل ادبيات با يا بي آكادمي با وقفه‌اي كوتاه همچنان در مسير شكوفايي آثار ادبي پيش برود.
فراهنگ**9157** 9053