چله شو؛ شب فرهنگی زنانه در مازندران

به گزارش خبرنگار ایرنا، این روزها به هر مكان عمومی كه در مازندران می روی، نام چله شو به فور شنیده می شود و در فضای مجازی هم كمتر از نام یلدا به تنهایی خبری است و حتی بحث غالب در این فضا كه بیشترین تغییرات فرهنگی را طی چند سال گذشته به همراه آورده، تاكید بر حفظ نام سنتی ' چله شو ' برای یلداست.
كارشناسان فرهنگی علت دست نخورده ماندن نام چله شو در مازندران را با وجود گرایش شدید جوانان و نوجوانان این خطه به فارسی گویی، در ماهیت زنانه و مادرانه بودن این سنت می دانند.
چله شو در مازندران به لحاظ مناسكی هم تا حدود زیادی دست نخورده مانده است و بر خلاف بسیاری از مناطق كشور، آنان كه یلدا را همچنان پاس می دارند به مناسك سنتی آن هم بویژه در بخش خورد و خوراك پایبند هستند.
یلدا در مازندران بدون ایفای درست نقش مادران بی معنا و محتوا می شود و شاید به همین دلیل است كه همچنان نام چله شو از زبان ها نیفتاده و حتی جوانان و نوجوانان هم بر حفظ این نام تاكید دارند.
** خوراكی های محلی؛ نقطه قوت چله شو
خوراكی ها محلی شب نشین ثابت سفرهای چله شو در مازندران هستند، خوراكی هایی كه تنها با ظرافت آمیخته به مهر زنانه و صبوری و دیگرخواهی مادرانه در عصر غلبه ' فست فود ' ها و نمایش تمكن مالی بر سفره ها، قابل گردآوری و فراهم كردن است.
اگر چه وفور نعمت انار و هندوانه به عنوان 2 مهمان دایمی سفره های چله شو به یمن پیشرفت حمل و نقل و تكنولوژی دیگر دغدغه ای برای مادران مازندرانی در پاسداشت چله شو نیست، ولی دیگر غذاها و میوه های محلی از ماهها قبل با مهر مادرانه برای این منظور آماده سازی می شود.
رسم قدیمی مادران مازندرانی برای چله شو این بود كه در فصل تابستان چند عدد هندوانه سالم و خوب را داخل آویزهایی از جنس حصیر قرار داده و در مكان های سرد به سقف آویزان می كردند تا ماندگاری آنها برای شب یلدا تضمین كنند. این روش در مناطق مختلف نام های محلی ویژه داشت؛ مثلا در بابل به این كار ' گرك ' كردن و در مناطق ییلاقی شرق مازندران ' ونده ' زدن می گفتند.
برای انار هم همین روش استفاده می شد و گاهی هر خانواده در فصل برداشت، چند شاخه انار را از درخت كنده و در جای مناسب آویزان و نگهداری می كردند.
با این وصف، رسم آماده سازی سفره چله شو همزمان با برداشت محصولات مختلف بومی اعم از میوه های باغی و وحشی در حال حاضر نیز ادامه دارد. مثلا برای درست كردن ' بادانه ' كه از برنج سفید استفاده می شود، مادران در فصل تبدیل شلتوك، ترجیح می دهند از برنج نوبرانه برای این كار استفاده كنند.
زنان مازندران در فصل تابستان، برنج را تا مرحله آبكش كردن می پزند و سپس این برنج را پس از شست و شوی بسیار با آب، خشك می كنند و در فصل زمستان و پاییز و بویژه برای چله شو، خوراكی بادانه درست می كنند. برنج در روغن سرخ شده و شكل پفكی می شود و سپس با شهد، دانه های پف كرده برنج به هم متصل می شوند.
شاید یكی از جذاب ترین و مهم ترین مناسك چله شو در مازندران چیدن میوه های وحشی فصل و نگهداری از آنها برای شب نشینی در طولانی ترین شب سال باشد كه همچنان متداول است.
پاییز مازندران، میوه های جنگلی بسیاری دارد كه خرمالوی وحشی یا ' خرمندی ' ، بلوبری وحشی یا ' ولیك ' و ازگیل وحشی یا ' كندس ' از مهم ترین آنهاست كه در شب یلدا مورد استفاده قرار می گیرد.
پدران و فرزندان پسر معمولا در اواخر فصل تابستان و اوایل فصل پاییز این میوه ها را به سفارش مادران از جنگل جمع آوری می كنند تا سور و سات سفره شب یلدا فراهم شود. زنان مازنی از خرمالوی وحشی ، شیره می گیرند تا بتوانند برای پخت انواع حلوا و شیرینی شب یلدا استفاده كنند. بلوبری وحشی یا ولیك را هم به طریقه آویزان كردن در مكانی مناسب نگهداری می كنند ولی برای كندس یا كنس ، روش مطلوبشان درست كردن شوری از آن است.
ازگیل وحشی برای این منظور زودتر از موعد رسیدن باید برداشت شود. از آنجایی كه این میوه به صورت نارس یا كال ، مزه ای گس دارد، بهترین روش استفاده از آن نگهداری در آب شور است كه با گذشت زمان علاوه بر این كه پوست و گوشتش را نرم می كند، مزه خوب و دلچسبی هم به آن می دهد.
گردو، كنجد و شكر قرمز هم از دیگر محصولات بومی مازندران است كه همچنان جایگاه ثابت در سفره های چله شو دارند. ' پیسه كنده ' نام نوعی شیرینی است كه با آرد، آب، كنجد، گردو و شكر قرمز یا سفید درست می شود. این مواد را با هم مخلوط می كنند و خمیر می شود و به شكل شیرینی در می آورند كه خام خورده می شود. برخی از مادران خوش ذوق و سیلیقه مازندرانی به همین مواد زرده تخم مرغ اضافه می كنند و می پزند تا نان گردویی را برای چله شو مهیا كنند كه در اصطلاح مازندرانی به آن ' آغوزنون ' یا نان گردو می گویند.
البته با كنجد و شكر و گاهی عسل شیرینی دیگری هم درست می كنند كه به آن ' پشتزیك ' می گویند كه معادل فارسی آن حلوای كنجدی است.
جایگاه شاه نشین سفره های چله شوی مادران مازنی را به كدو تنبل آب پز تعلق دارد كه به آن ' كیی شی' هم می گویند. هنوز هم در بعضی از روستاهای مناطق ییلاقی مازندران درست كردن آش و كته با كدو برای چله شو رواج دارد.
** نقش زن در چله شو
یك پژوهشگر آیین ها و سنت های مازندرانی در باره نقش زنان در شب یلدای مازندرانی یا چله شو گفت: مردم مازندران همانند اقوام دیگر ایرانی اهمیت ویژه ای برای چله شو قائل هستند و تلاش می كنند هرسال باشكوه تر از پیش یلدا را جشن بگیرند و نقش زنان در این میان بی بدیل است.
فریده یوسفی افزود: در واقع زنان در مازندران میراث دار فرهنگی بویژه در حوزه میراث فرهنگی ناملموس هستند، بنا بر این انتقال آموزه های فرهنگی توسط زنان مازندرانی به نسل جوان از همین طریق صورت می گیرد .
وی با بیان اینكه چله شو در مازندران یك شب و یك جشن نیست بلكه یك فرهنگ با خرده فرهنگ های بسیار است، توضیح داد: زن مازندرانی از روزهای پیشتر برای تدارك سور و سات شب یلدا در تكاپوست تا جمع خانواده خوش باشند و این آیین همان گونه كه از پیشینیان برجای مانده تداوم یابد.
نویسنده كتاب آیین های باستانی مازندران با تاكید بر این كه نقش زنان در مازندران فقط در میها كردن سور و سات چله شو نیست، گفت: قصه گویی مادربزرگ پای ثابت شب یلدا در مازندران است و شاید به همین خاطر هم یلدا به شب فرهنگی زنان در این استان تبدیل شده است.
وی افزود: اگر چه قصه های مادربزرگ ها در چله شو به ظاهر سرگرم كننده است، ولی سرشار از برخوردها و كشمكش های فرهنگی است كه ذهن كودكان و جوانان را درگیر می كند و همچنین دایره ای از واژگان بومی را به آنان به طور غیر مستقیم آموزش می دهد كه تغییرات فرهنگی كمتر اثر پاك كنندگی بر آنها دارد.
این پژوهشگر فرهنگی با اظهار این كه تقریبا صفر تا صد تدارك شب نشینی یلدا در مازندران بر عهده زنان است، گفت: یكی از مناسك خوب چله شو در مازندران كه تنها با حضور و صبوری و مهر مادرانه تدارك دیده می شود و بسیار هم كار سخت با ظرافت بالاست، مهیا كردن ' ته چین ' مازندرانی برای شام چله شو است.
ته چین سنتی مازندرانی عموما با گوشت مرغ یا اردك محلی و یا گوشت گوسفند به همراه سبزیجاتی مانند اسفناج، سیب زمینی ، كدو و دیگر مواد مورد نیاز درست می شود و بر خلاف ته چین كلاسیك رستورانی در آن از تخم مرغ استفاده نمی شود.
ظرافت كار در درست كردن ته چین مازندرانی نگه داشتن نسبت مواد با یكدیگر از یك سو و طعم دار كردن گوشت با ترشی های و دیگر ادویه های محلی از سوی دیگر است، كاری نیازمند دقت ، صبوری و تجربه ای است كه تنها مادران كدبانو همه آنها را یكجا دارند.
** پاسداشت بزرگان و عزاداران
یوسفی با بیان اینكه شب یلدا به نوعی شب قدر فرهنگی ایرانیان و در مازندران هنوز حالت سنتی خودش را در بسیاری از مناطق حفظ كرده است، گفت: این شب اصولا به بزرگ ترهای فامیل اختصاص دارد چون همه سعی می كنند گرد شمع وجود بزرگ ترها بنشینند و گوش به پند آنان بدهند، مگر آن كه یكی از فامیل عزیزی از دست داده باشد كه در آن صورت همه افراد خانواده برای كاهش آلام مصیبت دیده به منزل آنها می روند.
این پژوهشگر مازندرانی با تاكید بر دور هم نشینی خانوادگی در چله شو، افزود: یلدا بزرگترین شب نشینی یا به اصطلاح مازندرانی ' شونیشت ' سال محسوب می شود كه موجب رونق بازی ها و سرگرمی های متنوعی شده كه معروف ترین آن مچ انداختن است.
یوسفی با بیان اینكه همچنین نقل خاطرات از طرف بزرگترها و آزمون چیستان ها به شور و شعف این شب می افزاید، گفت: اجرای موسیقی سنتی به خصوص لَـله وا و امیری خوانی و كتولی از بهترین بخش های مراسم یلداست.
** فرصتی برای برف خوران
نویسنده كتاب آیین های باستانی مازندران با اعلام این كه یلدا در واقع آماده شدن برای مقابله با سختی های زمستان و كنار آمدن با سردترین فصل سال است، گفت: در این شب همه شرایط شادمانی برای آغاز زمستانی سخت كه دو چله بزرگ و كوچك آن معروف است، فراهم می شود.
وی توضیح داد: مثلا اگر در شب یلدا برف ببارد، مازندرانی ها از این فرصت برای درست كردن ' ورف ِ شكر ' (برف با شكر) یا ' ورف ِ دشو ' (برف با دوشاب) استفاده می كنند و ماده ای مانند فالوده فراهم می آورند و در چله شو می خورند تا نشان دهند كه چگونه می توان از نعمت های هر فصلی بدرستی بهره برد.
یوسفی افزود: این كه مردم مازندران در شب یلدا از شیره خرمالو و شكر قهوه ای یا سرخ كه از محصولات محلی است استفاده می كنند، نماد مقابله با سرمای زمستان است چون مردم بر این باورند كه با خوردن آن خود را در برابر سرماخوردگی واكسینه می كنند.
** هویت سازی یلدا
این پژوهشگر مازندرانی با بیان اینكه یكی از جلوه های فرهنگی در جهان، جشن ها و آیین هایی است كه از اندیشه و خرد ایرانی سرچشمه می گیرد تا دنیایی زیبا برای بشریت رقم بخورد، گفت: یكی از این جشن ها، آیین خاص چله شو است كه به یلدا معروف است و برای مردم فرهنگ مدار و با هویت، زمستان سرد و سخت هم سرشار از فرهنگ و خرده فرهنگ هایی است كه در زندگی روزمره جاری و ساری است، همه این نمودهای فرهنگی دارای پشتوانه غنی علمی و فرهنگی هستند كه آبشخور آن هویت غنی ایرانی است.
یوسفی با اشاره به اینكه از كنار این جشن ها راحت عبور نكنیم، افزود: تمام داشته های فرهنگی و انسانی و تفكر زیباشناسی ذهن ایرانی در لایه های درونی این جشن ها نهفته است و معرف ما در جهان عاری از فرهنگ دست نخورده بشری است.
این پژوهشگر با بیان اینكه امروز سرشاخه های همان ریشه هستیم كه تبرهای حوادث به شاخ و برگ مان آسیب زده است، تاكید كرد: پاسداشت این جشن ها بازگشت به ریشه های مان است كه باید حفظ شود.
9927/1654