جنگل‌های هیرکانی از شرایط موجود تا وضعیت موعود

ثبت جهانی جنگلهای هیرکانی در لیست میراث جهانی یونسکو از مدتها قبل مورد توجه دولت و میراث فرهنگی کشور بود تا این که تیر ماه امسال در مجموع تعداد ۱۲ لکه یا سایت جنگلی هیرکانی در چهار استان مازندران، گیلان، گلستان و سمنان به ثبت جهانی رسید که از این تعداد ۶ لکه مربوط به استان مازندران است.

سایت های الیمستان، واز و لاویج، کجور، بولا، خشکه داران و چهار باغ ۶ نماینده مازندران در ثبت جهانی جنگل های هیرکانی هستند.

علاوه بر این استان مازندران حدود یک میلیون هکتار از مجموع یک میلیون و ۹۰۰ هزار هکتار جنگل های هیرکانی جهان را در جغرافیای خود محفوظ داشته است.

همه چیز درباره جنگل های هیرکانی

جنگل های هیرکانی در زبان رایج و عامیانه مردم ایران جنگل های شمال نامیده می شود و این جنگل ها متراکم ترین ناحیه جنگلی ایران را تشکیل می دهند. این جنگل ها که در جنوب دریای خزر قرار گرفته اند بین کشورهای ایران و آذربایجان مشترک هستند. جنگل های هیرکانی از سال های بسیار دور به جا مانده اند و حتی برخی عمر آنها را با دایناسورها (دوره سوم زمین شناسی) برابر می دانند.

البته این جنگل ها را به دلیل قرار گیری در مجاورت دریای خزر ، به نام کاسپینی – هیرکانی (Caspian Hyrcanian mixed forests) نیز می شناسند.

ارتفاع رویش درختان هیرکانی از سطح دریا آغاز می شود و تا ۲ هزار و ۸۰۰ متری ادامه می یابد. این پوشش گیاهی زمانی ۵۵ هزار کیلومتر مربع مساحت داشت که تاکنون ۵۱ درصد آن منقرض شده و تنها از ۱۰ درصد آن حفاظت صورت می گیرد.

همچنین در حال حاضر جنگلهای هیرکانی از غنی ترین اکوسیستم های جهان محسوب می شوند به طوری که بیش از ۲۹۶ گونه پرنده و در حدود ۶۰۰ گونه پستاندار، ۶۷ گونه ماهی، ۲۹ گونه خزنده و ۱۵۰ گونه درختی و بوته ای بومی (اندمیک) مانند درختان انجیلی و شمشاد در این جنگل ها زندگی می کنند.

از گونه های پرندگان ساکن در اکوسیستم جنگلهای هیرکانی می توان به گنجشک سانان، سار، دارکوب، اردک نوک پهن، قرقاول خزری، کبک، بلدرچین، کبوتر جنگلی، شاهین، قوش، دال، قرقی، اردک خاکستری، عقاب و جغد اشاره کرد و از گونه های پستانداران ساکن در این زیست بوم می توان مرال، شوکا، گرگ، گراز، خرس قهوه ای، روباه سر دو سیاه، شغال، سمور، تشی، خارپشت، موش جنگلی، خرگوش، گربه وحشی، گورکن و اسبچه خزر را نام برد.

درختان این جنگل ها از نوع مختلط پهن برگ حاشیه جنوب دریای خزر است که با آب و هوای نیمه مدیترانه ای و مرطوب سازگارند.جنگل های هیرکانی بر اساس ارتفاعی که در آن هستند (سطح دریا، کوهپایه های کم ارتفاع، کوهپایه های بلند، نقاط خیلی مرتفع) غالباً پوشش گیاهی متفاوتی دارند.از معروف ترین درختان این جنگل ها می توان راش، بلوط، توسکا، نارون، زبان گنجشک و شمشاد را نام برد.

به طور کلی از نظر علمی در عرض های جغرافیایی بیش از ۴۰ درجه جنگل، شرایط برای رشد درختان راش وجود ندارد، اما در جنگل های هیرکانی ایران که به طور متوسط در عرض ۳۸ درجه قرار گرفته اند، توده های فشرده درخت راش به صورت انبوه رشد کرده اند که از این نظر منحصر بفرد هستند.

اهمیت جنگل های هیرکانی

قدمت جنگل های هیرکانی دقیقاً مشخص نیست. اما بر اساس آخرین نظرات کارشناسان قدمت جنگلهای هیرکانی بیش از ۴۰ میلیون سال برآورد شده و بازمانده دوره سوم زمین شناسی هستند. از همین جهت به فسیلهای زنده شهرت دارند و در حوزه باستان شناسی و گیاه شناسی یک موزه طبیعی به شمار می روند.

در دنیایی که تا کنون هزاران گونه گیاهی و جانوری منقرض شده اند، مجموعه ای کهن با قدمتی این چنینی نه تنها یادگاری با ارزش از دل تاریخ است، بلکه منبع عظیمی از گونه های منحصربه فرد زنده است که باید حفظ شود.

اما اهمیت جنگل های هیرکانی تنها از بعد قدمت آن نیست، زیرا این جنگلها علاوه بر تامین اکسیژن، در ذخیره مقادیر بسیار زیاد آب، حفاظت از بافت خاک و جلوگیری از جاری شدن سیل نقش بسیار مهمی دارند.

همچنین از بعد توسعه گردشگری و ایجاد درآمد برای ساکنین نواحی شمالی کشور نیز جنگل های هیرکانی بسیار موثر بوده اند.به طوری که نوار شمالی کشور از محبوب ترین سایتهای گردشگری ایران به شمار می رود و ورود گردشگر به این خطه موجب درآمد پایدار از راه گردشگری برای اهالی سرزمین های شمالی کشورمان شده است.

ثبت جهانی جنگل های هریکانی در میراث یونسکو

ابتدای امر حین انتخاب لکه ها، کارگاههایی با حضور کارشناسان سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری، محیط زیست و کارشناسان میراث طبیعی سه استان شمالی به ترتیب در سازمان محیط زیست و سازمان میراث فرهنگی کشور در بهمن و اسفند ۹۵ جهت آموزش شیوه انجام و تقسیم کار صورت پذیرفت.

نخستین جلسه با ذینفعان با حضور ارزیابان یونسکو در آمل و خرداد ۹۶ تشکیل و از کلیه کارشناسان مرتبط ادارات محیط زیست، منابع طبیعی و میراث فرهنگی استان در هتل المپیک آمل دعوت به عمل آمد و اطلاعات این کارشناسان جهت تدوین پرونده در اختیار سرپرست تیم قرار گرفت.

در نهایت جلسه جمع بندی و تحویل پرونده به یونسکو در بهمن ۹۶ در سازمان میراث فرهنگی کشور تشکیل و پرونده تحویل یونسکو گردید.

همچنین نخستین مرحله بازرسی میدانی توسط ارزیابان یونسکو در تیر ۹۷ انجام شد.

همایشی تحت عنوان هم اندیشی و هم افزایی مدیران ملی و محلی جنگلهای هیرکانی در مرداد ۹۷ و در هتل بادله ساری صورت گرفت.

در مهر ماه سال ۹۷ بود که آخرین بازدید ارزیاب ها و بازرسان یونسکو از سایتها به ترتیب از شرق (گلستان) به غرب (گیلان) انجام شد و در نهایت در چهل و سومین اجلاسیه یونسکو به میزبانی باکو جمهوری آذربایجان، جنگل های هیرکانی ایران ثبت جهانی شد.

مزایای ثبت جهانی

وقتی که یک اثر در فهرست جهانی این سازمان میراث فرهنگی یونسکو ثبت می‌شود همه اعضای کنوانسیون متعهد هستند با مشارکت جهانی از آن مراقبت کنند.

علاوه بر این افزایش توجه و آگاهی کشورهای عضو نسبت معرفی، شناخت و تعهد در قبال حفظ میراث طبیعی و فرهنگی برای نسل های آینده از دیگر مزایای ثبت جهانی میراث فرهنگی است.

تعامل و تبادل تجربیات جهانی بویژه برای ارتقای سطح کارشناسی، اعزام کارشناس برای کمک به کشورها با درخواست کشور عضو و سایر کمک‌های مالی و فنی را می توان مزایای مهم یونسکو به شمار آورد.

حفاظت از این آثار در زمان جنگ به عنوان مکان‌های امن و معرفی حرفه‌ای و شایسته آثار به زبان‌های مختلف در کشورهای جهان که زمینه ساز شکل‌گیری مقاصد گردشگری مهم دنیا را موجب شده که معمولاً در اقتصاد کشورها نقش بسزایی دارد، از جمله نتایج مثبت و مهمی است که از این اتفاق مهم جهانی حاصل می شود.

همچنین تخصیص اعتبار سالانه توسط یونسکو به منظور شناسایی، حفاظت و معرفی محوطه های میراث جهانی مزیت هایی است که از این پس جنگل های هیرکانی ایران از آن برخوردار خواهند بود.

قوانین میراث جهانی یونسکو برای آثار ثبتی

یک محدوده جنگلی ثبت جهانی مانند ذخیره گاههای زیست کره از چند لایه می تواند تشکیل گردد. طبق این قانون در یک محدوده هسته مرکزی (Core zone) و بافر یا عرصه بیرونی (buffer zone) قرار دارند که میتواند این حریم ۲ لایه داشته باشد.

قوانین حاکم بر هسته مرکزی شامل "هر گونه بهره برداری و دخالت انسانی ممنوع است"، "در محدوده هسته مرکزی نباید هیچ روستا و یا زمین کشاورزی موجود باشد.(سکونت دائم و داشتن املاک خصوصی ممنوع است.) و در صورت ایجاد حریق در زون مرکزی می بایست جنگل به صورت طبیعی احیاء گردد".

علاوه بر این منطقه می تواند از یک یا ۲ عرصه (بافر درونی و بافر بیرونی) تشکیل گردد. در صورت وجود یک عرصه همان قوانین هسته مرکزی بر آن حاکم می باشد.

اما در زمان وجود ۲ عرصه فقط در لایه عرصه بیرونی می توان با رعایت شرایط خاص در محدوده فعالیت نمود. بر اساس قوانین عرصه بیرونی ، " در صورت وجود اراضی کشاورزی هرگونه سم پاشی در محدوده ممنوع است، تغییر گونه های گیاهی موجود در بافر زون بیرونی ، استفاده از گونه های gmo یا دستکاری شده ژنتیکی و هر گونه بهره برداری از جنگل ممنوع است.

علاوه بر این تمامی لکه های منتخب سالهاست که تحت حفاظت سازمان محیط زیست کشور قرار دارند و اکثر قوانین فوق برآن استیلا دارد.

در خصوص راه های فرعی و اصلی جنگل نشینان

مطابق با قوانین یونسکو و بازدیدهای میدانی درصورت وجود راه های ارتباطی و دسترسی تا زمان ثبت در فهرست میراث جهانی، مانعی برای ثبت نبوده ولی از زمان ثبت در فهرست جهانی هرگونه احداث، تعریض و تعریف مسیر جدید مطابق با ضوابط عرصه و حریم ممنوع است.

همچنین می توان در صورت امکان و بلااستفاده بودن راه های دسترسی قدیمی، تدابیری اتخاذ نمود که این راهها را به وضعیت طبیعی و سابق خود بازگرداند.

اقدامات برای توسعه گردشگری در حوزه لکه های جنگل های هیرکانی

بر اساس گفته های مسئولان میراث فرهنگی مازندران در حوزه گردشگری طبیعی برنامه گردشگری برای این جنگل ها به همت پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری تهیه شده بود اما به دستور رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور مقرر گردید برنامه جامع گردشگری برای تمام جنگل های شمال کشور تدوین و پس از تهیه به استان ها ابلاغ گردد.

همچنین به جهت صیانت و حفاظت از این لکه ها، ورود گردشگران باید به صورت مدیریت شده در مسیرهای مشخص هدایت گردد.

گفتنی است که اجرای علمی و دقیق مفهوم طبیعت گردی به عنوان یکی از مهم ترین شاخه های گردشگری می تواند کمک شایانی در معرفی و حفاظت از آن گردد.

۹۹۱۹/1654