صنایع دستی قشم؛ یک ترانه و هزار بهانه

گردشگران و دوستداران طبیعت برای جزیره قشم توصیف ها و تعبیرهای گوناگونی دارند. برخی ها می گویند: جزیره قشم به شکل یک دلفین آرمیده بر خلیج فارس است، بعضی ها می گویند: جزیره قشم همچون نهنگی عظیم الجثه در دهانه تنگه هرمز است و شماری می گویند: قشم ماهی طلایی آب های نیلگون جنوب است.

اما، نگارنده این یادداشت، از ابتدا گفته و اکنون - و همیشه - هم خواهد گفت که قشم زیبا، کشیده قامت، لاغرمیان و گشوده دست، همان پری دریایی افسانه هاست که سر از آب برداشته، گیسوی همیشه سرسبز و شاداب خود(جنگل دریایی حرا) را به دوش افکنده و تن به آفتاب گرم درخشان جنوب سپرده است، تا دل از عارف و عامی، خرد و کلان و پیر و جوان برباید.

وقتی به جزیره قشم بر روی نقشه ایران نگاه می کنید، هیچ جزیره دیگری را در کره زمین پیدا نمی کنید که شکل آن چنین متناسب و هماهنگ با محیط جغرافیایش همانند دلفین، نهنگ، ماهی و پری دریایی باشد.

قشم، با وسعت یک هزار و ۵۰۰ کیلومتر مربع از تنگه هرمز به موازات ساحل جنوبی ایران به طول ۱۳۵ کیلومتر و عرض میانگین ۱۱ کیلومتر داز توابع هرمزگان است و ۳۰۰ کیلومتر خط ساحلی بزرگترین جزیره غیر مستقل جهان است.  

از نقطه ابتدا در شرق جزیره(شهرقشم) تا آخرین نقطه در غرب جزیره(باسعیدو) که رانندگی کنید، در یک رفت و برگشت حدود ۳۰۰ کیلومتر راه پیموده اید. این یعنی یک مسافرت طولانی و کامل، مسافرتی که طی آن جاذبه های دیدنی، مذهبی، جانوری، تاریخی و صنایع دستی بسیار خواهید دید.

جزیره قشم را می توان با نگاهی احساسی و بر آمده از پیوندهای عاطفی تعریف کرد و به تمجید مزیت های متنوع آن پرداخت. کما اینکه چه بسیار هنرمندان قلمرو هفت هنر به شدت تحت تاثیر جادوی اقلیم و جذابیت های فرهنگی آن قرار گرفته و به شیواترین قلم به وصف این جزیره به راستی زیبا و متفاوت از هر جای دیگر پرداخته اند.

این جزیره زیبا در طول تاریخ سرشار از فراز و فرود خود، صحنه مبارزه با مشکلات و عرصه خلاقیت مردمانی سخت کوش بوده است که به اعتبار کار و کوشش و گوهر تلاش، همواره سرزمین خود را به مرکزی پر رونق برای فعالیت های تولیدی و اقتصادی تبدیل کرده و چون مرواریدی ارزشمند در دل آب های نیلگون خلیج فارس پایدار و برقرار نگه داشته اند.

عروسک سازی بومی جزیره قشم، گلابتون دوزی، خوس دوزی و شک بافی، حصیر بافی، سبد بافی، ساخت اشیاء کاربردی با استفاده از سیس خرما، ساخت ساز سنتی عود، صنایع دستی دریایی، ماکت سازی لنج، توربافی، گرگوربافی، ساخت زینت آلات با صدف، تندیس های دریایی، برقع سازی، پارچه بافی، دست ساخته های چوبی، آهنگری سنتی، قلاب بافی و عروسک سازی از جمله این صنایع دستی در قشم سرزمین آب و آفتاب است که سهم و نقشی به سزایی در مبادلات اقتصادی مردم جزیره داشته است.

اعتقاد به تاثیر مثبتی که فعالیت های تولیدی صنایع دستی در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مردمان جزیره دارد و تاثیری که بر تسهیل روند خودباوری و شرایط روحی آنها می گذارد و طبعا زمینه ساز رشد، شکوفایی و تقویت مبانی خلاقیت آنها می شود سرآغاز تحول و نگرشی جدی و جدید به موضوع تولید در متن خانواده است.

در این یادداشت با برخی از صنایع و هنرهای دستی زنان هنرمند نگین خلیج فارس آشنا خواهید شد.

مواد اولیه صنایع دستی قشم از خاصیت جغرافیای آن نشات می گیرد و با استفاده از منابع طبیعی آن است.

عروسک سازی بومی جزیره قشم

عروسک بازیچه های اقوام ایرانی، مانند دیگر اقوام و ملل، برای بازی کودکان و گاه بزرگسالان ساخته می شود. شکل ظاهری متنوع، لباس، صورت سازی، تزئینات و مواد آن متاثر از فرهنگ در میان اقوام مختلف ایران است.

در ساخت اغلب عروسک ها از آدم ها، با جنسیت های مذکر و مونث، الگوبرداری شده است. علاوه بر آن، عروسک ها منشاء خود را از حکایات می گیرند و از این رو، حتی اگر در کسوت انسانی نباشند هم چنان از صفاتی انسانی برخوردارند. نقش آن ها در زندگی و به ویژه کودکان، همدلی و ایجاد حس همذات پنداری است.

عروسک های سنتی جزیره قشم نیز، مانند دیگر اقوام، بازیچه ای برای کودکان هستند که مادران از طریق آنها درس زندگی و محبت را آموزش می دهند. عروسک هایی با ظاهری ساده، که درعین سادگی دنیایی از رنگ را در خود جمع کرده اند؛ ساده مانند لباس پدران، رنگین مثل لباس مادران.

عروسک سازی جزیره قشم در گذشته

عروسک های سنتی جزیره قشم با لباس متنوع، صورت سازی، تزئینات و مواد مصرفی، متاثر از فرهنگ بومی جنوب ایران است و در ساخت عروسک های این منطقه از جنسیت های مذکر و مونث الگو برداری شده است.

در ساخت عروسک ها بیش تر توسط مادران و برای دختران ساخته می شده اند، ابعاد عروسک ها به اندازه یک انگشت بوده و ساختار اصلی آن ها، با استفاده از پارچه های محلی، با رنگ های شاد و زنده قرمز، زرد، آبی، سبز و ارغوانی برای آنها لباس آماده می شده است.

گاهی از چوب کبریت به عنوان اسکلت در این عروسک های انگشتی، استفاده می شده و سپس با پارچه به آن چوب شکل می داده اند. عروسک های ساخته شده در سال های گذشته، بدون چشم و سایر اجزای صورت بودند. دلیل این امر به باورهای مذهبی منطقه مرتبط بوده است؛ در اعتقادات این منطقه آمده است که اگر فردی عروسک یا مجسمه ای به شکل انسان و یا حیوان بسازد، در روز قیامت، شخص سازنده، باید به آن جان بدهد و همین امر باعث می شده که عروسک ها را به نوعی ناقص آماده کنند تا این مساله رفع شود.

کودکان با عروسک های آماده شده توسط مادران بازی کودکانه با نام «دوختولوکا» انجام می دادند. این واژه از کلمه دخت به معنای دختر گرفته شده و خود این واژه نیز به معنای شبیه دختر است. آن ها با استفاده از کارتن ها و یا جعبه های در دسترس خانواده برای عروسک هایشان خانه ای درست می کردند.

علاوه بر عروسک های انگشتی، عروسک هایی نیز به شکل عروس و داماد ساخته می شدند. در اصطلاح محلی به عروس گوو و به داماد، دومار گفته می شود.

در این مورد خانه عروسک تبدیل به حجله عروس می شود و این خانه ها را با استفاده از اضافه پارچه های رنگین می آراستند. تزئین و آرایش حجله از جمله مراسم های مهم در جزیره قشم است. این اهمیت حتی به بازی کودکان نیز کشیده می شد و بر روی آن ها تاثیر گذار بود.

عروسک سازی جزیره قشم در حال حاضر

امروزه با گسترش استفاده از عروسک های مدرن وارداتی، متاسفانه کمتر مادری یافت می شود که برای فرزندش عروسکی درست کند. عروسک های تولیدی بیشتر جنبه تشریفاتی و تزئینی دارند و به عنوان نمادی از صنایع دستی بومی جزیره قشم مورد استقبال گردشگران داخلی و خارجی قرار می گیرند و افراد بومی، خود، استفاده چندانی از این تولیدات نمی کنند.

از تفاوت های عروسک های جدید با عروسک های قدیمی استفاده از طرح برقع (روبندهای محلی زنان) است که امروز در بیشتر عروسک ها از آن استفاده می شود. اما در گذشته کمتر به این مورد توجه شده است.

همچنین عروسک هایی که به شکل مرد ساخته می شوند نمایانگر مردان ماهی گیر است که در واقع معرفی کننده حرفه سنتی مردان جزیره به گردشگران است. در حالی که در گذشته عروسک های مرد تنها به شکل داماد ساخته می شدند. به نوعی می توان گفت علاوه بر کاربری، عروسک ها از لحاظ فرمی و محتوایی نیز نسبت به گذشته تغییراتی کرده اند.

تمرین رفتار بزرگترها توسط کودکان، تکمیل شخصیت و تصور مقاطع مختلف زندگی، کسب اداراک از جنسیت و آشنایی با مشاغل بومی از ویژگی های است که عروسک های جزیره قشم آنها را بیان می کنند.

عروسک های بومی محصول هنر و عشق مادرانه اند و جزیی از هویت فرهنگی مردمان جزیره قشم محسوب می شوند. این عروسک ها، علاوه بر بازی های کودکانه، به نوعی وظیفه آموزش شیوه زندگی، شناساندن شخصیت ها و آشنا کردن کودکان با مراحل زندگی را بر عهده دارند.

در گذشته عروسک توسط مادران با استفاده از یک پارچه سفید به عنوان زیر کار و اضافه پارچه های لباس زنان با رنگ های شاد، به عنوان لباس عروسک ساخته می شدند و بسیار مورد استقبال کودکان قرار می گرفتند. امروزه اما با وارد شدن عروسک های کارخانه ای، متاسفانه، کودکان رغبتی به عروسک های دست ساز ندارند و عروسک سازی بیشتر تبدیل به هنری تزئینی برای عرضه به گردشگران شده است و در فروشگاه های محلی عرضه می شود.

گلابتون دوزی

رایج ترین نوع سوزن دوزی در جزیره قشم گلابتون دوزی است به گونه ای که تمام زنان جزیره بدون استثنا این هنر را آموخته اند به آن می پردازند. شلوارهای اکثر زنان جزیره مزین شده به این نوع سوزن دوزی هستند.

گلابتون دوزی هماهنگونه که از نامش مشخص است، با نخ های گلابتون که حالتی فلزی دارند و به رنگ های طلایی و نقره ای هستند دوخته می شود طرح ها و نقش هایی که در این هنر استفاده می شوند بسیار متنوع و غیر قابل شمارش هستند. همگی نقش ها شامل گل هایی می باشند که زائیده ذهن زنان جزیره است.

خوس دوزی

در این صنعت دستی نوارهای باریک طلایی و نقره ای به نام خوس از میان پارچه های توری ریز بافت گذارنده و با ایجاد گره هایی بر روی پارچه توری نقوشی ذهنی حاصل می شود. برای تزیین روسری(جلویل) و یا چادر زنانه استفاده می شود.

حصیر بافی، سبدبافی و ساخت اشیاء کاربردی با استفاده از سیس خرما

این قبیل فعالیت ها کمابیش در بین مردمان ساکن در جوار نخلستان ها رایج بوده و آنها برخی از لوازم کاربردی زندگی خود را با استفاده از اشیاء ساخته شده از برگ و سیس خرما تولید می کنند که عمدتا" دست آرد زنان زحمتکش روستا است.

تک (نوعی زیرانداز حصیری)، تولک(نوعی سبد دسته دار برای حمل علوفه و ماهی)، کتل(نوعی زنبیل)، سوند(نوعی حصیر برای ایجاد حصار و محدود کردن فضا)، قفس(برای نگهداری مرغ)، انواع طناب، کلاهک آباژور و نظایر آن برخی از این تولیدات است.

ساخت و ساز سنتی عود

عود یا (بربط)، این ساز خوش نوای ایرانی که در بین ساکنین کشورهای جنوبی خلیج فارس نیز مشتاقان فراوانی دارد، در جزیره قشم امروز به تعدادی محدود توسط یکی از هنرمندان بومی قشمی تولید می شود.

صنایع دستی دریایی

در این گروه به طیف وسیعی از تولیدات باید اشاره کرد که با استفاده از موقعیت جغرافیایی جزیره ساخته و پرداخته شده و از مزیت های آن به شمار می رود.

ساخت زینت آلات از صدف و سایر بقایای آبزیان از جمله صنایع دستی دریایی جزیره قشم است که در گونه های مختلف دستبند، گردنبند، انگشتر، گوشواره، تابلو، آویز و نظایر آن عرضه می شود.

ساخت تندیس های زیبا در اشکال بدیع با استفاده از مرجان ها و سنگ های موجود در سواحل جزیره که هر یک محصولی بی نظیر و منحصر به فرد هستند و نیز تاکسیدرمی انواع آبزیان برای استفاده از تزئینات داخلی و ساختمان از دیگر انواع صنایع دستی دریایی در سرزمین آب و آفتاب است.

رودوزی های سنتی

استان هرمزگان از مراکز عمده زر دوزی کشور محسوب می شود به طوری که کمتر خانواده ای را می توان یافت که زنان و دختران آن با هنر گلابتون دوزی آشنایی نداشته باشند.

قشم از این قاعده مستثنی نبوده و سوزن دوزی ها و رودوزی های سنتی زنان بومی جزیره قشم از کیفیت مطلوب بر خوردار و مهارت صنعتگران هنرمند آن را حکایت می کند علاوه بر این خوس دوزی با طرح ها و تقش های متنوع بر روی پارچه توری ریز بافت که به عنوان روسری کاربرد می یابد از دست آوردهای بسیار زیبای این هنر در جزیره محسوب شده از رونق خوبی برخوردار است.

تشک بافی

تشک بافی را هم با طرح های مشهور آن که به صورت نواری با پهنای ۶ میلی متر تا پنج سانتی متربه طرز پیچیده و ماهرانه ای توسط زنان خانه دار بافته می شود باید به فهرست هنرهای دستی رایج در جزیره افزود که آن هم زینت بخش شلوارهای محلی شده جلوه و زیبایی طرح تلفیقی دمپای شلوارها را دو چندان می کند. این قطعات به قدری زیبا و جذاب هستند که می توانند در تکمیل لباس های زینتی زنان سایر نقاط کشور و حتی دنیا به کار آیند.

ماکت سازی لنج

جزیره قشم از دیر باز به صورت یکی از مراکز عمده اصلی ساخت لنج محسوب شده و بر پیشینه صنعتی آن نام و خاطره بسیاری از صنعتگران هنرمند و مشهور محفوظ مانده است.

قطعات دور ریز صنعتگران هنرمند و مشهور محفوظ مانده است. قطعات دور ریز چوب های زیبا و مقاوم مورد مصرف در ساخت لنج هم توانسته است نظر جوانان جزیره را به خود جلب کند و ساخت ماکت از لنج یکی از هنرهای رایج در بین آنان به شمار می رود که تا کنون جنبه خود مصرفی داشته یا حداکثر به بازار محلی و مردمان جزیره عرضه شده است.

دست ساخته های چوبی

وجود چوب های دور ریز کارگاه های لنج سازی، علاوه بر رونق بخشیدن به تولید ماکت های لنج، برخی هنرمندان خلاق قشمی را به خلق آثار بدیعی از چوب واداشته که جذابیت آن بیشتر به دلیل شکل های ابتدایی آن است.

دمپایی های چوبی (کپکاپ)، ماکت ماهی در ابعاد و انواع مختلف، تسبیح، دستبند، انواع عصا که دسته های آن به شکل های مختلف طراحی شده و نظایر آن از این قبیل تولیدات است که بی تردید مورد توجه هر گردشگر تازه وارد به جزیره قرار خواهد گرفت.

برقع سازی

برقع (یا برکه) نوع پوشش و یا حجاب زنانه است که از گذشته های دور در اکثر روستا های جزیره برای محافظ پوست صورت از گزند تابش شدید نور خورشید مورد استفاده بوده و در عین حال گونه ای زینت محلی نیز بوده است و به همین جهت در شکل های متنوعی طراحی و اجراء می شود در تولید برقع ها که به طور معمول از پارچه تیره ای به نام “شیله” ساخته می شود قسمت ایستای روی بینی و دو کناره آن به وسیله چوب درخت خرما (که در میان پارچه قرار می گیرد) به وجود می آمد و برای نگه داشتن برقع بر روی چهره از بندهایی استفاده می شود که به پشت سر بسته می شود و عمدتاً از نورهای بافته شده زردوزی تشکیل شده است.

بافت تور های مستحکم ماهیگیری

بافت تور های مستحکم ماهیگیری که نیاز به دقت و حوصله فراوان دارد، ساخت گرگور (که نوعی دام ماهیگیری به روش سنتی است و به شکل یک قفس نیم کُره از سیم های بافته شده در هم تشکیل می شود و به وفور و در اندازه های مختلف در کنار اسکله های صیادی در جزیره تولید می شود) از دیگر رشته های صنایع دستی رایج در جزیره قشم به حساب می آید که به نوبه خود حاصل هنر دست و صبر دل صنعتگران صبور جزیره است.

به گزارش ایرنا در حال حاضر بیش از ۷۰۰ نفر صنعتگر در سطح جزیره قشم در رشته های گلابتون دوزی، خوس دوزی، شک بافی، برقع سازی، لچک سازی، ماکت سازی لنج، عودسازی، توربافی، گرگوربافی، سبد بافی، گلیم بافی و قالی ژبافی و تاکسیدرمی و تزیینات بر روی انواع صدف فعال هستند.

جزیره زیبای قشم در ایام تعطیلات نوروزی ۱۴۰۱ میزبان انبوه میهمانان و گردشگران از اقصی نقاط ایران و مسافران خارجی بود.

مردم ایران زمین همه ساله با سفر به جزیره قشم به عنوان سرزمین زیبایی‌ها از شگفتی‌های عالم خلقت در قالب سایت‌های مهم گردشگری قشم همچون طولانی ترین غار نمکی جهان، دره ستاره‌ها، دره و تنگه چاهکوه، دره تندیس‌ها، موزه ژئوپارک، چاه‌های تلا و بادگیرهای بندر تاریخی لافت، جزایر ناز، سواحل زیبا، سایت تخم‌گذاری لاک پشت‌های پوزه عقابی، جنگل‌های دریایی حرا، خلیج دلفین‌های هنگام، غارهای خوربس، بام قشم و دهها پدیده دیگر زمین شناختی دیدن کردند.

ارتباط با مردمان شریف و میهمان دوست جزیره قشم، استفاده از خانه‌های بوم گردی در روستاهای هدف گردشگری، بازدید از موزه لنج سازی گوران، استفاده از سواحل زیبا، خرید از بازارها و مجتمع‌های تجاری، استفاده از مدارس غواصی برای تماشای شگفتی‌های زیبای زیر آب، شنا در سواحل و بهره بردن از ورش‌های مختلف آبی به همراه خرید صنایع دستی بانوان هنرمند جزیره هم از دیگر امتیازات سفر به این جزیره شگفتی‌ها است.

سفر به قشم از سه مسیر هوایی (فرودگاه بین‌المللی قشم)، زمینی (سفر با خودروهای شخصی و عمومی از طریق بندر پهل بندرعباس به بندر لافت جزیره قشم توسط شناورهای لندینگ کرافت) و دریایی (از بندر شهید حقانی بندرعباس به بندر شهید ذاکری شهر قشم) امکانپذیر است.

جزیره زیبای قشم با فرصت های عالی تجاری، دارای مساحتی ۲.۵ برابر بزرگتر از سنگاپور و بحرین می باشد.

این جزیره با سواحل آرام و پوشیده از شن های طلایی و نقره ای و غروب منحصر به فرد به عنوان نگین خیج فارس شناخته می شود.  

این جزیره زیبا با وسعت یک هزار و ۵۰۰ کیلومتر مربع از تنگه هرمز به موازات ساحل جنوبی ایران به طول ۱۳۵ کیلومتر و عرض میانگین ۱۱ کیلومتر داز توابع هرمزگان است و ۳۰۰ کیلومتر خط ساحلی دارد.

شهرستان قشم شامل جزیره‌های قشم، هنگام و لارک با حدود ۱۵۰ هزار نفر جمعیت از تنگه هرمز به موازات ساحل استان هرمزگان به طول ۱۵۰ و عرض میانگین ۱۱ کیلومتر در میان آب‌های خلیج فارس گسترده شده است.