فرونشست؛ نشانه‌هایی که دیگر نشانه نیستند

صحبت از فرونشست و خشکسالی در ایران به حدی جدی و رایج شده، که به جای پرداختن به اصل موضوع و رسیدگی به ابعاد مختلف، دلایل ایجاد و راهکارهای برون رفت از آن، مانند یک مساله روزمره مانند رفت و آمد خودروها در خیابان‌ با آن برخورد می‌شود. این درحالی است که این  پدیده به اندازه‌ای جدی و وخیم شده که از تعداد ۶۰۹ دشت ایران(۱)، بیش از ۴۰۰ دشت در وضعیت بحرانی و ممنوعه قرار دارند(۲) و بنابر برخی اطلاعات و منابع دیگر، تمام دشت‌های ایران دچار بحران فرونشست هستند. اما مساله اینجاست که این موضوع تنها به دشت‌های ایران ختم نشده و این روزها به شهرهای بزرگ کشور و از جمله پایتخت هم رسیده است.
موضوع مورد توجه بسیاری از کارشناسان در ایران، وجود شکاف‌های عمیق و خشک شدن دریاچه‌های دائمی کشور بوده که زمانی به عنوان نشانه‌ها و علل فرونشست از آن یاد می‌شد، اما اکنون به نظر می‌رسد  این فاجعه زیست محیطی به درون شهرها رسیده است.

نخستین گزارش‌های رسمی فرونشست در ایران

«سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور» نخستین هشدارهای مربوط به فرونشست زمین را از ۲۴ سال قبل اعلام کرده بود

با توجه به مصرف بی‌رویه آب در سطح کشور و داده‌های پراکنده مربوط به پایین آمدن سطح آب زیرزمینی در کشور، تشخیص این‌ که فرونشست‌ها و پیامدهای حاصل از آن به پدیده‌ای  مشکل‌ساز در کشور تبدیل شده، موضوع دشواری نیست.

طبق گزارش‌های منتشره «سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور» نخستین هشدارهای مربوط به فرونشست زمین را از ۲۴ سال قبل اعلام کرده بود. 
براساس مطالعه این سازمان، نخستین گزارش فرونشست زمین با عنوان «مطالعات فروریزش زمین در شمال غرب کرمان» مربوط به سال ۱۳۷۷ است.

دومین گزارش فرونشست زمین نیز مربوط به سال ۱۳۸۱ و در دشت‌های «کبودرآهنگ و فامنین» انجام شد که در همان سال به تهدید جدی این پدیده طبیعی برای نیروگاه برق شهید مفتح نیز پرداخته شد.
«دشت معین آباد ورامین» در استان تهران سومین گزارش علمی این سازمان است که در آن به شکاف زمین به طول۴.۲ کیلومتر در منطقه اشاره شده  که روند گسترش آن تاکنون نیز ادامه داشته و تهدید جدی برای خطوط نیرو است.  این گزارش در سال ۱۳۸۳ تهیه شد.

چهارمین گزارش رسمی هم مربوط به «دشت نظر آباد» در استان تهران بود که بعضی از آثار آن مانند بالا آمدن لوله چاه‌ها از سطح زمین و ماسه دهی برخی چاه‌ها مهم‌ترین نشانه‌های آن بود.

در همان سال‌ها نشانه‌های فرونشست در جنوب‌غرب تهران هم پدیدار شد. اندازه گیری‌های سازمان نقشه‌برداری کشور نشان داد که نشستی  به میزان حدود یک و نیم متر در ۹ سال گذشته در منطقه ۱۸ و  ۱۹ شهرداری تهران پدیدار شده است.
نتایج بررسی‌های این سازمان در اوایل دهه هشتاد شمسی نشان داد که این پدیده در سایر دشت‌های دیگر ایران مانند اراک، نهاوند، خمین، گلپایگان، نطنز،یزد و ابرکوه هم در حال شکل‌گیری است. این موارد نمایانگر آن است که بازنگری و تغییر در استراتژی مدیریت منابع آب ایران در توسعه پایدار کشور از تقریبا ۲۴ سال قبل هشدار داده شده بود.(۳)
 

بمب ساعتی زیر گوش پایتخت

متاسفانه بی‌توجهی به فرونشست زمین در پایتخت نیز سابقه زیادی دارد. طبق گزارش سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی در سال ۱۳۸۳ که به سفارش سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور انجام گرفته بود، در مدت ۸ سال یعنی از سال ۱۳۷۴ تا ۱۳۸۲ دشت‌های جنوب غرب تهران نزدیک به ۱۷۱ سانتی‌متر فرونشست داشته که به‌طور میانگین سالیانه ۲۱ سانتی‌متر دشت‌های تهران پایین رفته‌اند.

محدوده‌ای که در تهران و تقریبا از سال ۱۳۷۴ به این سو با افت ارتفاع و فرونشست مواجه بوده، دقیقا همان‌جایی‌است که اکنون پس از ۲۷ سال به شکل جدی فاجعه آفرین شده استموضوع مهم این است که  محدوده‌ای که تقریبا از سال ۱۳۷۴ به این سو با افت ارتفاع و فرونشست مواجه بوده، دقیقا همان‌جایی‌است که اکنون پس از ۲۷ سال به شکل جدی فاجعه آفرین شده است.
در گزارش سازمان زمین شناسی آمده که این فرونشست در امتداد «کمربندی تهران» (اتوبان آزادگان) یعنی از اتوبان تهران – کرج تا خیابان شهید رجایی است. این کمربندی به طول تقریبی ۲۸ کیلومتر به ترتیب با جاده مخصوص، جاده قدیم کرج، اتوبان تهران – ساوه و جاده قدیم ساوه متقاطع است. منطقه بعدی در معرض فرونشست نیز حد فاصل «سه راه آذری» تا تقاطع بزرگراه آزادگان با آیت ا... سعیدی ( جاده قدیم ساوه ) است.(۴)

طبق گزارش‌های اخیر؛ جدیدترین فرونشست، پس از ۲۷ سال به طور دقیق بار دیگر در جنوب‌غرب تهران رخ داده است. فرونشست زمین در بزرگراه آزادگان (بخش مهمی از ترانزیت بین‌المللی غرب به شرق دنیا) یکی از اتفاقات مهمی است که در اواخر فروردین سال جاری بار دیگر رخ داد و مسئولان شهری را برای بررسی علت‌های آن به تکاپو واداشت.(۵)  

نکته قابل تامل‌تر هم این است که بدانیم، این مناطق دقیقا بر روی آبرفت‌های حاصل از فرسایش شدید کوه‌های البرز بوده که توسط سه رودخانه بزرگ تهران، یعنی رود «کرج»، «کن» و «جاجرود» در جنوب تهران ایجاد شده‌اند.

به عبارتی این منطقه بدون در نظر داشتن خطر فرونشست بر روی خاکی است که به لحاظ زمین‌شناسی بسیار سست است و اگر بر این سستی  بافت، فرونشست را هم بیافزاییم، متوجه عمق فاجعه و بمب مخرب زیست‌محیطی خواهیم شد که هر لحظه امکان فرونشست آن با ابعادی بسیار بیشتر وجود دارد.

به استناد گزارش دقیق و علمی سازمان زمین‌شناسی کشور در «اطلس فرونشست تهران»، جمعیت مناطق در معرض فرونشست (در سال ۱۳۹۸) حدود  ۳۳۶ هزار نفر می‌باشد. همچنین در این محدوده، فرودگاه‌های «مهرآباد» و «پیام»، چند مسیر راه‌آهن به طول حدود ۱۴۸ کیلومتر و خطوط انتقال نیرو به طول حدود ۵۱۴ کیلومتر قرار دارد.(۶)
طبق گزارش‌های منتشره در ۱۰ سال گذشته فرونشست زمین در جنوب غرب تهران به حدود ۲ متر رسیده است که رکوردار کشور استهمچنین در پی فرونشست زمین در «نسیم‌شهر» جنوب‌غرب تهران ۱۲ واحد مسکونی در این منطقه تخلیه شد. طول این فرونشست ۱۵ متر و عمق آن ۲ متر است (۷).
طبق رصدهای صورت گرفته با دستگاه‌های مختلف در ۱۰ سال گذشته فرونشست زمین در جنوب غرب تهران به حدود ۲ متر رسیده است که رکوردار کشور است. درواقع استان تهران در میان ۵۰ نقطه اصلی در کشور که مورد رصد و پایش همیشگی است بیشترین فرونشست را داشته که میزان آن حدود ۲ متر در ۱۰ سال گذشته است که به طور میانگین هر سال ۲۲ سانتی‌متر فرونشست می‌شود.(۸)

راهکار: اقدام قبل از بروز فاجعه

عمق فاجعه آن‌جاست که بدانیم هنوز هم برای این مساله یک متولی مشخصی وجود ندارد (۹) و اظهارات متفاوت موجب بی‌اعتنایی بسیاری از نهادهای ذیربط و به همین ترتیب عموم جامعه شده است.
اکنون این سئوال مطرح است که چرا  تا وقتی بحرانی به شکل جدی پیش نیامده باشد، اقدام پیشگیرانه در این زمینه انجام نمی‌شود؟
 

این درحالی است که کشورهای جهان اطلاعات دقیقی از وضعیت کلی جامعه، اعم از اطلاعات اقتصادی و اجتماعی خانوارها  و وضعیت اقلیمی دارند و هر قدر این نظام‌های سیاسی به دولت رفاه نزدیک‌تر باشند، کیفیت، دقت و کاربرد بانک‌های اطلاعاتی هم بیشتر است.

سازمان نقشه‌برداری کشور، تاکنون گزارش‌ها، مقالات و اطلاعات دقیقی از وضعیت فرونشست در ایران ارائه کرده و هشدارهای مربوطه را نیز صادر نموده، اما نه تنها از شدت روند فرونشست در کشور کم نشده، بلکه هرساله بر شدت و گسترش فرونشست‌ها افزوده شده است

اما مهم‌تر از بانک اطلاعاتی، ارتباط میان دستگاهی و به نوعی اشتراک گذاشتن این اطلاعات با سایر دستگاه‌های سیاست‌گذار، اجرایی و قضایی است. در ایران سازمان نقشه‌برداری کشور، تاکنون گزارش‌ها، مقالات و اطلاعات دقیقی از وضعیت فرونشست در ایران ارائه نموده و هشدارهای مربوطه را نیز ارائه کرده، اما نه تنها از شدت روند فرونشست در کشور کم نشده، بلکه هرساله به دلیل افزایش روند خشکسالی، افزایش جمعیت، کشاورزی کاملا نامتقارن و از همه مهم‌تر استقرار صنایع «آب‌بر» مانند فولاد و ذوب‌آهن در مناطق خشک و کویری، بر شدت و گسترش فرونشست‌ها هم افزوده شده است.

بنابراین می‌توان گفت علاوه بر تکمیل بانک اطلاعاتی، باید ارتباط با سایر دستگاه‌ها را تقویت کرد تا به عنوان مثال سازمان محیط زیست، سازمان آب منطقه‌ای، وزارت کشور، وزارت صنایع و معادن، وزارت جهادکشاورزی و ... بدون اخذ اطلاعات کافی از سازمان زمین‌شناسی و نقشه‌برداری، مجوز استقرار صنایعی مانند «تولید فولاد» را در کویر مرکزی ایران و در شهرستان‌های پرخطر به لحاظ فرونشست مانند «کاشان» و «بادرود» در شهرستان «نطنز» را صادر نکنند.

برخی کارشناسان می‌گویند: فرونشست مساله‌ای جدی است و همت و اقدام جدی مسئولان را می‌طلبد حتی اگر قرار باشد تا چند سال از میزان تولید محصولات کشاورزی کاسته شود و به ازای آن به کشاورزان پرداخت‌های جبرانی انجام شود و یا برخی صنایع هم تعطیل شوند، زیرا این اقدام به نفع کل جامعه است. در غیراین صورت ممکن است با ادامه روند موجود تا کمتر از یک دهه آتی بسیاری از شهرهای ایران دیگر قابل سکونت نباشد.

منابع:

1. https://www.independentpersian.com/node/۱۸۵۹۰۱/%D۸%B۳%DB%۸C%D۸%A۷%D۸%B۳%DB%۸C-%D۹%۸۸-%D۸%A۷%D۸%AC%D۸%AA%D۹%۸۵%D۸%A۷%D۸%B۹%DB%۸C/%D۸%A۸%DB%۸C%D۸%B۴-%D۸%A۷%D۸%B۲-%DB%B۸%DB%B۰-%D۸%AF%D۸%B۱%D۸%B۵%D۸%AF-%D۸%AF%D۸%B۴%D۸%AA%E۲%۸۰%۸C%D۹%۸۷%D۸%A۷%DB%۸C-%D۸%A۷%DB%۸C%D۸%B۱%D۸%A۷%D۹%۸۶-%D۸%A۸%D۸%A۷-%D۹%BE%D۸%AF%DB%۸C%D۸%AF%D۹%۸۷-%D۹%۸۱%D۸%B۱%D۹%۸۸%D۹%۸۶%D۸%B۴%D۸%B۳%D۸%AA-%D۹%۸۵%D۹%۸۸%D۸%A۷%D۸%AC%D۹%۸۷%D۹%۸۶%D۸%AF
2. https://www.irna.ir/news/۸۴۴۹۴۵۶۶/%D۸%B۴%DA%A۹%D۸%A۷%D۹%۸۱-%D۹%۸۸-%D۹%۸۱%D۸%B۱%D۹%۸۸%D۹%۸۶%D۸%B۴%D۸%B۳%D۸%AA-%D۸%B۲%D۹%۸۵%DB%۸C%D۹%۸۶-%D۸%A۸%D۸%AD%D۸%B۱%D۸%A۷%D۹%۸۶%DB%۸C-%D۸%AC%D۸%AF%DB%۸C-%D۸%A۸%D۸%B۱%D۸%A۷%DB%۸C-%D۸%A۷%DB%۸C%D۸%B۱%D۸%A۷%D۹%۸۶
3. https://gsi.ir/fa/reports/۲۷/%D۹%۸۱%D۸%B۱%D۹%۸۸%D۹%۸۶%D۸%B۴%D۸%B۳%D۸%AA-%D۹%۸۸%D۹%BE%DB%۸C%D۸%A۷%D۹%۸۵%D۸%AF-%D۹%۸۷%D۸%A۷%D۹%۸۹-%D۹%۸۶%D۸%A۷%D۹%۸۵%D۸%B۷%D۹%۸۴%D۹%۸۸%D۸%A۸-%D۸%A۲%D۹%۸۶-%D۸%AF%D۸%B۱-%D۸%AC%D۹%۸۷%D۸%A۷%D۹%۸۶-%D۹%۸۸-%D۸%A۷%DB%۸C%D۸%B۱%D۸%A۷%D۹%۸۶
4. https://gsi.ir/fa/reports/۲۸/%D۸%A۸%D۸%B۱%D۸%B۱%D۸%B۳%D۹%۸۹-%D۸%A۷%D۸%AC%D۹%۸۵%D۸%A۷%D۹%۸۴%D۹%۸۹-%D۸%B۹%D۹%۸۴%D۸%AA-%D۹%۸۸%D۹%۸۲%D۹%۸۸%D۸%B۹-%D۹%۸۱%D۸%B۱%D۹%۸۸%D۹%۸۶%D۸%B۴%D۸%B۳%D۸%AA-%D۸%AC%D۹%۸۶%D۹%۸۸%D۸%A۸-%D۸%BA%D۸%B۱%D۸%A۸-%D۸%AA%D۹%۸۷%D۸%B۱%D۸%A۷%D۹%۸۶
5. https://www.farsnews.ir/news/۱۴۰۱۰۱۲۳۰۰۰۱۳۸/%D۸%A۲%D۸%AE%D۸%B۱%DB%۸C%D۹%۸۶-%D۸%A۲%D۹%۸۵%D۸%A۷%D۸%B۱-%D۹%۸۱%D۸%B۱%D۹%۸۸%D۹%۸۶%D۸%B۴%D۸%B۳%D۸%AA-%D۸%B۲%D۹%۸۵%DB%۸C%D۹%۸۶-%D۸%AF%D۸%B۱-%D۸%AA%D۹%۸۷%D۸%B۱%D۸%A۷%D۹%۸۶-%D۸%B۱%D۸%A۷%D۹%۸۷%DA%A۹%D۸%A۷%D۸%B۱-%D۹%۸۵%D۹%۸۲%D۸%A۷%D۸%A۸%D۹%۸۴%D۹%۸۷-%D۸%A۸%D۸%A۷-%D۹%۸۵%D۸%B۹%D۸%B۶%D۹%۸۴-%D۸%AC%D۸%AF%DB%۸C-۰-%D۸%B۳%D۸%A۷%D۹%۸۴%D۹%۸۷
6. https://www.ncc.gov.ir/images/docs/files/۰۰۰۰۰۱/nf۰۰۰۰۱۴۷۱-۳.pdf
7. https://ir.voanews.com/a/iran-land-subsidence-nasim-shahr/۶۳۷۶۹۲۵.html
8. https://www.iribnews.ir/fa/news/۲۲۶۳۵۴۸/%D۸%B۱%DA%A۹%D۹%۸۸%D۸%B۱%D۸%AF-%D۹%۸۱%D۸%B۱%D۹%۸۸%D۹%۸۶%D۸%B۴%D۸%B۳%D۸%AA-%D۸%B۲%D۹%۸۵%DB%۸C%D۹%۸۶-%D۸%AF%D۸%B۱-%D۸%AC%D۹%۸۶%D۹%۸۸%D۸%A۸-%D۸%BA%D۸%B۱%D۸%A۸-%D۸%AA%D۹%۸۷%D۸%B۱%D۸%A۷%D۹%۸۶
9. https://www.isna.ir/news/۱۴۰۱۰۲۲۴۱۵۴۸۳/%D۹%۸۱%D۸%B۱%D۹%۸۸%D۹%۸۶%D۸%B۴%D۸%B۳%D۸%AA-%D۸%B۲%D۹%۸۵%DB%۸C%D۹%۸۶-%D۸%A۸%DB%۸C%D۸%AE-%DA%AF%D۹%۸۸%D۸%B۴-%D۸%AA%D۹%۸۷%D۸%B۱%D۸%A۷%D۹%۸۶