سمپوزیوم کریسپر؛ از ضرورت سرمایه‌گذاری تا درمان بیماری‌های صعب‌العلاج

به گزارش گروه علم و آموزش ایرنا روش «ویرایش ژنی کریسپر»، ویروس یا ساختار ژنی را دقیقا وارد ژنوم می‌کند و ژن مربوط را روی دی‌ان‌ای (DNA) فعال یا غیرفعال کرده یا بیان آن را کم یا زیاد می‌کند. دانشمندان با این روش می‌توانند مواد ژنتیکی را در جای خاصی از ژنوم، حذف، اضافه یا تغییر دهند. روش ویرایش ژنی کریسپر ابتدا توسط یک دانشمند ژاپنی در سال ۱۹۸۷ کشف شد و بعدها دانشمندان دیگری آن را توسعه دادند. 

پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست‌فناوری، امروز و فردا (۳۰ و ۳۱ خرداد) میزبان چهارمین سمپوزیوم ملی و دومین سمپوزیوم بین المللی کریسپر با حضور دانشمندان داخلی و خارجی است.

علیرضا منادی سفیدان رییس کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی در دومین سمپوزیوم بین المللی و چهارمین سمپوزیوم ملی کریسپر (ویرایش ژن)، جایگاه ایران را در حوزه زیست فناوری خوب دانست و گفت: زنجیره تامین در دنیا یکپارچه شده است. بر این اساس دیگر رقابت ها سطحی نیست بلکه این زنجیره های تامین هستند که در سطح جهانی با یکدیگر رقابت می کنند. بخشی از این زنجیره یکپارچه در راستای تامین امنیت غذایی و ایمنی غذایی است که این امور در پژوهشگاه مهندسی ژنتیک و زیست فناوری در حال انجام است.

وی امنیت غذایی را موضوع مهمی دانست و خاطرنشان کرد: زمانی گفته می شد کشاورزی به دلیل مواجهه کشور با خشکسالی به نفع کشور نیست، باید آن را تعطیل کرد و تمام نیاز کشور در این حوزه را وارد کرد؛ اما مقام معظم رهبری در سخنرانی خود اعلام کردند کشاورزی باید در کشور رونق یابد ولو آنکه با هزینه بالا همراه باشد. 

منادی سفیدان، دانشمندان را بخشی از زنجیره تامین یکپارچه امنیت غذایی توصیف کرد و گفت: اگر دانشمندان نباشند این زنجیره دچار مشکل می شود. پژوهشگاه مهندسی ژنتیک و زیست فناوری نیز بخشی از زنجیره تامین است. قانون دانش بنیان در سال ۸۹ قانون تصویب شد و پیش از این قانون دولتی ها حق تاسیس شرکت نداشتند ولی پس از تصویب این قانون استادان دانشگاه توانستند شرکت راه اندازی کنند که این امر واسط بین دانشگاه و صنعت شد. 

وی با اشاره به نفوذ فناوری کریسپر در حوزه های کشاورزی و دارویی خاطرنشان کرد: کشورهای همسایه نیز با استفاده از این روش در حوزه تراریخته فعالیت می کنند. 

حذف امضای طلایی وزیر برای واردات

رییس کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس به قانون ۲۰ ماده ای جهش تولید که به تازگی تصویب شده اشاره کرد و ادامه داد: این قانون می تواند تمام مشکلات دانش بنیان ها در حوزه‌های بانکی، بورسی، مالیات، بیمه ای و گمرکی را حل می کند.

وی اظهار کرد: در قانون جهش تولید بند "ق" که بر اساس آن هر کالایی با امضای وزیر صمت وارد می شد، حذف و بر این اساس امضای طلایی از وزارت صنعت، معدن و تجارت گرفته شده است. همچنین به برکت وجود این قانون بیش از ۶ هزار شرکت دانش بنیان در کشور ایجاد شد که درآمد این شرکت ها در سال ۱۴۰۰ حدود ۲۰۰ هزار میلیارد تومان بوده و پیش بینی می شود در سال جاری به ۴۰۰ هزار میلیارد تومان برسد. 

به گفته منادی، علاوه بر آن در قانون جدید تاکید شده در صورتی که یک شرکت دانش بنیان محصولی را تولید کند، واردات آن ممنوع می شود و افرادی که این محصولات را وارد می کنند، باید تعرفه پرداخت کنند. این تعرفه به صندوق های تسهیلاتی مانند صندوق شکوفایی و نوآوری واریز می شود. 

کشور در حوزه زیست فناوری از مالزی و تایوان جلوتر است، ضمن آنکه ایران یکی از غیربدهکارترین کشورهای دنیاست، گرچه بدون ارتباط با دنیا نمی توان پیش رفت.

کارآزمایی‌های بالینی با استفاده از روش کریسپر در درمان ۶ بیماری صعب‌العلاج در مرحله ۲ و ۳

امیرعلی حمیدیه دبیر ستاد توسعه سلول‌های بنیادی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نیز در این سمپوزیوم با بیان اینکه مطالعات کارآزمایی‌های بالینی کاربرد کریسپر در حوزه‌های درمانی و تشخیصی در دنیا وارد مراحل ۲ و ۳ شده است، گفت: این روش اکنون در درمان بیماری های خونی غیربدخیم صعب العلاج، سرطان ها، دیابت، بیماری های عفونی، التهابی و نابینایی ژنتیکی منجر به کوری به کار برده می‌شود.

وی با بیان اینکه در زمینه دست‌ورزی‌های داخل سلولی هر روز مورد جدیدی ارائه می‌شود، گفت: دانشمندان باید با کاربرد یک ابزار و سیستم دنبال روش‌های جدیدتر باشند. 

حمیدیه کریسپر را یکی از مهم‌ترین روش‌های دست‌ورزی ژنتیکی نام برد و ادامه داد: یکی از سوالات مهم فعلی این است که آیا کریسپر آینده پزشکی بازساختی را رقم خواهد زد یا خیر. موضوع کریسپر از سال ۲۰۱۳ در دنیا مطرح شد اما داستان آن به سال ۱۹۸۷ برمی گردد. این فناوری در آمریکای شمالی بسیار پیشرفت کرده است اما آسیا و اقیانوسیه نیز با سرعت نور در حال پیشرفت هستند.

دبیر ستاد توسعه سلول‌های بنیادی معاونت علمی خاطرنشان کرد: برخلاف حوزه‌های دیگر که ابتدا دانشگاه سپس صنعت روی فناوری‌ها سرمایه گذاری کردند، در کریسپر صنعت پا به پای دانشگاه در حال سرمایه گذاری است. نقشه پراکندگی شرکت هایی که در حوزه کریسپر بازیگران اصلی هستند، نشان می‌دهد که این شرکت‌ها در اروپا و آمریکای شمالی مستقر هستند. 

پیش بینی درآمد ۵ میلیارد دلاری شرکت های فعال در زمینه کریسپر در سال ۲۰۲۵

حمیدیه به درآمد شرکت‌های فعال در این حوزه اشاره کرد و گفت: درآمد این حوزه در سال ۲۰۲۰ یک میلیارد دلار بوده و پیش بینی می شود این میزان در سال ۲۰۲۵ به ۵.۳ میلیارد دلار برسد.

وی با تاکید بر این که در نهایت بیماران باید از روش های کریسپر استفاده کنند، گفت: اگر به زودی وارد سرمایه گذاری در این حوزه نشویم، از جهان جا می مانیم. مطالعات در ژن درمانی، سلول درمانی و مهندسی بافت با سرمایه گذاری بالا از سوی صنعت در جهان در حال انجام است به گونه‌ای که مطالعات کارآزمایی بالینی این روش به مراحل دو و سه رسیده است. این مطالعات در خصوص استفاده از روش ویرایش ژنی کریسپر در درمان بیماری های خونی غیر بدخیم صعب العلاج، سرطان ها، دیابت، بیماری های عفونی، التهابی و نابینایی ژنتیکی منجر به کوری است. 

حمیدیه با بیان اینکه در حال حاضر ۴۱ مطالعه در حوزه کریسپر در جهان در حال انجام است که ۱۲ مورد آن وارد مرحله دوم کارآزمایی بالینی شده، یادآور شد: از سیستم کریسپر همچنین در حوزه تولید داروهای ام. آر.ان‌ای mRNA استفاده می شود و چین یکی از پیشتازان این حوزه به شمار می‌رود. یکی از کاربردهای کریسپر در سلول های ایمنی تی (لنفوسیت تی از انواع سلول‌های دستگاه ایمنی بدن) است که روشی ارزان و سریع برای درمان بیماری ها به شمار می رود.

دبیر ستاد توسعه سلول‌های بنیادی معاونت علمی اضافه کرد: همچنین از روش کریسپر برای درمان بیماری لبر (بیماری که موجب نابینایی در ۴۰ تا ۵۰ سالگی می‌شود) نیز استفاده می‌شود. همچنین از این روش ژنتیکی برای درمان ایدز استفاده شده است. مطالعه ای در این خصوص در آمریکا در حال انجام است که به مرحله بالینی رسیده است.

حمیدیه با اشاره به این که از کریسپر و هوش مصنوعی در تولید سلول های بنیادی پرتوان القایی (iPS) نیز استفاده می شود، اظهار کرد: استفاده از این سلول ها هزینه‌ها را کم می‌کند و مدت درمان را کاهش می دهد، علاوه بر اینها روش کریسپر وارد حوزه تشخیصی و آزمایشگاهی نیز شده است و حتی در پیوند اعضا به کار می رود.

پیش بینی می‌شود روش ویرایش ژنی کریسپر نقشی حیاتی در تولید انتی بیوتیک‌های نسل اینده نیز داشته باشد. 

وی درمان مالاریا را از دیگر کاربردهای این فناوری دانست و یادآور شد: در آمریکا مطالعات کریسپر از سال ۲۰۱۶ در مرحله انسانی است و دامنه روش دست‌ورزی‌های ژنتیکی به محصولات غذایی  کشاورزی و دامی نیز رسیده است.

حمیدیه اضافه کرد: بر این اساس  برخی بر این باورند جنگ آینده هسته ای نیست بلکه جنگ کریسپر است. داشتن دانش در این حوزه از اهمیت بالایی برخوردار است و اگر دیر به سراغ این فناوری برویم، عقب خواهیم ماند.

آیت‌الله علی اکبر رشاد رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی نیز از دیگر سخنرانان افتتاحیه سمپوزیوم کریسپر بود که با تاکید بر اهمیت کار علمی خطاب به پژوهشگران فعال در پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک گفت: از زمانی که وارد این پژوهشگاه می‌شوید، تا زمانی که از آن خارج می شوید در حال عبادت هستید.