به گزارش ایرنا، فلات ایران در بیابانی وسیع واقع شده که به جز شمال و شمال غربی آن، در بقیه قسمتها بارش سالانه از حدود ۱۵ تا ۲۵ سانتیمتر تجاوز نمی کند و بر اساس این وضعیت، باید کشور ایران را در شمار مناطق خشک و تقریبا لم‌یزرع دنیا به شمار آورد.
ایرانیان باستان با حفر قنات توانستند آبهای زیرزمینی را از زیر کوه‌ها و مناطق مرتفع استخراج و به سوی دشتها و مناطق پایین‌دست هدایت کنند؛ قنات یا کاریز کانالی در زیر زمین است که به منظور رساندن آب به سطح زمین حفر شده است و کمک می کند آب در آن جریان یافته و به سطح زمین برسد.
در واقع این مسیر چندین رشته چاه را به هم متصل کرده و آب را از چاه مادر تامین می کند؛ اهمیت قناتها را در مدیریت و رساندن آب برای مصارف کشاورزی به هیچ وجه نمی توان نادیده گرفت بلکه فعالیت کاریزها ایفاگر نقش مهمی در عبور از بحران کم آبی و خشکسالی است.
جالب این است که حفر قنات از دیرباز مورد توجه پیشینیان قرار داشته است و از جمله مهمترین دلایل تلاش برای حفر قنات در دوران باستان می توان به مواردی از جمله استفاده از آبهای زیر زمینی، استخراج و استحصال آب برای مصارف کشاورزی و شرب و نیز به عنوان نیروی محرکه برای آسیاب های آبی اشاره کرد.
بر اساس آنچه مورخانی مانند هرودوت نقل کرده اند، ایرانیان نخستین کسانی بودند که به فکر حفر قنات یا چاههای افقی افتادند. هرودوت در اولین سند مکتوب درباره حفر قنات آورده است: “در سال های ۵۵۰ - ۳۳۰ قبل از میلاد و در دوران هخامنشیان، در سراسر ایران به حفر قنات پرداختند. کسانی که از این طریق توانستند به زمین های بایر آبرسانی کنند، اجازه داشتند به مدت پنج سال از این زمینها بهره برداری کنند”.
بیشتر قناتهای بزرگ ایران در زمان هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان حفر شده اند و با پی بردن مردم به اهمیت قنات، دامنه آن تا محدوده آسیای جنوب غربی، شمال آفریقا و از افغانستان تا مراکش نیز کشیده شد. بر اساس یافته های تاریخی در کشور مصر، پس از تصرف این کشور توسط داریوش اول، فن حفر قنات در مصر نیز به کار گرفته شد و مصریان توانستند آب های زیرزمینی اطراف رود نیل را به کیلومترها دورتر برسانند.
اهمیت قنات در ایران تاحدی است که در مقطعی حتی تا ۷۵ درصد نیاز آبی کشور از طریق این سازه‌ها تامین می شده است. دبی کاریزها بر اساس فصل با تغییرات سطح ایستایی نوسان داشته است. برخی از قنات ها فصلی نیستند و ترسالی و خشکسالی تأثیر چندانی بر میزان آب آنها ندارد و سالهاست که دبی آب آنها به یک میزان در جریان است.
گذشت زمان نشان داده است که ساخت سد با وضعیت اقلیمی ایران سازگاری نداشته و موجب نابودی منابع می‌شود، در واقع ایرانیان قدیم بسیار باهوش بودند و دریافته بودند که سدسازی رویکردی ناپایدار، غیراقتصادی و زیان بار است از این رو به فکر راه حل بهتری افتادند که در این روند به فناوری قنات دست یافتند.
متاسفانه طی دهه‌های اخیر اهمیت قناتها با حفر چاههای کم عمق، نیمه عمیق و عمیق و به کارگیری موتورهای آبکش سرچاهی و کمر چاهی به دست فراموشی سپرده شد. استفاده از انواع پمپ ها و کف‌کشها نیز دلیل دیگری بر بی‌اعتنایی به حفر قناتهای جدید بوده است.
هم اکنون قنات در ٣۴ کشور وجود دارد و مهمترین قناتهای ایران نیز در استانهای کویری خراسان، یزد، کرمان، مرکزی و فارس جریان دارند.
در شرایطی که بخش عظیمی از پهنه کشور، که در مناطق گرم و خشک و حاشیه کویر واقع شده، با مشکل کم آبی مواجه است، حفر قنات برای برداشت از سفره های آب زیرزمینی و نیز آب های فصلی و روانابهایی که به خاک نفوذ کرده، می تواند بخش زیادی از نیازهای آبی ۲ بخش کشاورزی و آشامیدنی را تامین کند.
در این میان خراسان رضوی که جزو استانهای خشک و نیمه‌خشک است، پیشینه‌ای قوی در قنات‌سازی و استفاده از آن برای تامین آب شرب و کشاورزی دارد و سرآمد این نبوغ و مدیریت منابع آبی را می توان در ساخت قنات "قصبه" گناباد، که در فهرست جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است، دید.
قنات قصبه با عمق ۳۲۰ متر که تاریخ آن دست‌کم به ۲ هزار و ۲۵۰ سال پیش بازمی‌گردد، عمیق‌ترین و از پرآب‌ترین قناتهای ایران است که با توجه به این ویژگی‌ها در پرونده ۱۱ قنات ممتاز ایران، که در ۲۵ تیرماه ۱۳۹۵ (۱۵ جولای ۲۰۱۶ میلادی) در چهلمین اجلاس کمیته میراث جهانی در شهر استانبول ترکیه مطرح شد، به عنوان بیستمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
قنات تامین‌کننده ۱۲ درصد آب کشاورزی استان
مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی با بیان اینکه ۱۲ درصد نیاز آبی بخش کشاورزی استان از طریق قنات تامین می‌شود، اظهار کرد: سهم قناتهای استان در تامین آب بخش کشاورزی حدود ۵۰۰ میلیون متر مکعب است که سالانه از این منابع برداشت می‌شود.
جعفر جوادی بر اهمیت قناتها برای بخش کشاورزی تاکید و بیان کرد: از مجموع حدود هفت هزار رشته قنات استان، طی سال گذشته حدود پنج هزار و ۹۰۰ کیلومتر، معادل ۴۵.۵ درصد آن، بازسازی و مرمت شده است.
وی با بیان اینکه از مجموع یک میلیون هکتار زمین کشاورزی (زراعی و باغی) استان خراسان رضوی، ۷۲.۶ درصد زیر کشت آبی و ۲۷.۳ درصد زیر کشت دیم قرار دارد، گفت: قناتها در تامین آب و مدیریت بحران کم آبی نقش بسزایی دارند که باید بیشتر به آنها توجه شود.
این مسوول خاطرنشان کرد: کانال قنات ممکن است تا رسیدن به سطح زمین چندین کیلومتر طول داشته باشد که همین در رساندن آب به اراضی کشاورزی بسیار کارگشاست.
خراسان رضوی دارنده بیشترین قناتهای ایران
مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: این استان با دارا بودن ۶ هزار و ۹۷۰ رشته قنات، دارنده سهم ۱۷ درصدی از کل قنوات کشور و دارنده رتبه نخست در میان استانها از لحاظ تعداد قنات ها است.
جوادی افزود: طول مجموع قنات های خراسان رضوی در حدود ۱۳ هزار کیلومتر است و از این حیث نیز رتبه نخست را در میان استانها دارد.
وی با اشاره به وجود قنوات بارز و شاخص در سطح استان که نمونه بارز آن قنات قصبه گناباد است، گفت: همچنین باید از قنات های قدیمی مزینان داورزن، رهن گناباد و خسروجرد سبزوار یاد کرده و بر ضرورت حفظ و احیای قنوات استان تاکید کرد.
این مسوول اظهار کرد: از جمله مزایای قناتها و کاریزها در استان را باید تامین آب کشاورزی، آب مورد نیاز برای شرب انسان و دام، خصوصا در بخشهای مرکزی و جنوبی استان، تامین آب پایدار، متعادل کننده سفره های آب زیرزمینی با توجه به بحرانی بودن دشتهای استان و عدم مصرف انرژی و هزینه زیاد در استحصال آب و حفظ محیط زیست باید ذکر کرد.
وی با بیان اینکه قناتها نقش بسزایی در تامین معیشت کشاورزان دارند، افزود: با احیا و مرمت قنوات و تامین آب کشاورزی، می توان به تثبیت، ایجاد اشتغال و مهاجرت معکوس روستاییان از شهرها به روستاها کمک شایانی کرد.
چاههای کشاورزی، تهدیدگر حیات قناتها
جوادی با اشاره به وجود عوامل مختلف موثر بر وضعیت حیات قناتها اظهار کرد: افت سطح آبهای زیرزمینی، خشکسالی و تغییر اقلیم، توسعه چاهها همگام با توسعه فناوری، حفاری و پمپاژ تحت حمایت یارانه انرژی، افزایش هزینه های احیا و مرمت قنوات، حفاری چاه به جای قنات و گسیختگی در نظام بهره برداری سنتی کاریزها، مهمترین عوامل و تهدیدات در تداوم حیات این سازه‌های آبی هستند.
این مسوول، وجود چاه های کشاورزی را اصلی ترین تهدید برای قنات ها دانست و افزود: تا ۵۰ سال پیش هیچ چاه کشاورزی نبود، اما از دهه ۴۰ شاهد حفر این چاهها بوده ایم، که با زیاد شدن این حفاری‌ها و استفاده از پمپ آب، به تدریج حیات قنات ها به خطر افتاد.
وی حفر چاه را موجب کم شدن آبدهی قناتها خواند و بیشترین تهدید برای قنات را در درجه اول چاههای کشاورزی بخصوص چاههای غیرمجاز و تجاوز به حریم کیفی و کمی قناتها عنوان کرد.
رییس اداره آب و خاک جهاد کشاورزی خراسان رضوی افزود: ادامه روند موجود به مرور موجب تخریب و نشست قناتها و نابودی آنها می‌شود، بنابراین دستگاه‌های متولی شامل شهرداری‌ها، بخشداری‌ها و دهیاری‌ها باید به موضوع مهم و حساس حفر چاههای آب کشاورزی توجه بیشتری کنند و بدون استعلام از جهاد کشاورزی در خصوص حریم قنات، مجوزی برای حفر چاه صادر نکنند.
جوادی خاطرنشان کرد: انجام عملیات آبخیردازی در بالادست قناتها، ارائه تسهیلات ارزان قیمت برای این بخش به بهره‌برداران،ارتباط تنگاتنگ مقنیان با کارشناسان و تلفیق علم تجربی با دانش آکادمیک، لزوم افزایش اعتبارات ملی و استانی احیای قناتها، ترویج فرهنگ قنات و قنات‌داری، ثبت قناتهای شاخص به عنوان میراث فرهنگی و تقویت جایگاه کنترل و نظارت بر بهره‌برداری از قناتها از طریق مشاور می‌تواند از دیگر راهبردهای حفظ این شاهکارهای آبی باشد.
وی تاکید کرد: توجه به حریم کیفی و کمی قنوات، بازنگری در قوانین و دستورالعمل‌های حفر چاه، افزایش مشارکت مردمی با واگذاری و دخالت مستقیم مالکان و بهره‌برداران در احیا، مرمت و مدیریت قناتها، مهار سیلابهای دستی و احداث سازه‌های حفاظتی برای قناتها، کنترل بهره‌برداری از رودخانه‌ها برای برداشت آب از دیگر راهکارها برای حفاظت از قناتهاست.
وی در خصوص راهکارهای حفظ قنوات موجود گفت: بازنگری در قوانین و شیوه نامه های مرتبط با حفر چاه به جای قنات، توجه هر چه بیشتر به حریم کیفی و کمی قنوات، حرکت به سمت بهره گیری از فناوری های نوین در احیا و مرمت قنوات، افزایش مشارکت مردمی با واگذاری و دخالت مستقیم مالکان و بهره برداران در احیا و مرمت و مدیریت این سازه‌ها، مهار سیلابهای فصلی و شناسایی حوزه بالادست قنات ها و احداث سازه‌های تغذیه‌ای و حفاظتی و نیز کنترل توسعه بهره برداری از رودخانه‌ها در سرشاخه‌ها از جمله راهکارهای موجود است.
جوادی با اشاره به اهمیت قنات از نظر پدافند غیرعامل نیز اظهار کرد: از این حیث قنوات دارای اهمیت ویژه و منحصر به فردی هستند، زیرا در صورت حمله سایبری یا هوایی به نیروگاهها، اگر با قطع برق، اختلالی در تامین آب شرب به وجود آید، تنها قنات ها می توانند در این گونه مواقع نسبت به تامین آب شرب شهروندان اقدام کنند.
خراسان رضوی پیشرو در انسداد چاههای غیرمجاز
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی نیز با بیان اینکه در جریان اجرای طرح تعادل بخشی منابع آبی در استان در ۱۰ سال گذشته، با بستن چاههای غیرمجاز و مدیریت مصرف چاهها، حدود هزار و ۸۰۰ میلیون متر مکعب آب در استان صرفه‌جویی شده است، گفت: این طرح از سال ۹۲ در استان آغاز شده و تا کنون ۱۵ هزار و ۴۹۱ حلقه چاه غیرمجاز در خراسان رضوی بسته شده است که انسداد ۵۲۹ حلقه چاه از این تعداد از ابتدای امسال تا پایان مهرماه انجام شده است.
علیرضا طاهری بیان کرد: همچنین در این ۱۰ سال، پروانه بهره برداری ۲ هزار و ۴۶۹ حلقه چاه با حجم ۴۳۹ میلیون متر مکعب اصلاح و تعدیل شده است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی گفت: ۱۰ هزار و ۱۳۷ حلقه چاه کشاورزی مجاز در خراسان رضوی وجود دارد که هشت هزار و ۱۸۴ حلقه چاه از این تعداد به شمارشگر هوشمند مجهز شده است، ضمن اینکه همچنان هفت هزار و ۴۲۰ حلقه چاه غیرمجاز در استان وجود دارد.
وی گفت: هم اکنون از مجموع ۳۷ دشت استان خراسان رضوی، نیمی در شرایط ممنوعه بحرانی قرار دارند و وجود چاههای غیرمجاز و برداشت بی‌رویه از منابع آبهای زیرزمینی، مهمترین علت بحرانی شدن وضعیت دشتهای استان است.
طاهری افزود: از سال ۹۰ تا کنون سه هزار و ۸۶۲ هکتار از مساحت حریم و بستر رودخانه ها در خراسان رضوی رفع تصرف شده است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی افزود: این استان یکی از بحرانی‌ترین منابع آبهای زیرزمینی کشور را دارد به طوری که کسری منابع آبهای زیرزمینی آن بسیار زیاد است.
وی ادامه داد: با اقداماتی مانند طرح تعادل‌بخشی آبهای زیرزمینی، مقابله با چاههای غیرمجاز، جلوگیری از اضافه برداشت‌ها، نصب شمارشگرهای هوشمند و طرح سازگاری با کم آبی، کسری منابع زیرزمینی در استان خراسان رضوی طی سال‌های اخیر کمی بهبود یافته است.
طاهری گفت: حفاظت و تامین منابع آب وظیفه شرکت آب منطقه‌ای در هر استان است که عملکرد این شرکت‌ها در ۲ حوزه ساخت و ساز و توسعه تاسیسات آب تعریف می‌شود.
نظر شما