روخوانی قرآن چه شگردهایی دارد؟

یکی از اذان هایی که در کشور ماندگار شد، اذان حسینعلی شریف است؛ همان استادی که اهل کاشان است و طراح دارالقرآن های آموزش وپرورش در سال ۱۳۷۸. وی که از سال ۵۸ مدرس دوره های تربیت مربی آموزش وپرورش بوده، دستی بر مسابقات دانش آموزی و سازمان اوقاف و امور خیریه داشته و علاوه بر این که در راه اندازی رادیو قرآن در سال ۶۲ همکاری داشته، مدتی هم کارشناس آموزشی این رادیو بوده و زمانی هم مدیریت گروه تلاوت را به عهده داشته است. او نویسنده کتاب نسیم انس و رَتّل در زمینه روخوانی، تجوید و علم صرف است و برای تبلیغ قرآن به کشورهایی همچون سوریه، سودان، ماداگاسکار، نیجر، سریلانکا، بوسنی و هرزگوین و کرواسی رفته است.

دو سال پیش مستندی از این معلم قرآنی پخش شد که به گوشه هایی از زندگی پر فراز و نشیب او اشاره می کند. آنان که او را می شناسند، هر بار نامش را می برند، چهره شاد و خندانش را به یاد می آورند که به کوچک و بزرگ احترام می کند و تواضع و فروتنی اش زبانزد است. مدتی پیش که مستندی با عنوان تو بر کدام نمط، قرآن خوانی؟ در ایرنا منتشر شد، به بررسی نظرات برخی کارشناسان درباره وضعیت آموزش روخوانی قرآن در کشور و راه های بهبود بخشیدن به وضعیت موجود پرداختیم که حسینعلی شریف یکی از این پیشکسوتان و اساتید بود. حالا فرصتی دست داد تا به مرور برخی از مطالب تخصصی این پیشکسوت قرآنی بپردازیم تا هم کارشناسان و معلمان قرآنی با دیدگاه های مختلف آشنا شوند و هم فعالان حوزه آموزش قرآن در مساجد و پایگاه های مردمی به نکات ریز و درشتی توجه کنند که ممکن است راهگشایشان باشد.

روخوانی قرآن قلق‌هایی دارد

شریف گفت: روخوانی قرآن دارای قلق هایی است که باید به دست آورد و اگر معلمی آنها را ندارد، ممکن است راه خوبی را برای آموزش انتخاب نکند و به همین دلیل مشکلاتی را برای دانش آموزان ایجاد خواهد کرد. لذا به جرات می توان گفت مشکل اصلی ما معلمان هستند. معلمان عزیز باید دقت کنند که اخلاق و برخورد خوبی داشته باشند. دانش آموزان باید درس قرآن را با لذت یاد بگیرند و معلم خود را دوست داشته باشند. اگر این دو مطلب یعنی روش های آموزش و اخلاق قرآنی را داشته باشند و بدانند که چه مطالبی را درس بدهند و چه نکاتی را بیان نکنند، موفق خواهند بود.

وی افزود: اگر آن مطالب و درس هایی که موردنیاز نیست و از طرف دیگر مزاحم یادگیری دانش آموزان است، را بیان نکنیم، بسیاری از مشکلات حل می شود. مثلا آموزش هاء ضمیر که برخی در کلاس های روخوانی هنگام بیان قواعد به آن می پردازند در حالی که نیازی به بیان این قواعد نیست. دانش آموزانی که روخوانی بلد نیستند، نه هاء ضمیر را می دانند و نه اشباع را لذا این مطالب را نباید بیان کرد.

روخوانی یعنی علامت خوانی

شریف، روخوانی را علامت خوانی معنی کرد و گفت: دانش آموزان باید دو چیز را به خوبی بشناسند. یکی علامت ها و دیگری بخش ها را. اگر این دو چیز را در روخوانی یاد بدهیم، کودکان و نوجوانان به راحتی با خواندن قرآن انس پیدا می کنند. معلم روخوانی باید از همان ابتدا، یاد دادن لهجه عربی را به دانش آموزان آغاز کند. چون عربی، زبان قرآن است و باید به زبان و لهجه عربی خوانده شود. برخی می گویند لهجه عربی برای فارسی زبانان سخت است ولی می گوییم در یک دوره این اتفاق می افتد و اگر مسیر را درست انتخاب کنیم، این اتفاق خواهد افتاد.

وی افزود: اگرچه دانش آموزان علامت ها را در کلاس های دبستان یاد گرفته اند ولی در کلاس های روخوانی تمرین می کنند. وقتی می گوییم روخوانی را بلد نیستند، یعنی علامت را نمی شناسند. کلمه خوانی هم یعنی بخش خوانی. پس اگر دانش آموزان علامت خوانی و بخش خوانی را یاد بگیرند، در روخوانی قرآن مشکلی نخواهند داشت و روانخوانی هم به معنای متصل کردن بخش ها به یکدیگر است.

این استاد پیشکسوت ادامه داد: در آموزش روخوانی بهتر است هنگامی که علامت ها را درس می دهیم، علامتی را در اولویت قرار دهیم که در قرآن کاربرد بسیار دارد و سپس به علامت های کمتر بپردازیم. برای تدوین و تدریس روخوانی دو شعار را همیشه مطرح می کنم. از علامت های پرکاربرد تدریس را شروع کنیم تا به علامت های کم کاربرد برسیم و از میان پرکاربردها نیز علامت های آسانتر را انتخاب کنیم که در این صورت وقتی فتحه را درس بدهند، دانش آموزان، بسیاری از علامت ها را یاد می گیرند. البته حرکات کوتاه و کشیده را باید با هم تدریس کرد. چون حرکت کوتاه و کشیده را به راحتی می توان با هم آموزش داد.

آموزش روخوانی با فلفل و هدهد

در روخوانی نه افراط کنیم نه تفریط

وی تاکید کرد: برای آموزش روخوانی نه باید افراط کرد و نه تفریط کرد؛ یعنی آنچه را که در آموزش روخوانی اضافه است، کنار بگذاریم و به آنچه لازم است اشاره کنیم و پس از این که سریع خواندن و کلمات را آموزش دادیم، به سراغ قرآن برویم.

شریف به عنوان نمونه به آموزش حروف شمسی و قمری در روخوانی اشاره کرد و گفت: معلم قرآن نباید وقت خود را صرف توضیح دادن حروف شمسی و قمری کند. بلکه فقط بگوید در قرآن حروفی وجود دارد که بعد از الف و لام تعریف، در کلمه می آید که آن نیز یا تشدید دارد که در آن صورت خوانده نمی شود و اگر تشدید ندارد، پس لام ساکن است.

وی از التقاء ساکنین هم به عنوان یکی از موضوعاتی یاد کرد که نیازی به تدریس آن نیست و فقط باید به دانش آموز بگوییم که قبل از الف وصل حتما باید یک صدای کوتاه قرار بگیرد و اگر صدای کوتاه نباشد، باید فکری به حال آن کرد. مثلا فی الکتاب می شود فِلکتاب و اگر قبل از الف وصل، هیچ صدایی نباشد با آن همانند ساکن یا تنوین برخورد می شود که در آن صورت می گوییم، به نون ساکن یک کسره کوتاه اضافه کنید.

این استاد پیشکسوت که با قرآن عثمان طاها نیز تدریس می کند، اظهار داشت: من هیچ مشکلی با قرآن عثمان طاها ندارم ولی برخی از اساتید، قرآن کم علامت را تدریس می کنند. اگر در ۲۰ جلسه بتوانیم روخوانی را آموزش دهیم، ۹ جلسه آن به آموزش علامت ها اختصاص دارد و در کتاب نسیم انس نیز از آموزش کلمات شروع می کنیم تا به آیه می رسیم و از درس نهم به سراغ آیات می رویم و سوره شمس، نخستین سوره ای است که با قرآن آموزان تمرین می کنیم.

وی از مشکلات قرآن کم علامت هم گفت و اضافه کرد: آموزش روخوانی جزیی از تجوید است. چون تجوید دو بخش دارد؛ یکی صحت قرائت که همان روخوانی است و دیگری تزیین قرائت مانند صفات عارضی یا ادغام و مد.

تفاوت آموزش روخوانی در مدارس و مساجد

شریف همچنین درباره یکی از قلق های آموزش قرآن گفت: در مساجد به دو شکل می توان تدریس کرد. معلم ها در برخی کلاس ها به طبقه بندی قرآن آموزان پرداخته و برای هر هر گروه کلاس های سطح یک یا سطح دو را برگزار می کند. برخی کلاس ها نیز به صورت هیاتی است که همه با هم می نشینند و مربی توضیحاتی درباره تلاوت یا صوت و لحن هر یک از قرآن آموزان که موردنیاز است، ارائه می دهد. البته همین کلاس های هیاتی را که در مسجد یا خانه برگزار می شود، به دو بخش تقسیم می شود. مثلا گروهی که ضعیف تر هستند در نیم ساعت اول می نشینند و در نیم ساعت دوم افرادی که بهتر قرائت می کنند، به تلاوت می پردازند.

این استاد قرآنی بر صبر معلمان در امر آموزش تاکید کرد و گفت: ما باید تدریس کنیم و آموزش دهیم ولی نتیجه آن در چند ترم دیگر مشخص می شود. یک معلم باید تجوید را بداند. هر معلمی نمی تواند آموزش دهد. گاهی در مدارس می بینیم، هنگامی که معلم قرآن نمی تواند در کلاس حاضر شود، معلمی دیگر را به کلاس قرآن می فرستند و چون برخی معلمان بلد نیستند و حتی گاهی معلم قرآن نیز بلد نیست، نتیجه مطلوبی نمی گیرند.

وی درباره نقش مساجد در آموزش روخوانی قرآن گفت: کلاس هایی که در مسجد برگزار می شود، باید به دو شکل باشد. یکی این که سطح بندی صورت گیرد و دیگری این که همه قرآن آموزان به دور هم جمع شوند و هر کسی بهره ای از آن ببرد؛ به شرط این که معلم چند سر و گردن بالاتر از قرآن آموزان باشد. معلم باید با فنون مختلف قرآن آشنا باشد. مثلا با صوت و لحن اساتید معروف آشنا باشد و از تلاوت های بهترین قاریان ایران و مصر استفاده کند. در هر حال اگر مربی قرآن در کلاس، همه فن حریف باشد، می تواند استاد خوبی در مسجد یا کلاس یا حتی منزل باشد.

وی که شوخی و خنده در کلاس هایش شهرت دارد، به چند نکته نیز اشاره کرد و گفت: معلمان حتما حسن اخلاق و رفتار داشته باشد و صبورانه تدریس کند و همچنین به اندازه ای تدریس کنند که دانش آموزان، استاد شوند و به قدری خوب تعلیم دهند که برای آموزش قرآن نیازی به کسی پیدا نکنند. گاهی کلاس های من به گونه ای است که بچه ها نمی خواهند از کلاس خارج شوند.

شریف، برگزاری مسابقات قرآنی را ترفندی برای تشویق دانش آموزان دانست و گفت: گاهی در کلاس مسابقه می گذاریم و به اسم مسابقه نفس، روانخوانی دانش آموزان را تقویت می کنیم. من در شهرهای مختلف تدریس می کنم و معمولا دو سطح برای تجوید درنظر می گیرم که یکی مربوط به روخوانی و روانخوانی و قسمت دوم مربوط به مخارج حروف و نکات تجویدی است.

مسابقات سراسری مهمتر است یا مسابقات مدراس؟

وی اضافه کرد: به مسابقات مدرسه نیز باید اهمیت داد. در زمانی که در مدرسه بودم، می گفتم اصل، مدرسه است و بهترین مسابقه باید به بهترین شکل برگزار شود. اگر مسابقه به خوبی برگزار شود، مزه آن زیر دندان دانش آموزان می ماند. به همین دلیل می گفتیم در مدرسه ای که ۲۰۰ دانش آموز دارد و ۵۰ نفر ثبت نام می کنند، چرا باید فقط یکی دو نفر برتر شوند در حالی که می توان با آن ۵۰ نفر، کار کرد و کلاس گذاشت.

این فعال حوزه آموزش قرآن ادامه داد: اگر معلم قرآن و مربی پرورشی در مدرسه دست به دست هم بدهند و از ابتدای سال برای آمادگی برگزاری مسابقات قرآنی تلاش کنند، نتیجه خوبی هم خواهند گرفت نه این که فقط زمان مسابقه، اعلام کنیم که دانش آموزان برای ثبت نام اعلام آمادگی کنند که در نهایت همان تعداد محدودی شرکت می کنند که همیشه به دنبال کلاس های قرآن هستند در حالی که باید برای همه این امکان را فراهم کنیم و لذا کلاس های قرآنی محله در کنار کلاس یا در مسجد بسیار موثر است.

وی درباره استفاده از فضای مجازی برای آموزش روخوانی گفت: جلسات مجازی خوب است و در زمان کرونا که اجتماعی تشکیل نمی شد، نتایج خوبی داشت ولی نباید فراموش کنیم که هیچ کلاس مجازی نمی تواند جایگزین کلاس حضوری شود که مواردی استثنایی وجود دارد. مثلا من یک کلاس حفظ راه اندازی کردم و حدود ۱۷۰ نفر مشغول حفظ هستند ولی توجه داشته باشیم که در کلاس های مجازی نباید بیش از ۵ یا ۶ نفر حضور داشته باشند.

شریف اضافه کرد: اگر کسی در محله به آموزش قرآن مشغول است، باید این آموزش حضوری باشد نه مجازی. دانش آموزان رفتار معلمان خود را در فضای مجازی نمی بینند و هیچوقت نمی توان حس محبت را در فضای مجازی به دانش آموزان منتقل کرد.