اتحاد ایران و چین چالشی برای واشنگتن

روابط ایران و چین در سالیان گذشته به ویژه با آغاز دوره ریاست جمهوری آیت الله «سید ابراهیم رئیسی» روند تازه ای پیدا کرده است. دیدار اخیر رئیس جمهوی اسلامی ایران از چین در پاسخ به سفر سال ۲۰۱۶ «شی جین پینگ» رئیس جمهوی چین صورت گرفت که به دلیل همزمانی آن با رویکرد برجامی دولت قبل به پکن و حتی سرمایه گذاری های پیشنهادی بیش از ۳۰ میلیارد دلاری آن بی توجهی شده بود.

اکنون دولت سیزدهم با نگاه به شرق خود سعی دارد تا توافق راهبردی ۲۵ سال تهران- پکن را احیا کند. این درحالی است که دولت های غربی در کنار حامیان غربگرای داخلی آن نهایت تلاش خود را برای تخریب چین و نابودی روابط و برنامه های دو طرف به کار بسته اند.

با این حال شرایط در دولت رئیسی تغییر کرده است و حتی چند هفته قبل چین اولین سرکنسولگری خود را در بندرعباس به عنوان یکی از مهمترین قطب های حمل و نقل دریایی در جنوب ایران، به طور رسمی افتتاح کرد. هر دو کشور این موضوع را گامی مهم در جهت تحکیم بیشتر روابط دوجانبه ستودند. سفیر چین در ایران این اقدام را نقطه عطفی در روابط دو کشور خواند و همتای ایرانی وی نیز ابراز امیدواری کرد پکن نقشی پیشرو در توسعه مناطق ساحلی در جنوب ایران ایفا کند.

آغاز دوره ای متفاوت

مرکز پژوهشی «نشنال اینترست» در مورد تلاش های دو کشور در تقویت روابط، اقدامات اخیر تهران و پکن را گامی مهم در امضا و اجرای سند همکاری استراتژیک ۲۵ ساله دو کشور ارزیابی کرد و نوشت، گشایش کنسولگری پس از امضای توافقنامه موسوم به «مشارکت راهبردی جامع بین ایران و چین» در مارس ۲۰۲۱ و پس از توافق اولیه در سفر «شی جین پینگ» رئیس جمهوری چین به تهران در ژانویه ۲۰۱۶ صورت گرفت.

اگرچه جزئیات این سند علنی نشده است، اما بر اساس برخی گزارش ‌ها، این قرارداد شامل فروش نفت، گاز و محصولات پتروشیمی ایران به چین در قبال سرمایه گذاری گسترده و حضور پررنگ پکن در استان های جنوبی ایران بود.

این مرکز پژوهشی آمریکایی در مورد انگیزه های چین و ایران برای نزدیکی بیشتر تصریح کرد: دو نظام در ایران و چین دارای ارزش هایی هستند که آنها را به هم پیوند می دهد. هر دو کشور دموکراسی غربی را مفهومی غیربومی، مهاجم و آسیب رسان می دانند. الگوی توسعه چین به کشورهایی مانند ایران و کشورهای عربی خلیج فارس بدون دردسرهایی مانند گشایش سیاسی و حقوق بشر نوید شکوفایی و پیشرفت اقتصادی می دهد. به همین دلیل است که دوستان و دشمنان جمهوری خلق چین تمایل دارند تا مدلی مشابه آن نظام را در خاورمیانه و برخی از بخش ‌های دیگر جهان به اجرا در بیاورند. در همین چارچوب گرایش سیاست خارجی ایران «نگاه به شرق» و رویکرد تازه آسیامحور عربستان سعودی نشان می‌ دهد که ظهور چین به عنوان الگوی توسعه در میان سایر کشورهای در حال توسعه مطلوب تر از قبل شده است به ویژه در شرایطی که در سطح جهان دموکراسی ها هم در حال افول هستند.

دو دشمن آمریکا

طبق این تحلیل، هر دو نظام ایران و چین، ایالت متحده را دشمن خود و قدرتی حقیر می دانند. این دو کشور همراه با روسیه، به دنبال تضعیف آنچه به عنوان «نظم جهانی مبتنی بر قوانین به رهبری ایالات متحده» شناخته می شود هستند و از جهانی چند قطبی حمایت می کنند.

در جهان چند قطبی مورد نظر این کشورها، چین دارای جایگاهی مهم است و همین موضوع برای کشورهای تجدیدنظرطلب همانند ایران فرصتی برای ایفای نقش بزرگتر از طریق کاهش جایگاه ابرقدرتی آمریکا ایجاد می کند.

نشنال اینترست در بخش دیگر تحلیل خود به این پرسش پرداخته که آیا نزدیکی دو کشور یک تهدید امنیتی برای آمریکاست و نوشت: از سال ۲۰۱۲، زمانی که شی جین پینگ کنترل خود را بر حزب تحکیم کرد، پکن به طور فزاینده ‌ای در سیاست های ژئوپلیتیک جهانی خود قاطعانه تر رفتار می کند. جای تعجب نیست که وی مسیر سیاست خارجی سنتی حزب کمونیست چین را تغییر داده و با تغییر رویکرد پیشین، به دنبال جایگاه ابرقدرتی و در نهایت جایگزینی آمریکا است. پیگیری خط مشی «گرگ جنگجو»، انتخاب های دیپلماتیک جدید در کنار ابتکار کمربند و جاده (BRI) و تسریع برنامه ها برای تسلط بر تایوان از جمله تغییرات رویکرد سیاست خارجی چین هستند که در دوران حکومت شی آغاز شده یا شتاب گرفته اند.

در همین دوره حزب کمونیست چین در راستای تلاش‌ های خود برای دستیابی سریع به برتری جهانی، اولین پایگاه نظامی خود در خارج را در جیبوتی در سال ۲۰۱۷ تأسیس و اولین ناوگروه خود را در خلیج فارس مستقر کرد. در همین دوره چین با الجزایر، مصر، امارات متحده عربی و ایران به مشارکت استراتژیک روی آورد و برای اولین بار مانورهای دریایی متعددی را با روسیه و ایران برگزار کرد. اکنون چین در حال برنامه ریزی برای حضور پررنگ تر در خلیج فارس است. در حالی که در سواحل جنوبی خلیج فارس شرکای ایالات متحده حضور دارند، بخش شمالی به جولانگاه سیاست ضدآمریکایی و تجدیدنظرطلبی ژئوپلیتیکی تبدیل شده است.

به همین دلیل حضور قوی دیپلماتیک، اقتصادی، امنیتی و نظامی چین در بخش شمالی این آبراه حیاتی به دلایل مختلف برای ایالات متحده اتفاق خوشایندی نیست و مبارزه برای برتری جهانی را تشدید می کند.

اتحاد مثلث، چالشی برای کاخ سفید

به باور تحلیلگر نشنال اینترست، در هر صورت چین به رهبری شی همچنان به رشد ناخوشایند (برای آمریکا) جهت تبدیل شدن به یک قدرت اقتصادی و نظامی جهانی ادامه می دهد و ارتقای جایگاه و شهرت جهانی پکن به یک چالش امنیتی برای برتری آمریکا در بحبوحه تشدید جنگ سرد جدید بین دو ابرقدرت تبدیل شده است. در این چارچوب منطقه غنی از انرژی خلیج فارس، میدان جنگ کلیدی ایالات متحده و چین بر سر کسب برتری جهانی خواهد بود.

در ادامه تحلیل فوق آمده است، اگر چین برای درگیری سیستماتیک با ایالات متحده تصمیم بگیرد، تسلط بر مراکز حمل و نقل، کانال های استراتژیک، آبراه ها و تنگه ها اهمیت می یابد. خفه کردن آمریکا در تنگه استراتژیک هرمز و باب المندب امری ضروری است و یکی از اهداف بلندمدت چین در رقابت با ایالات متحده همین موضوع است. ممکن است اکنون آمریکا حضور نظامی قابل توجهی در منطقه خلیج فارس داشته باشد، اما ایران برای ایجاد موازنه، می تواند به چین کمک کند تا نقش پررنگ تری را در عرصه های امنیتی، اطلاعاتی و نظامی خلیج فارس داشته باشد.

این تحلیل تاکید دارد: ایران، روسیه و چین به طور فزاینده ای بر سر ضدیت با آمریکا متحد شده اند. آنها یک «اتحاد مثلث» غیررسمی را در آسیا تشکیل داده ‌اند که به گفته سخنگوی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس ایران، «پایان هژمونی ناعادلانه آمریکا و غرب» را نوید می ‌دهد. جنبه نظامی این اتحاد مثلث برجسته است. ایران، چین و روسیه در سال های اخیر حداقل سه رزمایش دریایی مشترک برگزار کرده اند. به همین دلیل است که مقام های آمریکایی با نگرانی اعتراف می کنند اتحاد نظامی سه کشور در کنار هوش مصنوعی چین موجب توسعه سریع قابلیت ‌های فناوری نظامی آن ها می شود.

در پایان گزارش تصریح شده است که موفقیت ابتکار جاده و کمربند چین هم یک ابزار استراتژیک مهم برای چین در رقابت با قدرت های بزرگ است. چین در نظر دارد زیرساخت‌ های ایران را بر اساس توافقنامه راهبردی ۲۵ ساله با احداث جاده، پل، بنادر، کارخانه‌ و شهرک ‌های صنعتی بهبود ببخشد. پس از تکمیل، این پروژه‌ های زیرساختی، مناطق آزاد تجاری جنوب ایران به ابرپروژه فوق متصل می شوند تا کالاها را به بازارهای خاورمیانه، آسیای مرکزی و اروپا صادر کنند. مشخص است که افتتاح کنسولگری در بندرعباس و نزدیکی بیشتر تهران و پکن این ادغام و اتحاد دو کشور را تسریع می کند.