خزر در تلاطم آلودگی‌ها

به گزارش خبرنگار ایرنا، دریای خزر به همراه شوری آب و زیست حدود ۴۰۰ گونه بومی در آن، یک سیستم زیست محیطی منحصر به فرد ایجاد کرده است که آلودگی آب این دریا آسیب جبران ناپذیری به این سیستم زیست محیطی وارد خواهد کرد.

دریای خزر که به عنوان بزرگترین مناطق نفت خیز جهان محسوب می شود و از نظر منابع نفتی غنی است به طوریکه در جایگاه دوم بعد از خاورمیانه قرار دارد اما همین ظرفیت بعنوان مهمترین عامل آلودگی در این دریای خزر می باشد که ایران در این آلودگی هیچ نقشی ندارد.

در حال حاضر بیش از ۱۳۰ رودخانه به این دریا منتهی می شوند که رودخانه های بزرگ به طور عمده در سواحل شمالی و رودخانه های کوچک در سواحل غربی و جنوبی پراکنده اند. رودخانه های شمالی ۸۵ درصد آب خزر را تأمین می کنند و رودخانه های خزر جنوبی (ایران و آذربایجان) ۶۰ درصد آورد رسوبی را به خود اختصاص می دهند.

آبهای ساحلی به لحاظ اقتصادی، اجتماعی و تفریحی دارای اهمیت فراوانی می باشد که در اثر توسعه جوامع، اثرات منفی ناشی از فعالیت های اقتصادی و صنعتی بر این منبع با ارزش دیده می شود و سطح کیفیت این آب ها بر اثر ورود آالاینده های مختلف کاهش یافته است. کیفیت آب نقش کلیدی در تعیین قابلیت استفاده از منابع را دارد و به هدف مورد نیاز برای استفاده وابسته است. از این رو برای مدیران منابع هیدرولوژیکی بسیار مهم است تا بتوان با اطمینان وضعیت کیفیت منبع را بیان کرد. به طور کلی آلودگی رودها تاثیر زیادی در آلودگی دریاها دارد اگر میزان آلودگی زیاد نباشد آب می تواند با خاصیت خود پالایی آن را از بین ببرد اما در صورت زیاد شدن آلودگی خود پالایی کارساز نخواهد بود و باید برای آن چاره ای اندیشید.

آلایندگی دریای خزر تولید مثل خاویار را کاهش داد

دکترای مهندسی عمران- محیط زیست از دانشگاه تربیت مدرس تهران در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفت که بسیاری از گونه های زیستی دریای خزر از طریق بهره برداری بیش از حد، ویرانی زیستگاهها، آلودگی و تغییرات آب و هوایی تهدید می شوند. این تأثیر منفی بر سلامت انسان، بخش های اجتماعی، اقتصادی و خدمات زیست محیطی دارد.

دکتر داریوش یوسفی کبریا بیان کرد: از سال ۱۹۷۰ آلودگی از منابع مختلف، عمدتاً از صنعت و کشاورزی در مناطق اطراف به همراه فعالیت های استخراج نفت، تأثیر مهمی بر حوضه خزر و اکوسیستم های آن داشته است. ورود سموم مختلف از طریق رودخانه های اصلی به دریای خزر منجر به تغییر در سیستم های فیزیولوژیکی و کاهش تولیدمثل ماهیان خاویار شده است. وضعیت آلاینده های خطرناک در اطراف دریای خزر در شکل نشان داده است.

پایش کیفی آب خزر

عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل اضافه کرد: در کنار کاهش آب ورودی از رودخانه ها در اثر تغییر اقلیم، تبخیر آب از سطح دریا (با میانگین سالانه یک متر ارتفاع) یکی از مهمترین عامل هدر رفتن آب است که در بخش های مختلف خزر متفاوت است و در بخش جنوبی دریای خزر بیشتر است. این عامل بطور مستقیم بر کیفیت آب اثرگذار است و تغییرات میزان آب ورودی رودخانه ها و شرایط اقلیمی حادث شده از عوامل موثر برکیفیت آب دریای خزر هستند.

وی اظهار داشت: با توجه به اهمیت آبهای ساحلی و ارتباط آن با سلامت انسان ها، وضعیت کیفی این آبها باید به طور مداوم بررسی و پایش شود. از روش های متداول پایش کیفی آب، نمونه برداری در محل و آزمایش می باشد. سطح کیفیت آب به متغیرهای زیادی بستگی دارد و برای آبهای مختلف و محل های مختلف تغییر می کند، بنابراین ارائه یک الگوریتم رایج برای ارزیابی انواع مختلف آنها دشوار است. از طرف دیگر، اندازه گیری بار آلودگی منابع وسیع با استفاده از روش های سنتی اندازه گیری کیفیت آب دشوار است.

وی اضافه کرد: یکی از راههای غلبه بر این موضوع استفاده از داده های مشاهده شده زمینی از تصاویر ماهواره ای است که می تواند نظارت و پیش بینی کیفیت آب را بهبود بخشد و ابزار مناسب برای اندازه گیری کیفیت آب، پایش و مدیریت منابع آبی باشد. سنجش از دور می تواند داده های یکنواختی از سراسر اقیانوس ها در مقیاس خیلی وسیع به دست آورد. با توجه به اینکه سکوی سنجش از دور در مدار زمین قرار دارد، تمام اقیانوس را می توان در ظرف چند ساعت تصویربرداری کرد. مناطق نزدیک ساحل و جاهایی که رودخانه ها به دریا می ریزند می تواند توسط سنجش از دور دیده بانی شود. اندازه گیری کیفیت آب به طور مستقیم با استفاده از تصاویر ماهواره ای می تواند به شناسایی سریع آبهای آلوده کمک کند و به طور بالقوه پاسخ های سریع توسط سازمان های آب را منجر شود.

مدیر سابق مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر گفت: نظارت بر کیفیت آب از طریق سنجش از دور شامل تعیین ارتباط قابل اعتماد بین بازتاب نور (در طول موج های خاص از باندها) و پارامترهای آب جمع آوری شده در محل است.

ایران سهمی در آلودگی نفتی دریای خزر ندارد

نماینده ایران (وزارت نیرو در حوزه آب شناسی) در نشست های سالیانه آب و هواشناسی کشور های حاشیه دریای خزر برگزار شده در کشورهای آذربایجان و قزاقستان همچنین بیان داشت: آلودگی دریای خزر به آلاینده های نفتی نیز یکی از مشکلات زیست محیطی این پهنه آبی است. بیشتر آلودگی های نفتی وروردی به دریای خزر از کشورهای روسیه، آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان است و ایران بدلیل نداشتن چاههای استخراج نفت از این نظر سهمی در آلودگی آن ندارد اما تردد کشتی های حامل مواد نفتی و تخلیه آب توازن و شست وشوی تانکرها و تخلیه پسماندهای نفتی به دریا و همچنین جریانات غرب به شرق در دریای خزر که آلودگی نفتی را از آبهای دیگر به سواحل ایران می آورد باعث ایجاد آلودگی نفتی در سواحل جنوبی دریای خزر می شود، بنابراین بررسی آلودگی نفتی در دریای خزر ضرورت پیدا می کند.

وی ادامه داد: بیشترین آلاینده ها که از سمت جمهوری آذربایجان وارد دریای خزر می شود مواد نفتی است؛ فعالیت های نفتی از قبیل اکتشاف، تولید، نقل و انتقال و تصادف تانکرها سبب نشت نفت به دریای خزر می شود، به علت عدم نظارت بر فرآیند بهره برداری، لکه های نفتی حاصل از این فعالیت ها پس از تغییرات عظیم سیاسی در شوروی، بسیار شدیدتر شده است. تاسیسات نفتی خزر در بخش قزاقستان نیز عمده ترین منبع آلاینده های این ناحیه می باشد.

این استاد دانشگاه تصریح کرد: با توجه به آلاینده های ورودی به دریای خزر، آبهای ساحلی جمهوری آذربایجان (باکو، سنگهای نفتی) و آبهای خزر شمالی از مناطق دیگر آلوده تر به نظر می رسند. طبق تحقیقات انجام شده، خلیج باکو و سومگاییت (واقع در شبه جزیره آپشرون) یکی از آلوده ترین مناطق اطراف دریای خزر می باشد که از لحاظ بیولوژیکی مرده تلقی می شود.

ایران قربانی اصلی آلودگی نفتی

دانشیار گروه مهندسی محیط زیست دانشکده عمران دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل در ادامه این را هم گفت که بر این اساس پخش آلاینده های نفتی در دریای خزر بیشترین غلظت را در سواحل آذربایجان و خزر شمالی نشان می دهد. ایران بر خلاف چهار کشور دیگر ساحلی فعالیت نفتی قابل توجهی در دریای خزر ندارد و به دلیل شیب و جریانهای آبی دریای خزر بیشتر آلودگی های نفتی ابجاد شده در آن متوجه ایران است.

یوسفی کبریا افزود: تاکنون مهمترین منبع آلودگی ناشی از نفت در دریای مازندران از حوزه های نفتی در جمهوری آذربایجان بوده است. با توجه به روند ۱۳۰ ساله برداشت نفت در باکو نوع رسوبات بستر در سواحل جنوبی دریای خزر و همچنین حرکت و جهت جریانهای آب در خزر جنوبی که جریانهای سیکلونی و آنتی سیکلونی هستند، رسوبات بستر در بخش سواحل جنوبی دریای خزر پذیرا و تجمع دهنده ی مقادیر بالایی از هیدروکربنهای حاصله هستند. Karotenco و همکاران در انتشار آلودگی نفتی باکو در دریای خزر با استفاده از روش مدلسازی، بهترین سناریو را برای سواحل شمال غربی ایران پیش بینی کرده اند که در اثر بادهای غالب منطقه در جهت جنوب شرقی و جنوب غربی ظرف مدت ۱۵ روز آلودگی های نفتی انتشار یافته از باکو به سواحل شمال غربی ایران رسیده و در آنجا تجمع می یابند.

نشت نفت تهدیدی جدی برای انسان و گونه های خزر

استاد دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل اظهار داشت: ذخایر غنی نفت در دریا یکی از منابع مهم آلودگی تلقی می شود توسعه و افزایش حمل و نقل نفت در دریا، فاکتور مهمی در افزایش لکه های نفتی ناشی از تصادفات، انفجار و غیره می باشد. نشت نفت یکی از جدی ترین علل آلودگی دریایی است که نه تنها ضرر اقتصادی در پی دارد بلکه به تغییرات اقلیمی جهان و آسیب به اکوسیستم آبزی منجر می شود کنترل این آلودگی ها یکی از اهداف بشر می باشد.

وی افزود: آلودگی نفتی در محیط آبی با ایجاد لایه ای روی سطح آب اختلالاتی مانند نرسیدن نور خورشید به عمق آب و منع ورود اکسیژن و در نتیجه ی آن مختل شدن فتوسنتز و همچنین افزایش رشد میکروارگانیسم های نفت خوار و در پی آن کاهش اکسیژن لازم برای موجودات دریایی، بوجود می آورد. همچنین تجمع مواد سمی موجود در ترکیبات نفتی، در پلانکتونها و سایر موجودات کوچک به عنوان پایه زنجیره غذایی، در نهایت به عنوان آلاینده به انسان انتقال می یابد.

وی تصریح کرد: ارزیابی مکان دقیق آلودگی به دلیل میزان جابجایی لکه ها و اهمیت حفاظت از سواحل بسیار مهم است. در تغییرات اقلیمی جهانی، ایجاد مانع توسط لکه ها در تبادلات بین سطح دریا و هوا منجر به کاهش سطح تبخیر می شود و همچنین تبادل دی اکسیدکربن و گرما به صورت قابل توجهی کاهش می یابد. بنابراین بایستی لکه های نفتی در مدلهای تغییرات آب و هوایی در نظر گرفته شوند. نفت و سوخت های فسیلی منبع اصلی ورود هیدروکربنهای نفتی به دریا هستنند که در بین آنها هیدروکربنهای چند حلقه ای آروماتیک (PAHs ) که بسیار سرطان زا و خطرناک هستند هم وجود دارد که جزو آلاینده های آلی پایدار محسوب می شوند. PAH ها خاصیت تجمع در بافت بدن موجودات آبزی از جمله لابستر، خرچنگ، نرمتنان، ماهیها و به خصوص کفزیان دارند؛ بنابراین از این رو می توانند وارد چرخه غذایی شوند و سلامت موجودات و انسان را به خطر بیاندازند.

شناسایی و جلوگیری از نشت نفت

دکتر یوسفی کبریا در ادامه به این نکته اشاره کرد که ابزارهای مختلفی جهت شناسایی و نظارت بر نشت نفت وجود دارد؛ کشتی ها، هواپیماها و ماهواره ها. کشتی ها اگر مجهز به رادارهای تخصصی باشند، منطقه ی بسیار محدودی را می توانند تحت پوشش قرار دهند. در واقع برای نظارت بر گستره های وسیع از هواپیماها و ماهواره های مجهز به رادار استفاده می کنند. سنجش از دور در جمع آوری اطلاعات مربوط به آلودگی نفتی نقش بسیار مهمی دارد.

وی افزود: در ۱۵ سال گذشته پیدا کردن لکه های نفتی با ماهواره ها از حالت تجربی به عملی تغییر کرده است، در واقع دسترسی به تصاویر ماهواره ای بیشتر شده است و می توانیم به دریایی از داده های ماهواره ای دسترسی داشته باشیم. سنجش از دور مدرن با پرتاب ماهواره لندست۱ به فضا توسط سازمان فضانوردی آمریکا (ناسا) در سال ۱۹۷۲ آغاز شد و داده های آن با هزینه کم در اختیار پژوهشگران قرار می گرفت.

وی بیان داشت: بعد از تغییر مدیریت ماهواره لندست از دولتی به خصوصی، داده ها گران تر شد و جامعه فضایی برای پرتاب ماهواره ملی خودشان به فضا به تکاپو افتاد. سنجش از دور در ایران از سال ۱۳۵۴ به صورت طرح ماهواره در سازمان برنامه و بودجه شروع شد و یکی از اولین ایستگاه های گیرنده زمینی در مرد آباد کرج با مشارکت آمریکا در حال ساخت بود و چند ماه قبل از انقلاب اسلامی شروع به فعالیت کرد که بعد با خروج افراد آن از ایران از فعالیت باز ماند.

عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل گفت که سنجش از دور علمی است که بدون تماس مستقیم، با استفاده از تابش و یا بازتاب امواج الکترومغناطیسی از یک پدیده یا یک جسم، مشخصه های آنها را اندازه گیری و تجزیه و تحلیل و ثبت می کند. هر شی با توجه به شرایط محیطش و نحوه ی تابش یا بازتاب امواج از آن، خصوصیات تابش یا بازتاب منحصر به فردی دارد؛ تکنولوژی سنجش از دور بر واقعیت منحصر به فرد بودن خصوصیات تابش و بازتاب استوار است. آلودگی دریای خزر به آلاینده های نفتی نیز یکی از مشکلات زیست محیطی این پهنه آبی است.

وی ادامه داد: به دلیل اینکه دریای خزر یک محیط بسته ی آبی هست، نظارت پیوسته بر آن امری ضروری است. اغلب مواد نفتی وقتی در دریا رها می شوند به سرعت پخش شده و ناحیه ی گسترده ای از سطح آب با لایه نازکی پوشیده می شود. بررسی دقیق لکه های نفتی ملزم به تحقیقات محلی و نمونه برداری می باشد که مشمول هزینه و زمان می شود. بنابراین برای تشخیص لکه های ناشی از آلودگی نفتی در سطح دریا باید روش کم هزینه و سریعتری اتخاذ گردد.

در پژوهشی که در دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل در گروه محیط زیست توسط دکتر یوسفی کبریا و با کمک دکتر قنبری پرمهر انجام شد لکه های نفتی حاصل از تاسیسات نفتی واقع در جمهوری آذربایجان در دریای خزر که فعالیت نفتی گسترده ای از دیرباز دارد با تصاویر ماهواره ای چندطیفی و راداری با روش های تفسیر بصری تصاویر راداری، ایجاد تصویرهای نسبت باندی از تصاویر چند طیفی، طبقه بندی نظارت شده و استخراج عوارض از تصاویر نسبت باندی مورد بررسی قرار دادند. نتایج حاصل از بررسی این تصاویر نشان داد که با کمک تصاویر راداری، به نفتی بودن لکه های مشاهده شده در تصاویر اپتیکی پی برده شد و همچنین بررسی تصاویر چندطیفی، لکه های نفتی موجود در تصاویر را به خوبی بارز کرد و حد و حدود آنها در آب دریا را با تفکیک زیادی نشان داد و در آخر نتایج روش های طبقه بندی نظارت شده و استخراج اطلاعات در تصاویر اپتیکی با هم مقایسه شد.

نماینده ایران (وزارت نیرو در حوزه آب شناسی) در نشست های سالیانه آب و هواشناسی کشور های حاشیه دریای خزر برگزار شده در کشورهای آذربایجان و قزاقستان گفت که بنابر مطالعات انجام شده، وضعیت زیست محیطی در منطقه ی تاسیسات نفتی جمهوری آذربایجان بحرانی تلقی می شود. ویژگیهای خاص جریان در خزر میانه منجر به انتشار آلودگی نفتی تحت اثر جریانهای غالب می شود که عمدتا در جهت شبه جزیره آبشرون و خلیج باکو هست. در ارتباط با باد شمال نفت شناور می تواند به سواحل آذربایجان و از آنجا به سمت سواحل جنوب غربی دریای خزر حرکت کند تولید نفت در میدان های نفتی دریایی جمهوری آذربایجان در منطقه تاسیسات صنعتی نفتی Rocks Oil یکی از منابع آلودگی نفتی دریای خزر می باشد.

وی با بیان اینکه این مجموعه در اواخر دهه ۴۰ میلادی توسط اتحاد جماهیر شوروی ساخته شد و از ۱۹۵۰ به طور مرتب نفت تولید کرده است، اظهار داشت: این جزیره مصنوعی، اولین سکوی نفت در آذربایجان و اولین سکوی نفتی در جهان است همچنین طبق مطالعات انجام شده وجود لکه های نفتی در این ناحیه از دریای خزر به صورت دائمی بوده و حتی مناطق مرده بوجود آورده است. در نتیجه لکه های مشاهده شده در تصاویر اخذ شده در سه ماه آپریل، ژوئن و آگوست با توجه به وجود سکوها در مرکز آنها لکه های نفتی هستند و با توجه به اینکه منشا نشت نفت متحرک نیست و ثابت است لکه ی نفتی به صورت تجمع یافته در اطراف سکوها مشاهده شد.

 تصویر ماهواره پخش نفت در اطراف سکوی نفتی Rocks Oil آذربایجان

تصویر نمونه های برداشت شده در منطقهی نفتی Rocks Oil :رنگ آبی: آب، رنگ بنفش تیره: نفت، نمونه های مخلوط آب و نفت به رنگ بنفش روشن و نمونه های سایر عوامل به رنگ زرد انتخاب شد

راهکارهای نجات دریای خزر از آلودگی

دکترای مهندسی عمران محیط زیست از دانشگاه تربیت مدرس تهران اظهار داشت: اولین گام برای ارائه راهکارهای علمی و اجرایی دانستن وضعیت محیط زیست دریای خزر است و به عنوان نقطه شروع برای ایجاد یک سیستم اطلاعات زیست محیطی مشترک برای ترویج و ایمن سازی جمع آوری داده ها، پایش، تجزیه و تحلیل، هماهنگ سازی و ارتباطات عمومی در حمایت از اجرای کامل تلقی می شود. بنابراین باید امیدوار بود بر اساس کنوانسیون تهران و پروتکل های آن، پایگاه اطلاعاتی خزر بهبود یافته و کیفیت، دسترسی و ارتباط داده ها افزایش یابد و در نهایت به تقویت چارچوب حاکمیت محیطی منطقه ای دست یافت. 

وی با اشاره به اینکه فقدان یک چارچوب حقوقی مستحکم پیرامون مدیریت دریا در میان کشورهای ساحلی و به ویژه ایران و روسیه به عنوان قدرتمندترین کشورها، باعث ایجاد درجه ای از ابهام در مورد مکان و چگونگی محدود کردن جاه طلبی های مربوط به نفت، گاز، ماهیگیری شده است؛ بیان کرد: سایر فعالیت های اقتصادی مضر برای محیط زیست همراه با افزایش دمای هوا و کاهش بارندگی سالانه در منطقه، در صورت عدم رسیدگی مناسب به اثرات مربوط به صنعت ایران و روسیه، عواقب آن برای دریای خزر که افق آن با سکوهای نفتی و گازی و شناورهای ماهیگیری پر شده است، می تواند غیر قابل برگشت باشد.

این چهره دانشگاهی اضافه کرد که ابهامات موجود در برخورد قانونی و توجه به دریای خزر عامل اصلی فروپاشی زیست محیطی آن است. این عدم اجماع موجب بروز اختلافات حقوقی در بین کشورهای ساحلی در مورد حقوق آنها شده است، با بندهای نامشخص و خلا هایی که مورد سوء استفاده قرار گرفته است.

 وی افزود: استفاده رقابتی از منابع هیدروکربنی فراوان خزر احتمالا مشکلات زیست محیطی را تشدید و چالش های مرتبط با کیفیت آب را در منطقه ایجاد می کند. 

این استاد دانشگاه با بیان اینکه سیاست های فردی در حوزه خزر صرفا می تواند کشورهای ساحلی را تا این حد پیش ببرد و بدیهی است که کارآمدترین و مؤثرترین مسیر برای رفاه مشترک در بلندمدت همکاری های همه جانبه کشورهای اطراف خزر است، اظهار داشت: در نهایت تدوین برنامه و اقدامات لازم جهت پایش محیطی دریای خزر بصورت آنالین (برخط) در راستای تولید، جمع آوری، پـردازش و ایجاد بانک اطلاعات پـارامترهای دریایی و انجام مطالعات و پژوهش های مورد نیاز به منظور کنترل شرایط محیطی خزر و اطلاع رسانی مناسب بهترین ترین راهکار برای نجات این دریای عظیم است. 

عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل تصریح کرد: تعیین مشخصه های فیزیک و شیمیائی و کیفیت آب و رسوبات بستر در دریا و مصب های رودخانه ها و تالاب ها و تهیه بانک اطلاعاتی  رودخانه های ورودی به دریاها به دلیل عبور از مناطق مختلف شهری و صنعتی حاوی حجم زیادی از آلودگی های مختلف هستند و منجربه تغییرات در کیفیت آب مصب و دریا می شوند. با توجه به این که محیط های آبی مورد توجه ارگانها و نهادهای متعدد زیست محیطی است، پایش کیفی آن بسیار با اهمیت است. سنجش از دور به دلیل صرفه جویی در زمان و هزینه تمام شده و وسعت منطقه تحت پوشش می تواند روشی مناسب برای اینگونه پایش ها باشد.