با وجود بحران آب؛ ایران رتبه نخست صادرکننده آب مجازی در خاورمیانه

ایران با میانگین بارش سالانه (۲۵۴ میلی‌متر) بلندمدت ( و ۲۱۰ میلی‌متر) در یکی از کم‌آب‌ترین منطقه‌های دنیا قرار گرفته است. این عوامل موجب شده تولید بخش بزرگی از فرآورده‌های کشاورزی در ایران وابسته به آب‌های سطحی و زیرزمینی باشد.
«جواد بذرافشان» و همکاران بر مبنای آمار و مستندهای گردآوری شده از مراجع معتبر، وضعیت کنونی منابع و مصرف آب در کشور را در گزارشی با عنوان «بررسی اسنادی وضعیت منابع و مصرف‌ آب کشاورزی در ایران: واکاوی وضعیت موجود، آسیب‌شناسی و راه‌های برون‌رفت از چالش‌ها»، در مجله پژوهش‌های راهبردی در علوم کشاورزی و منابع طبیعی جلد ۶ شماره ۱ منتشر کرده است.

در این گزارش، کفایت منابع آب کشاورزی در شرایط کنونی و آینده، جایگاه کشور از نظر منابع و مصرف آب در دنیا، آسیب‌شناسی و راه‌های برون‌رفت از وضع موجود مورد بررسی قرار گرفته است. مطلب پیش‌روبخشی از اطلاعات مهمی است که در این بررسی علمی مطرح شده است.

اقلیم ایران از نظر بارش چه وضعیتی دارد؟

در هر ناحیه جغرافیایی، مجموعه عوامل اقلیمی شامل بارندگی، دما، رطوبت هوا، تابش دریافتی از خورشید و باد که از عامل‌هایی مانند عرض جغرافیایی، توپوگرافی، فاصله از دریا و جریان‌های جوی تأثیر می‌پذیرند، سبب تشکیل اقلیم‌های گوناگون می‌شوند.
موفقیت در تولید فرآورده‌های کشاورزی در مناطق جغرافیایی مختلف تا اندازه بسیار زیادی بستگی به شناخت کافی از پتانسیل‌های اقلیمی آن مناطق دارد. در تعیین پتانسیل اقلیمی نواحی تولید کشاورزی هم، توجه به شرایط میانگین وضع هوا (شناخت اقلیم) و خطرهای اقلیمی ضروری است.
طبق پژوهش‌های مرتبط با شناخت اقلیم ایران در طرح جامع آب کشور، که با استفاده از آمار ۱ هزار و۱۰۰ ایستگاه باران‌سنجی و ۵۰۷ ایستگاه دماسنجی در سیستم طبقه‌بندی اقلیمی دومارتن گسترش یافته به انجام رسید، مشخص شد که ۶۵ درصد مساحت کشور زیر پوشش اقلیم خشک، ۲۰ درصد در گستره اقلیم نیمه‌خشک و بقیه در اقلیم‌های مدیترانه‌ای تا بسیار مرطوب قرار می‌گیرند.

نقشه همبارش ایران در طرح جامع آب کشور برمبنای داده‌های ۱ هزار و ۱۰۰ ایستگاه باران‌سنجی و بازنگری آن بر پایه داده‌های بلندمدت ۱ هزار و ۴۴۱ ایستگاه با تفکیک ۱×۱ کیلومترمربع، میانگین سالانه درازمدت بارش در ایران از ۱۳ میلیمتر در مرکز کویر لوت تا ۲ هزار و ۳ میلیمتر در جنوب غربی دریای خزر متغیر است. براساس آمار، بارش همان ایستگاه‌ها، میانگین سالانه بارش ایران ۲۵۴ میلیمتر گزارش شده است.

البته این مقدار در دهه‌های اخیر به دلیل خشکسالی‌ها کاهش یافته و بر پایه پژوهش‌های ترابی با استناد به ایستگاه‌های وزارت نیرو ۲۱۰.۴ میلیمتر محاسبه شده است. در پژوهش یادشده، میانگین بلندمدت (۱۳۳۰-۳۱ تا ۱۳۹۰-۹۱) بارش سال آبی در کشور ۲۳۲.۴ میلیمتر برآورد شده است.
در پژوهشی دیگر، ناصری و همکاران بر پایه آمار وزارت نیرو میانگین بارش درازمدت ۵۰ ساله (۱۳۴۲-۴۳ تا ۱۳۹۲-۹۳) و کوتاه‌مدت هفت‌ساله (۱۳۸۶-۸۷ تا ۱۳۹۲-۹۳) را به ترتیب ۲۴۹ و ۲۰۶ میلیمتر برآورد کردند، که از نظر مقدار با میانگین درازمدت به دست آمده در سایر پژوهش‌های علمی به تقریب همخوانی دارند.
بخش بزرگی از زمین‌های مستعد زراعت در ایران منطبق بر نواحی است که بارش سالانه آن‌ها در محدوده ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیمتر قرار می‌گیرد، که دشت‌های آذربایجان و شمال خراسان، دامنه‌های البرز و شرق و غرب زاگرس و کوه‌های مرکزی را شامل می‌شود.

ایران در منطقه خاورمیانه از نظر سرانه منابع آب تجدیدپذیر به ازای هر نفر برابر با ۲۰۲۰ مترمکعب در رتبه دوم، پس از عراق استدر برآورد پتانسیل اقلیمی کشاورزی به ویژه در مورد زراعت دیم، مقدار بارش سالانه و دقیق‌تر از آن، مقدار بارش مؤثر، صرف‌نظر از شرایط ادافیک، ریخت‌شناسی زمین و شیب و مرغوبیت خاک، بنیادی‌ترین مؤلفه برآورد محسوب می‌شود. بارش مؤثر، مقدار آبی از بارندگی است که قابل دسترس گیاه است و به‌طور مستقیم در مراحل مختلف رشد و نمو به مصرف آن می‌رسد. مقدار آن برحسب نوع محصول و اقلیم از روی بارش سالانه و رژیم سالانه بارش و دما قابل برآورد است و کمبود آن در زراعت آبی باید با آبیاری تأمین شود.

طبق گزارش بانک جهانی، ایران در منطقه خاورمیانه از نظر سرانه منابع آب تجدیدپذیر با ۲۰۲۰ مترمکعب برای هر نفر درسال در رتبه دوم، پس از عراق با۳۰۷۷ مترمکعب برای هر نفر درسال، قرار می‌گیرد. آن هم در حالی که موسسه تحقیقات آب، سرانه آب تجدیدپذیر کشور را بر مبنای آمار نزدیک به ۱۷۶۸ مترمکعب بیان کرده است. حتی بر مبنای رقم‌های جدید ارائه شده، به دلیل کاهش منابع آب تجدیدپذیر و افزایش جمعیت کشور سرانه آب تجدیدپذیر به یک هزار و ۳۴۶ مترمکعب در سال رسیده است.
حجم منابع آب تجدیدپذیر سرزمینی در سال‌های نرمال ۱۲۸.۵ میلیارد مترمکعب در سال است که کشور ما از این نظر در جایگاه نخست و پس از آن عراق با ۳۵.۲ میلیارد مترمکعب در رتبه دوم قرار می‌گیرد. رقم ارائه شده توسط بانک جهانی اکنون در دوره‌های خشکسالی کاهش یافته و به ۱۰۵ میلیارد مترمکعب رسیده است. حجم منابع آب ورودی از مرزها به کشور در حدود ۹ میلیارد مترمکعب است. رتبه اول این نوع منابع آب مربوط به مصر ۵۶.۵ میلیارد مترمکعب و ایران در جایگاه چهارم پس از عراق قرار دارد.

ارزش آب مجازی صادراتی بسیار بالاست اما با توجه به بحران منابع آب کشور، ارزش آب مجازی تولید شده در مقایسه با ارزش واقعی آب، بسیار ناچیز استایران بیشترین صادرات آب مجازی خاورمیانه را دارد

براساس تعاریف ارائه شده، آب مجازی مقدار آبی است که یک کالا یا یک فراورده کشاورزی در فرایند تولید مصرف می‌کند تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان است؛ به طور مثال برای تولید یک کیلوگرم گندم ۱۳۰۰ لیتر آب مصرف شده‌ است.

توسعه‌دهندگان ایده آب مجازی معتقدند با صادرات و واردات کالا و محصولات، حجم زیادی آب جابجا می‌شود که از آن به عنوان تجارت آب مجازی نام برده می‌شود. در تئوری تجارت آب مجازی، به منظور کاهش فشار بر منابع آب، به کشورهای کم آب توصیه شده که به جای تولید مواد غذایی از منابع آب داخلی، به واردات مواد غذایی مبادرت ورزیده و منابع آب داخلی را برای فعالیت‌های تجاری پر سود اختصاص دهند.

در ایران تقریبا ۱۲ میلیون هکتار زمین زراعی وجود دارد که هشت میلیون هکتار به شکل فاریاب و بقیه به شکل دیم کشت می‌شود. میزان آب مصرفی کشاورزی تقریبا ۹۴ درصد آب مصرفی را به خود اختصاص داده است. چنین مصرفی از آب برای کشاورزی کار درستی به حساب نمی‌آید زیرا در دنیا فقط نزدیک به ۶۰ درصد از آب مصرفی هر کشور به کشاورزی اختصاص می‌یابد. مقدار مصرف آب برای بخش دامپروری و نگهداری از گاو شیرده، از ۶۰ لیتر در روز تا یک لیتر در روز برای پرورش مرغ تغییر می‌کند.

تجارت خالص آب مجازی یعنی آبی که برای تولید محصولات کشاورزی به کار می‌رود، در کشور هم ۶.۸ + میلیارد مترمکعب است. مصر با مثبت ۱۸.۹ میلیارد مترمکعب بالاترین تراز تجارت و سوریه با منفی ۴.۱ میلیارد مترمکعب کمترین تجارت آب مجازی را دارد.
«زارعی و جعفری» در تحقیقاتی که انجام دادند، میانگین آب مجازی ۱۶ محصول صادراتی کشاورزی در ایران در فاصله سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۸ را حدود ۴ هزار و ۴۶۸ لیتر بر کیلوگرم و میانگین آب مجازی ۱۶ محصول وارداتی کشاورزی را در همین سال‌ها ۲ هزار و ۷۱۴ لیتر بر کیلوگرم برآورد کردند. بنابراین، ایران از نظر فرآورده‌های کشاورزی جزو کشورهای صادرکننده آب مجازی است.
بررسی این پژوهشگران نشان می‌دهد ارزش آب مجازی صادراتی بسیار بالا است اما با توجه به بحران منابع آب کشور، ارزش آب مجازی تولید شده در مقایسه با ارزش واقعی آب، بسیار ناچیز است.

در این شرایط، برای کاهش تجارت آب مجازی باید روش‌های تولید و نوع مواد غذایی با توجه به عامل‌های مختلف از جمله ملاحظه‌های منطقه‌ای، سیاسی و توسعه زیرساخت‌ها تغییر یابد.

ایران با قرار گرفتن در کم‌آب‌ترین منطقه جهان یکی از کشورهایی است که با بیشترین آسیب‌پذیری در برابر کم‌آبی روبه‌روست.
برابر گزارش بانک جهانی، بیش از ۹۰ درصد جمعیت و تولید ناخالص داخلی کشور ما در مناطقی قرار دارند که برداشت از منابع آبی از حد بهره‌برداری قابل دوام فراتر رفته یا نزدیک به آن است. بخش عمده آب در کشاورزی استفاده می‌شود و بازده اقتصادی آب کشاورزی در ایران در ردیف پایین‌ترین بازده‌ها در منطقه است. قیمت آب در مناطق شهری ایران، در میان پایین‌ترین قیمت‌ها در جهان است و به همین دلیل هشدار در مورد ارزش آب و نیاز به صرفه‌جویی کاملا درک و مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.
در عین حال، توان و قابلیت ادامه کار عرضه‌کنندگان آب را تضعیف می‌کند و دولت را مجبور می‌سازد یارانه زیادی برای آبرسانی، تولید و نگهداری آن پرداخت کند. همراه با کمیاب‌تر شدن منابع آب، محیط‌زیست کشور هم بیشترین خسارت را متحمل می‌شود. نشانه‌های بحران کم‌آبی از نظر محیط‌زیست شامل خشک شدن دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و تالاب‌ها و فرونشست زمین و آلودگی آب‌ها می‌شود. در کنار بحران منابع آبی کشور، تحول‌های شدید اقلیمی نیز جمعیت و اقتصاد کشور را در معرض خطرهای بزرگی قرار می‌دهد. کشاورزی ایران به شدت در مقابل این تحولات و به‌ویژه خشکسالی آسیب‌پذیر است.

برآوردها نشانگر این است که حتی تغییری کوچک معادل یک میلیمتر کمتر از میانگین در میزان بارش، می‌تواند باعث زیان اقتصادی معادل ۹۰ میلیون دلار شود. با وجود این‌که امنیت مواد غذایی از اولویت‌های کشور است، در دوره‌های خشکسالی مقدار عمده‌ای از مواد غذایی باید به کشور وارد شود.

روی آوردن به کشت‌های فشرده (به ویژه گلخانه‌ای)، جایگزین کردن سود ناشی از تولید فرآورده‌های کشاورزی با دیگر موردها مانند صنایع و گردشگری، و هوشمند کردن برداشت آب از چاه با نصب کنتورهای حجمی هوشمند از راه‌های مؤثر در تسریع فرایند تعادل‌بخشی آب زیرزمینی در کشور استاین پژوهش چه پیشنهادهایی دارد؟

این پژوهش برای رفع چالش‌های مطرح و یا کنترل آن‌ها، پیشنهادهایی هم دارد که می‌توان با تامل بیشتری بدان نگریست. براساس این پژوهش، اجرای درست طرح‌های تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی می‌تواند یکی از راهکارهای برون رفت از مشکل کنونی بحران در کشور باشد. روی آوردن به کشت‌های فشرده (به ویژه گلخانه‌ای)، جایگزین کردن سود ناشی از تولید فرآورده‌های کشاورزی با دیگر موردها مانند صنایع و گردشگری، و هوشمند کردن برداشت آب از چاه با نصب کنتورهای حجمی هوشمند از راه‌های مؤثر در تسریع فرایند تعادل‌بخشی آب زیرزمینی در کشور پیشنهاد شده است.

از دلایل مهم بحران آب در کشور در دهه‌های اخیر می‌توان به برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی بدون توجه به توسعه پایدار سرزمین، بی‌توجه بودن به مدیریت آب در مزرعه، و توسعه نسنجیده روش‌های آبیاری زیرفشار در کشاورزی اشاره کرد که همگی سبب به خطر افتادن امنیت آبی و غذایی در کشور شده است.

منابع آب قابل دسترس در بخش کشاورزی در سال‌های آتی (۱۴۲۵ خورشیدی) فقط برای تأمین غذای ۵۵ میلیون نفر کافی است، مگر اینکه بهره‌وری آب کشاورزی به حدی افزایش یابد که بتواند برای جمعیت رو به رشد آینده کافی باشد که به‌نظر امکان‌پذیر نخواهد بود. بنابراین، بخشی از نیاز غذایی باید از راه کاهش پسماندهای فرآورده‌های کشاورزی، تغییر الگوی مصرف، شیرین کردن آب شور، جمع‌آوری روان‌آب باران یا واردکردن آب مجازی تأمین شود.

منابع:

ترابی، ص. .۱۳۹۴ میزان آب موجود در کشور و مقداری که در اختیار بخش کشاورزی و سایر بخش‌ها گذاشته می‌شود. هم‌اندیشی میزان منابع آب موجود در کشور و تخصیص آب در بخش کشاورزی: تعامل و تفاهم‌ها. فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران، گروه کشاورزی. ۲۹ مهر .۱۳۹۴

زارعی، ق. و ع.م. جعفری. .۱۳۹۸ تجارت آب مجازی در ایران از دیدگاه بهره‌وری اقتصادی. مجله پژوهش‌های راهبردی در علوم کشاورزی و منابع طبیعی :۴۹-۶۲.