به گزارش ایرنا، هنر صنعت «قفل‌سازی چالشتر شهرکرد» به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین نقاط چهارمحال و بختیاری، از دوره صفویه رواج داشت و به شُهرتی جهانی رسیده است اما اکنون این هنرصنعت به کالایی ویترینی تبدیل شده است و کمتر کسی از آن برای کاربری قفل و حفاظت استفاده می‌کند.
اما از آنجا که بسیاری اوقات در ضرب‌المثل‌ها، روایت‌ها، داستان‌ها، افسانه و متون دیگر از قفل شدن کارها سخن رانده شده، شاید بتوان گفت تنها قفلی که گشاینده و برای سازندگانش نان‌آور است، همین قفل چالشتری است.
فراوانی بالای قفل‌های صنعتی خارجی به‌ویژه قفل‌های چینی، رونق قفل چالشتری را کم‌رنگ کرده اما ویژگی‌های منحصربه‌فرد قفل چالشتری باعث شده تا هیچ قفلی نتواند جای آن را بگیرد و این قفل همچنان سرآمد قفل‌های دست‌ساز دیگر است.
وجود استادان بنامی همچون «حاج عبدالله ریاحی چالشتری »، «استاد خدارحم» ، «استاد نقوی» ، «استاد جواد نوربخش» ، «استاد ضیاء نوربخش» ، «استاد صنیع» ، «استاد محمدتقی رنجبر» و «استاد احمد نیکزاد» باعث شد تا هنرصنعت قفل‌سازی چالشتری نه تنها جهانی شود بلکه هنوز هم پس از ۴۰۰ سال قدمت بتواند جایی در میان تنوع رشته‌های صنایع‌دستی و هنرهای سنتی کشور و چهارمحال و بختیاری داشته باشد.
هنرمندان چالشتری در افزون‌بر ۴۰۰ سال گذشته علاوه بر بهره‌گیری از تکنیک‌های ساده اما پیچیده توانستند فلزات سخت را با استفاده از کوره‌های ابتدایی و ابزار ساده به قفل تبدیل و خود را در سطح ملی و جهانی معروف کنند.
هنر صنعت قفل‌سازی چالشتری تا آنجا شُهره شده که بزرگ‌ترین قفل چالشتری جهان ساخته استاد نریمان خواجعلی چالشتری، کوچک‌ترین قفل چالشتری دنیا ساخته استاد نگهدار خواجعلی چالشتری و قفل طلای سابق درب کعبه ساخته استاد مرحوم حاج عبدالله ریاحی چالشتری است که اکنون در یکی از موزه‌های کشور عربستان سعودی نگهداری می‌شود.
کوچک‌ترین قفل چالشتری دنیا ساخته استاد نگهدار خواجعلی چالشتری با وزن یک گرم و ۷۸۰ سوت در موزه امام رضا (ع) نگهداری می‌شود و بزرگ‌ترین قفل چالشتری جهان اثر استاد نریمان خواجعلی چالشتری هم با ۶۰۰ کیلوگرم وزن سمبل ورودی چالشتر است.
قفل چالشتری به‌طور معمول با آهن، مس، برنج، طلا، نقره، فولاد و آلیاژهای فلزی ساخته و برای زیبایی و تزئین آن از هنرهای دیگر مانند قلم‌زنی، طلاکوبی و نقره‌کوبی بهره‌گیری می‌شود.
استاد صنیع‌الصنایع هنرمند برجسته و توانمند ایران در دوره صفویه هنرصنعت قفل‌سازی را به جهانیان معرفی کرد و با تلاش‌های خود توانست این هنرصنعت را در مناطق مختلف کشور رواج دهد.
هنر صنعت قفل‌سازی چالشتری یکی از مطرح‌ترین صنایع‌دستی و هنرهای سنتی خاص ایران است که نمونه‌هایی از آن در موزه‌های مکه عربستان، فرانسه، لندن انگلستان و شیکاگو آمریکا نگهداری می‌شود.
برای هنر قفل‌سازی چالشتری از ابزاری مانند گیره، سندان، انبردست، سیم‌چین، دریل، قیچی ورق‌بُری، چکش، کوره، انواع انبُرها، سوهان‌ها و وسایل دیگر استفاده می‌شود.
برای اینکه بدانیم سابقه قفل چالشتری مربوط به چه دوران تاریخی‌ای است، با یکی از هنرمندان بنام و پیشکسوتان هنرصنعت قفل چالشتری به‌گفت و گو نشستیم تا در این خصوص بیشتر برایمان توضیح دهد.
پس از هماهنگی برای دیدار با استاد «مُسیب بهرامی چالشتری» عازم چالشتر شدم، خانه استاد در بافت مرکزی و تاریخی چالشتر واقع شده است، وقتی رسیدم، دیدم استاد متواضعانه مقابل خانه ایستاده و انتظار مرا می‌کشد.
بعد از سلام و احوال‌پُرسی، با دستانی توانمند و پُرقدرت که حاصل تلاش روزانه و کوبیدن‌های مستمر چکش بر سندان است، دستانم را فشُرد و مرا برای گفت‌وگو در خصوص هنرصنعت قفل چالشتری به داخل کارگاه کوچکش در گوشه حیاط خانه دعوت کرد.
هوا سرد بود، با گذر از پارکینگ به داخل حیاط باصفای استاد مُسیب بهرامی چالشتری رسیدم و هنگام ورود به کارگاهش متوجه شدم این کارگاه فضایی حداکثر ۶ مترمربعی (دو در سه متر مربع) است که علاوه بر کوچکی اما بسیار زیبا بود و گرمای درون کارگاه بر سرمای شدید هوا غلبه می‌کرد.
پس از گفت‌وگویی کوتاه با استاد مُسیب و نوشیدن چای، از او خواستم تا درخصوص سابقه و وضعیت هنرصنعت قفل چالشتری مراحل مختلف ساخت قفل چالشتری و فراز و فرودهای این صنعت‌دستی برایم مطالبی را بازگو کند.
پس از کشیدن آه و مکثی کوتاه، لبخند دلنشینی زد و گفت: من پیش از قفل‌سازی ۲۹ سال به حرفه قالب‌بندی مشغول بودم و در کنار آن کارهای «چلنگری» هم انجام می‌دادم اما از آنجا که علاقه شدیدی به قفل چالشتری داشتم سعی کردم تا این هنر را نزد استادان بنام چالشتری بیاموزم.
در همین راستا افزون‌بر ۲۰ سال پیش نزد مرحوم استاد علی‌خان خواجعلی که از اهالی چالشتر اما ساکن تهران بود رفتم و وی وقتی علاقه مرا برای قفل‌سازی چالشتری دید، از تهران به چالشتر می‌آمد و در همین کارگاه کنونی، قفل‌سازی را به من آموخت.
آن‌قدر در این حرفه تلاش شبانه‌روزی و مستمر انجام دادم تا توانستم به مرحله‌ای برسم که بتوانم تولیداتم را با صنایع‌دستی و هنرهای سنتی نقاط دیگر کشور و چهارمحال و بختیاری به رقابت بگذارم.
در همین راستا توانستم در نمایشگاه‌های ملی و استانی مختلفی در سطح کشور و چهارمحال و بختیاری حضور یابم و تولیداتم را عرضه کنم.
سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵ هنگام حضور در نمایشگاه بین‌المللی صنایع‌دستی و هنرهای سنتی به میزبانی استان فارس به‌عنوان هنرمند برتر انتخاب شدم.
همچنین در نمایشگاهی با همکاری ایران و سفارت کره‌جنوبی، قفل‌هایم به‌عنوان «آثار منتخب هنرهای فلزی ایران» انتخاب و نمونه‌های آن در کتابی با عنوان «هنرهای فلزی ایران – نمایشگاه آثار منتخب» چاپ شد.
سال ۱۳۹۶ برای نخستین بار موفق به دریافت نشان ملی در هنرصنعت قفل‌سازی شدم و سال بعد قفلی با ترکیباتی از برنج، مس و فولاد ساختم و و توانستم دومین نشان ملی را دریافت کنم.
سپس با ساخت آثاری از دوران صفویه مانند قیچی قلمدان و ملواق موفق به دریافت نشان‌های ملی دیگر شدم.
بعد از آن قفل چالشتری را به‌صورت گردن‌آویز ساختم و توانستم یک نشان ملی دیگر به مجموعه افتخاراتم در حوزه هنرصنعت قفل چالشتری بیفزایم.
سال ۲۰۲۲ میلادی از بین افزون‌بر ۳۰۰ هنرمند ایرانی کاندیدای دریافت "مُهر اصالت بین‌المللی" از سازمان جهانی یونسکو موفق شدم به‌عنوان یکی از ۱۲ هنرمند برگزیده، رأی بیاورم و انتخاب شوم.
امروزه افراد زیادی برای آموزش هنرصنعت قفل چالشتری مراجعه می‌کنند اما به‌علت درآمد پائین و نبود صرفه اقتصادی، این هنر را ادامه نمی‌دهند.
هم‌اکنون افراد زیادی هنرصنعت قفل چالشتری را آموزش دیده‌اند اما تنها دو سه هنرمند در چالشتر به قفل‌سازی مشغول هستند و بقیه فعالیت نمی‌کنند اما با این حال هنرصنعت قفل چالشتری در خطر منسوخ شدن و فراموشی قرار ندارد.
استاد مُسیب خاطره‌ای از گذشتگان و بزرگان برایم تعریف کرد که سال‌ها قبل کاروانی از منطقه برای سفر حج عازم عربستان می‌شود اما افراد این کاروان به اعمال حج و عید قربان نمی‌رسند و حاجی نمی‌شوند و مجبور می‌شوند یک سال دیگر در مکه بمانند، به همین علت یک کارگاه قفل‌سازی به سرپرستی استاد مرحوم حاج عبدالله ریاحی چالشتری دایر می‌کنند تا بتوانند امرار معاش کنند و در همان جا حاکم وقت عربستان سفارش ساخت قفل طلای درب کعبه را به آنان می‌دهد.
برای همین است که تا سالیان طولانی قفل چالشتری بر درب کعبه خودنمایی می‌کرد و این هنر نه تنها برای استاد مرحوم حاج عبدالله ریاحی چالشتری و همراهانش در سفر به مکه، بلکه برای تمامی مردم چهارمحال و بختیاری و حتی ایران، افتخار بزرگی است.
از استاد مُسیب می‌خواهم تا کمی از روند ساخت قفل چالشتری و اینکه چرا امنیت این قفل بسیار بالا و حتی ضد سرقت است، برایم توضیح دهد.
قفل چالشتری به ۲ روش ساخته می‌شود
هنرمند صنایع‌دستی و هنرهای سنتی چهارمحال و بختیاری در این باره گفت:قفل چالشتری به ۲ روش ساخته می‌شود که یکی با استفاده از لوله و دیگری از ورق ساخته می‌شود و هر ۲ نمونه، اصیل است که قفل‌های بزرگ‌تر برای دروازه‌ها و درهای مغازه‌ها و قفل‌های کوچک‌تر به‌منظور بستن درهای مِجری‌ها (جعبه‌ها)، گنجه‌ها، گردن‌آویز، گوشواره و انواع زیورآلات کاربرد دارد.
استاد مُسیب بهرامی چالشتری در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا تاکید کرد: برای ساخت هر قفل چالشتری به‌طور سنتی از ۱۷ قطعه شامل بدنه، درپوش ته قفل، طبلک وسط، ۲ پایه، دسته، میخ دسته، ماسوره، فنر، زبانه، طبلک، مارپیچ، لوله کلید، وَربَند، دسته کلید، رِزوه و طبلک وسط قفل استفاده می‌شود.
وی افزود: کلیدی که برای قفل چالشتری ساخته می‌شود تنها برای همان قفل قابل استفاده است و در هیچ قفلی حتی قفل‌های چالشتری دیگر نمی‌توان از آن استفاده کرد، به‌همین دلیل کلیدها راست‌پیچ و چپ‌پیچ با دنده‌های متفاوت هستند.
بهرامی تصریح کرد: هنگامی که مراحل ساخت قفل چالشتری تکمیل می‌شود، نوبت به سوهان‌کاری و تزئین آن می‌رسد که در این بخش می‌توان از طرح‌های مختلف بهره‌گیری کرد.
وی یادآور شد: ساخت یک قفل ساده چالشتری به دو تا سه روز اما ساخت قفل‌های دارای طرح‌های سنتی حداقل به سه تا چهار روز زمان نیاز دارد.
این هنرمند چالشتری اظهار داشت: در ۲۰ سال اخیر قفل‌های زیادی ساختم اما تعدادشان را به یاد نمی‌آورم.
وی گفت: در این مدت در کنار ساخت قفل‌های چالشتری موفق به ساخت آثار دیگری به سبک دوران صفویه شامل "ترازو"، "قیچی قلمدان"، "ملواق"، "ناخن‌گیر" و "اَنبُر" شده‌ام.
بهرامی قدمت قفل چالشتری را افزون‌بر ۴۰۰ سال و مربوط به دوران صفویه اعلام و تأکید کرد: هنر ساخت قفل چالشتری سینه به سینه به نسل کنونی در روزگار حاضر رسیده است.
وی در پایان با توصیه بر تلاش و همت برای حفظ میراث نیاکان افزود: صنایع‌دستی و هنرهای سنتی بخشی از تاریخ ما است و نباید اجازه دهیم به فراموشی سپرده شود.
هنرمندان ساخت قفل چالشتری کمتر از ۱۰ نفر هستند
کارشناس مسوول صنایع‌دستی و هنرهای سنتی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی چهارمحال و بختیاری نیز گفت: هم‌اکنون تعداد هنرمندان فعال در ساخت قفل چالشتر کمتر از ۱۰ نفر هستند.
جهانبخش ترکی هرچگانی در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا تاکید کرد: هنرصنعت قفل‌سازی در چالشتر شهرکرد افزون‌بر ۴۰۰ سال قدمت دارد و سابقه آن به دوران صفویه بازمی‌گردد.
وی افزود: اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی چهارمحال و بختیاری برای برگزاری دوره‌های آموزشی با هدف بازاریابی فروش و تربیت هنرمندان در رشته قفل‌سازی چالشتری آمادگی دارد و در این راستا هماهنگی‌هایی را با شرکت توسعه گردشگری استان انجام داده است.
ترکی تصریح کرد: اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی چهارمحال و بختیاری همچنین زمینه حضور هنرمندان رشته‌های مختلف صنایع‌دستی و هنرهای سنتی به‌خصوص قفل‌سازان چالشتری در نمایشگاه‌های ملی و استانی را فراهم می‌کند.
وی یادآور شد: صنعتگران چالشتر تمامی ابزار مورد مورد نیاز در حرفه قفل‌سازی مانند انواع قلم‌های فولادی، سوهان، گیره و ابزار دست را خودشان می‌سازند.
ترکی اظهار داشت: وجود هنرمندان بسیار توانمند در چالشتر در رشته قفل‌سازی چالشتری یک پتانسیل بسیار خوب برای حضور بخش خصوصی و حمایت از هنرمندان این رشته به‌شمار می‌رود.
به‌گزارش ایرنا، ۲۴ اسفندماه ۱۳۹۴ بزرگ‌ترین قفل چالشتری جهان در میدان رسالت چالشتر شهرکرد مرکز چهارمحال و بختیاری رونمایی شد.
این قفل چالشتری به ابعاد چهار متر و ۱۵ سانتیمتر، در ۲ متر و ۸۰ سانتیمتر و با عرض ۹۰ سانتیمتر ساخته شده است و حدود ۶۰۰ کیلوگرم وزن دارد.
طراح و سازنده بزرگ‌ترین قفل چالشتری جهان اثر استاد نریمان خواجعلی چالشتری از هنرمندان بنام و توانمند کشور است که توانست در مدت ۱۸ ماه این قفل را با آلیاژهایی از فولاد، استیل و دیگر فلزات بسازد.
چالشتر یکی از نواحی شهرکرد مرکز استان چهارمحال و بختیاری است و صنعت "قفل‌سازی" و "قالی‌بافی" این منطقه شُهرت جهانی دارد.
چهارمحال و بختیاری ۱۲ شهرستان با بیش از یک میلیون نفر جمعیت دارد و شهرکرد به‌عنوان مرکز این استان دارای افزون‌بر ۲۰۰ هزار نفر جمعیت است.
نظر شما