بازخوانی حماسه کربلا بر صحنه تئاتر در آیینه انقلاب

تهران- ایرنا- قیام عاشورا همچنان الهام بخش برای خلق آثار هنری مختلف از جمله تئاتر در جمهوری اسلامی است و خبرگزاری جمهوری اسلامی بر آن شده تا بررسی کند در آیینه انقلاب اسلامی چقدر و چگونه به این موضوع مهم پرداخته شده است.

در عرصه تئاتر دفاع مقدس کمتر اثری را می‌توان یافت که در آن رگه ها و نشانه های آشکاری از الگوبرداری حماسه‌سازان هشت سال دفاع مقدس از آنچه در سال ۶۱ هجری قمری بر امام حسین (ع)، خاندان و یاران با وفایش در مسیر دفاع از حق و آزادگی گذشت، بازتاب نیافته باشد.

در مجموعه پیش رو بخشی از تولیدات تئاتری کشور در زمینه عاشورا که توسط خبرنگاران ایرنا معرفی شده اند دسته‌بندی و عرضه شده است.

نمایش «خورشید کاروان» به نویسندگی «مهدی متوسلی» و کارگردانی «حسین مسافر آستانه» و «محمود فرهنگ» در حالی رکورددار ۳۰ سال اجرای مستمر بر صحنه‌های تئاتری کشورمان به‌عنوان تئاتری عاشورایی است که نخستین جرقه‌های آن توسط گروهی دانشجویی که دل درگرو تولید نمایشی با روایت حماسه کربلا داشتند، رقم خورد. مسافر آستانه ۲۹ ساله به همراه تنی چند از همکلاسی‌های خود به بهانه محرم سال ۱۳۶۹ با برشی از نمایشنامه بلندی به نام «هیهات من الذله» به قلم «ابوباسم حیادار» بخش «دیر راهب» آن را که بازگوکننده سفر اسرای واقعه عاشورا و رسیدن به دیر راهب نصرانی به منظور اقامت و استراحت شبانه و ماجرای راهب نصرانی و سربریده حضرت اباعبدالله امام حسین (ع) را روایت می‌کرد برای تولید اثر تئاتری انتخاب کردند و این بخش به قلم مهدی متوسلی دانشجوی جوان همان گروه نگارش شد. طی فرازوفرودهای این سه دهه اجرای مستمر علاوه بر اجرا در بسیاری از استان‌های کشورمان، خورشید کاروان در خارج از مرزهای ایران از جمله انگلیس، هلند و امارات نیز به صحنه رفته است.

نمایش «کانال کمیل» به نویسندگی «سیدحسین فدایی‌حسین» و کارگردانی «کوروش زارعی» نیز از آن دست آثاری است که به بهترین نحو و فارغ از الگوهای شناخته شده و کلیشه‌ای تئاتر دفاع مقدس، توانسته تطبیق و همراهی دو حوزه نهضت قیام حسینی و دفاع مقدس را با بخشی از روایت مستند شهدای گردان کمیل در جریان حماسه هشت سال دفاع مقدس زنده کند و به تصویر کشد.

درخشش کانال کمیل که برای نخستین بار در سال ۱۳۷۵ در تالار مولوی به صحنه رفت به گونه‌ای بود که این اثر در سال های ۱۳۸۰، ۱۳۸۷ و ۱۳۹۰ بار دیگر به واسطه خواست و مطالبه مخاطبان توسط گروه تئاتر آیین با کارگردانی کوروش زارعی اجرایی شد و به صحنه رفت.

تئاتر «غریبه شام» به نویسندگی «سیدحسین فدایی حسین» و کارگردانی «کوروش زارعی» نیز که روایت آزادگی از سال ۶۱ هجری تاکنون را به نمایش می‌گذارد، کاری از گروه نمایشی «تئاتر آیین» است و نخستین بار در سال ۱۳۷۶ به روی صحنه رفت.

گروه نمایشی تئاتر آیین، غریبه شام را با روایتی متفاوت از بازتاب زندگی حضرت رقیه (س) به‌عنوان یکی از میراث‌داران واقعه کربلا در شکل داستان‌پردازی با بخش مهمی از تاریخ معاصر کشورمان همسو کرد، یعنی حماسه هشت سال دفاع مقدس با دو قهرمان به شکل موازی؛ یکی حضرت رقیه (س) و دیگر دختربچه‌ای که پدرش در صف رزمندگان هشت سال دفاع مقدس حضور دارد و به شهادت رسیده است.

به گفته کارگردان این اثر هنری، غریبه شام در سال ۱۳۹۸ با این تغییر در مواجهه با مخاطبان قرار گرفت تا بخش مهمی از پرسش های ذهنی آنان را درباره حضور نیروهای رزمنده ایران در کشور سوریه پاسخ دهد. نیروهایی که اگر نبودند شاید امروز این امنیت، آرامش و آسایشی که سایه آن مانند چتری بزرگ بر کشور اسلامی برافراشته است را نمی توانستیم حس کنیم.

کوروش زارعی اعتقاد دارد که غریبه شام، روایت فرا منطقه‌ای را با دو داستان موازی از حادثه کربلا تا مدافعان حرم به مخاطب ارائه می‌دهد.

نمایش «غزل کفر» به نویسندگی «امیر دژاکام» و کارگردانی «حسین مسافر آستانه» با استناد به نسخه تعزیه «موسی و درویش بیابانی» علاوه بر ساختارمند کردن شیوه نمایش آیینی در قامت تئاتر، تلاش می‌کند این بار در قامت دو امر مهم خلق درام یعنی کنشگری و پرسش‌گری قهرمان خود که عارفی مخلص ولی در عذاب است، نهضت عاشورا را برای پاسخ به پرسش‌های قهرمان خود و مخاطبانش برگزیند.

یکی از مهمترین آثار تئاتری که در دهه هشتاد خورشیدی در کشورمان به قلم دژاکام و کارگردانی مسافر آستانه پیش‌روی مخاطبان طی بازه زمانی ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۵ در صحنه‌های مختلف پایتخت و دیگر استان‌ها و شهرستان‌های کشورمان خوش درخشید و معنای صحیح، دقیق و درستی از همنشینی آیین و تئاتر را در قامت هنری نظام‌مند و جریان ساز و پیشرو برای مخاطبان عیان ساخت به نمایش «غزل کفر» بازمی‌گردد.

تئاتر «در قاب ماه» به نویسندگی «حمیدرضا آذرنگ» و کارگردانی «حسین مسافر آستانه» هم نمایشی است که برای نخستین بار قالب اجرای تولید تئاترهای دینی را از صحنه‌های آشنا اما بسته تماشاخانه‌ها و سالن‌های تئاتری بیرون کشید و با بهره‌مندی از المان‌های تئاتر و نمایشی میدانی در مواجهه با مخاطبان، به آن‌ها عرضه کرد. در قاب ماه برای نخستین بار سال ۱۳۸۶ مصادف با ایام ماه محرم در مکانی که کمتر مخاطبی انتظار اجرای آن را داشت یعنی مجموعه شهید شیرودی و سالن شهید افراسیابی پیشاروی جامعه مخاطبانی قرار گرفت که در کمترین حالت دو هزار و در بیشترین حالت تا شش هزار نفر را در هر اجرا میزبانی می‌کرد.

گروه «تئاتر عروسکی آران» نیز به سرپرستی «هدایت» و کارگردانی «بهروز غریب‌پور» در سال ۱۳۸۷ برای نخستین بار «اپرای عاشورا» را برای احیای فرهنگ اپرای ملی ایران تولید کرد. نمایشی که حتی هنرمندان و منتقدان نیز نسبت به اقبال و استقبال فراوان مخاطبان ازاین‌گونه تازه و بدیع در شیوه آثار تئاتری به حیرت درآمدند. این اثر نه‌تنها در ایران که در اجراهای بین‌المللی در بسیاری از کشورهای جهان مانند فرانسه، لهستان، ایتالیا، آلمان و کانادا مورد تحسین و تقدیر مخاطبان، هنرمندان و منتقدان جهانی قرار گرفت.

همچنین یکی از نخستین تئاترهایی که با استناد و اقتباس مستقیم از مفهوم هنر تعزیه این بار نه به شکل میدانی و آیینی که در سالن‌ها و تماشاخانه‌های تئاتر برای ارائه به مخاطبان مسیر خود را هموار ساخت نمایش «مقتل» است. این نمایش به نویسندگی «فرهاد نقدعلی» و «محمودرضا رحیمی» و کارگردانی «محمودرضا رحیمی» به‌عنوان یکی از کارگردانان شناخته‌شده و جریان‌ساز تئاتر بعد از انقلاب اجرا شد. اجرایی که برای نخستین بار در سال ۱۳۸۸ در قامت جشنواره عاشورایی به شکل محدود در تماشاخانه مولوی به مخاطبان ارائه شد. اقبال مخاطبان نسبت به شیوه نامتعارف اما جذاب بهره‌گیری از هنر تعزیه در سالن تئاتری، محمودرضا رحیمی را بر آن داشت تا این بار با تلفیق داستانی معاصر و گره زدن زلف آن به آشناترین روایت صحنه عاشورا برای مخاطبان در قامت شناخته‌شده‌ترین هنر آیینیِ نمایش - تعزیه - نمایش مقتل را این بار در سالن اصلی مجموعه تئاتر شهر در سال ۱۳۸۹ در ایام ماه محرم به روی صحنه ببرد. نمایشی که نام خود را از مهم‌ترین مکتوبات شهادت امام حسین (ع) به‌ویژه دو مقتل معروف «لهوف» و «روضه الشهدا» الهام می‌گرفت، این بار تلاش کرد تا با استفاده از این نام آشنا، داستانی معاصر که روایت زندگی زوجی جوان و فرازوفرود زندگی آن‌ها را که شباهت به قیام امام حسین (ع) داشت با این حقیقت تاریخی گره بزند.

«سیدحسین فدایی حسین» همچنین با نگارش نمایشنامه «مسافران کوفه» و «کوروش زارعی» در قامت کارگردان، این اثر را بین سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۱ با روایت بخشی از تاریخ عاشورا که این بار بازتاب‌دهنده زندگی طفلان مسلم (محمد و ابراهیم فرزندان مسلم بن عقیل) سفیر حضرت امام حسین علیه‌السلام به کوفه برای تائید همراهی کوفیان در حمایت از قیام حسینی بود، به‌عنوان یکی از درخشان‌ترین آثار اقتباس وفادارانه از تاریخ حماسه عاشورا در تاریخ تئاتر معاصر کشورمان به خود اختصاص داده است.