به گزارش ایرنا، استفاده از ملودی‌ها و لحن‌های موسیقایی مختلف در مجالس عزاداری اهل بیت(ع) بیش از یک دهه است که در کشور مرسوم شده و البته انتقادات زیادی را نیز در برخی موارد به همراه دارد.
اگر چه به کارگیری برخی ملودی‌ها از موسیقی اصیل ایرانی در سال‌های اخیر توانست نظر مردم را جلب کند، اما بارها نیز دیده شده که استفاده از برخی ملودی‌ها تمام مراسم عزاداری را زیر سئوال برده و انتقادات زیادی نیز به همراه داشته است. این در حالی است که امروز بسیاری از آواها و نواهای مذهبی اقوام مختلف ایران قابلیت استفاده و حتی به روزآوری برای برگزاری مراسم عزاداری و خواندن مرثیه‌ها و اشعار فاخر را دارند.
روند رو به رشد مرثیه‌هایی که بر مبنای ملودی‌های غیرمتعارف توسط برخی مرثیه‌خوانان و در بعضی مجالس عزاداری خوانده می‌شود در سال‌های اخیر بیشتر به چشم آمده است. تا جایی که حتی برخی مرثیه‌خوانی‌ها به زبان‌های بومی نیز با ملودی ترانه‌های غیرمتعارف امروزی بومی اجرا می‌شود.
وسواس در موسیقی مداحی
مداحان قدیمی معمولا علاوه بر این که شعرهای فاخر و پرمغزی را برای خواندن در عزاداری‌ها استفاده می‌کردند، در انتخاب لحن اجرا هم حساسیت زیادی به خرج می‌دادند. به همین دلیل عموما در روستاهای مختلف یا حتی محله‌های شهرها، برخی مرثیه‌ها همواره تکرار می‌شدند، اما تکراری نمی‌شدند و همیشه مخاطب داشتند. در حقیقت فرمول درست گذشتگان در انتخاب اشعار با لحن و آهنگ مناسب، سبب ماندگاری بسیاری از این قطعه‌های ارزشی و مذهبی در مناطق مختلف شده است.
در مازندران نیز الحان و اشعار خاص مناطق مختلف مورد استفاده قرار می‌گرفت. مرثیه‌هایی که هنوز هم در برخی مناطق، به ویژه روستاها توسط مداحان قدیمی و حتی برخی مداحان جدید خوانده می‌شود. استفاده از الحان مذهبی هر منطقه در آیین‌های مناسبتی مانند عزاداری‌های محرم، معرف بخشی از هویت فرهنگی آن منطقه است، که امروز کمتر مورد توجه مداحان قرار می‌گیرد.
فرهنگ بومی در عزا
جهانگیر نصری اشرفی، پژوهشگر برجسته فرهنگ عامه کشور معتقد است که مازندرانی‌ها در آیین‌های عزاداری خود و نواهای مذهبی‌شان مانند مداحی‌ها، مرثیه‌خوانی‌ها و تعزیه‌خوانی توجه ویژه‌ای به داشته‌های بومی خود داشتند.
وی با بیان این که در مازندران حتی نسخه‌های تعزیه به زبان مازندرانی هم استفاده می‌شد، گفت: ما در مازندران متن‌ها و نسخی داشتیم که کاملا بیانگر هویت و فرهنگ مازندران بودند و رنگ و بوی همین منطقه را داشتند. در تعزیه نسخه امیرتیمور گورکانی، نسخه آقا سید جلال و نسخه بی‌بی شهربانو از این نمونه‌ها هستند که ممکن است در گستره کشوری کمتر دیده شده باشند، اما رنگ و بوی بومی و تبری و مازندرانی دارند.
نویسنده کتاب «ققنوس؛ پیش‌خوانی‌ها، نوحه‌ها، گوشه‌ها و مرثیه‌ها در تعزیه نواحی ایران» با اشاره به استفاده از الحان موسیقایی بومی مازندران در خوانش اشعار مذهبی، اظهار کرد: در این نسخ بسیاری از اندیشه‌ها و اشعار تبری هم دیده می شود. تا حدود ۲۵ سال در روستای «امره» از توابع شهرستان ساری، زنده‌یاد «سید علی هاشمی» که از استادان بزرگ در نسخه‌نویسی و تعزیه‌خوانی بود، نیمی از اشعارش در یکی نسخ تعزیه را تبری‌سروده‌ها و امیری‌ها تشکیل داده بود که مضامین بسیار خاصی در مورد عاشورا و واقعه کربلا داشت. بخش بزرگی از اشعار در بعضی از نسخ تعزیه شمال، اشعار بومی بود.
نصری اشرفی خاطرنشان کرد: این موضوع در استفاده از الحان موسیقی بومی برای این کاربرد نیز دیده می‌شد. آوازهای نجما، طالبا و امیری معمولاً مورد توجه قرار می‌گرفت و با اشعار مناسب خوانده می‌شد. مضامین اشعار توسط نسخه‌نویسان تغییر پیدا می‌کرد و با عاشورا مرتبط می‌شد.
نفوذ کج‌سلیقگی در مرثیه‌خوانی بومی
موضوعی که نصری اشرفی به عنوان یک فرایند تاریخی در خوانش‌های مذهبی مازندران به آن اشاره می‌کند، امروز بسیار کم دیده می‌شود و حتی نمونه‌های نامناسب آن را می‌توان امروز مشاهده کرد. همین چند روز پیش فیلمی در فضای مجازی از یک مرثیه‌خوانی مازندرانی در هیأت زنجیرزنی منتشر شد که مرثیه‌خوان، شعری محلی را روی آهنگ یک ترانه بومی –که پیشینه خاصی هم ندارد- اجرا می‌کرد. از صدای فیلم کاملا مشهود است که این اقدام حتی در بین اعضای هیأت که در حال زنجیرزنی بودند هم زیر سئوال بود. این در حالی است که ظرفیت برای ساخت ملودی‌های زیبا در مداحی‌های بومی مازندران بر اساس الحان مذهبی و بن‌مایه‌های موسیقایی این منطقه بسیار زیاد و قابل توجه است. ظرفیتی که شاید به اندکی پژوهش و نوآوری برای اجرا شدن در محافل عزاداری امروزین نیاز دارد.
نغمه‌های بومی در الحان مذهبی
متین رضوانی‌پور، پژوهشگر موسیقی‌های آیینی و مذهبی کشور است که از ۱۵ سال پیش پژوهش‌های میدانی و گسترده خود را در زمینه نغمه‌های مذهبی اقوام ایرانی آغاز کرد و با سفر به بسیاری از استان‌های ایران برای ثبت داشته‌های غنی موسیقایی مذهبی این مرز و بوم گام‌هایی برداشت.
این پژوهشگر نیز مازندران را یکی از استان‌های غنی از نظر الحان مذهبی برشمرد و گفت: طبق پژوهش‌هایی که در سراسر ایران داشتم، در همه نواحی برای مداحی‌ها هم از موسیقی دستگاهی استفاده شده و هم موسیقی بومی. موسیقی مازندران هم از این قاعده مستثنی نیست.
وی افزود: مازندرانی‌ها در نوحه‌خوانی‌های خود معمولا از الحان سنتی ایران استفاده می‌کردند. به همین دلیل در نوحه‌خوانی‌های مازندرانی‌ها می‌توان موسیقی دستگاهی را دید. اما در کنار موسیقی دستگاهی، توجه به موسیقی بومی نیز در آواهای مذهبی مازندرانی‌ها دیده می‌شد.
مؤلف مجموعه ۳۱ جلدی «نوحه نواحی» اظهار کرد: مازندرانی‌ها نغمه‌های بومی زیبایی دارند که برخی از آن‌ها را در الحان مذهبی خود استفاده می‌کردند. امیری، کتولی، حقانی یا صنم‌جان معمولاً بیشترین کاربرد را در آواهای مذهبی و عزاداری‌های مازندران داشتند. به ویژه گوشه‌های امیری و حقانی که در تعزیه‌خوانی مازندرانی‌ها کاربرد داشت. این تلفیق فرهنگ موسیقایی بومی و مناسبت‌های مذهبی در مرثیه‌خوانی مازندرانی‌ها هم وجود داشت.
فاصله از اصالت
رضوانی‌پور در پاسخ به این پرسش که در کدام استان هنوز عزاداری‌ها متکی بر آواهای بومی همان منطقه است، گفت: بوشهری‌ها اصالت‌شان در عزاداری را خوب حفظ کرده‌اند. شکل اجرای عزاداری و سبک سینه‌زنی خاص آن‌ها سبب شده که مداحی و مرثیه‌خوانی و عزاداری‌شان کمتر دستخوش تغییر شود. در مجموع هر چه به تهران نزدیک می‌شویم بیشتر از سنت فاصله می‌گیریم. البته طی ۲ دهه اخیر در مازندران توجه به اشعار و مراثی مازندرانی در مجالس عزاداری بسیار بیشتر شده است.
وی درباره پراکندگی نقاط دارای الحان مذهبی بومی در مازندران اظهار کرد: در مناطق مختلف از مازندران این پژوهش میدانی را انجام دادم. ساری، سوادکوه، آمل، بهشهر، چالوس و تنکابن شهرستان‌هایی بودند که روستاها و کوهستان‌های آن ها سفر کردم و با الحان مذهبی مردم این مناطق آشنا شدم. این یعنی پراکندگی در همه جای مازندران وجود داشت. در علی‌آباد کتول استان گلستان نیز استفاده از برخی نغمه‌های مازندرانی را مشاهده کردم.
سرمایه‌های پنهان
مازندران مرثیه‌سرایان و مداحان برجسته‌ای داشت که بر اساس ارزش‌های موجود و فرهنگ منطقه آثار مذهبی ارزشمندی را تولید و عرضه کردند. بسیاری از اشعار سروده شده توسط شاعران آیینی مازندران امروز کمتر بین مداحان و مرثیه‌خوانان نسل جدید استفاده می‌شود و در این کم‌توجهی گرایش به سمت اشعار بدون محتوا و ملودی‌های سبک بیشتر می‌شود.
آیینی‌سرایانی همچون «میرزا محمود فدایی تلاوکی» سراینده طولانی‌ترین مقتل منظوم به زبان فارسی و ۸ هزار بیت شعر فاخر عاشورایی، «میرزا محمدتقی آلاشتی» معروف به «عشقی آلاشتی»، «ملا علی فاخری» و «احمد مشمولی» تعدادی از آیینی‌سرایان مطرح مازندرانی هستند که استفاده از اشعارشان کمتر دیده می‌شود.
علاوه بر این نام‌ها و بسیاری از چهره‌های دیگر در حوزه شعر، مداحان قدیمی مازندران لحن‌های قدیمی زیادی را ویژه اشعار مختلف اجرا می‌کردند. در برخی از مرثیه‌ها حتی شکل جواب دادن عزاداران به مرثیه‌خوان نیز خاص و متفاوت بود. با این حال امروز آن چه که در عمده عزاداری‌های مازندران دیده می‌شود، گرایش به مرثیه‌خوانی‌های مرسوم با ملودی‌ها و اشعار ساده است که از کیفیت و اثرگذاری محافل عزاداری کاسته است.
۹۹۲۷/۱۶۵۴
نظر شما