کاروانسرای "چمشک"، منزلگاهی کهن در فهرست جهانی

به گزارش ایرنا، سرزمین لرستان از هزاره‌های گذشته، محل پیدایش تمدن کهن شهرها بوده و بناهای تاریخی با کارکردهای متفاوت و آثار بر جا مانده تاریخی در محدوده این استان (فیلی، بختیاری، جنوبی و سرزمین‌های پیرامونی آن) گواه روشنی بر قدمت تاریخی این دیار است.

قدمت تاریخی لرستان حکایت از زیستگاه نخستین بشر در این دیار دارد و آثار تاریخی برجای مانده از گذشته های بسیار دور به کارکردهای فرهنگی اجتماعی اشاره دارد که باعث ایجاد آیین و سنن کهن این سرزمین شده است.

سرزرمین کهن لرستان با ظرفیت های فراوان طبیعی و جغرافیایی همواره مورد توجه تمدن ها و حکومت های مختلف قرار گرفته و در این مسیر آثار، بناهای باستانی و تاریخی بی نظیری متعلق به سه دوره پیش از تاریخ، ایران باستان و اسلامی در این سرزمین به یادگار مانده است.

از آنجایی که لرستان در گذشته های دور در مسیر جاده "راه شاهی" قرار داشته فرهنگی کهن در تار و پود تاریخی این استان تنیده شده و ردپای تاریخی غنی در میان آثار باستانی آن قابل ملاحظه است، از طرفی برخی آثار باستانی و فرهنگی مانند نقوش و کنده کاری داخل غارها، اشیای مفرغی و سفالینه ها، دارای پیشینه ای بیش از ۴۰ هزار سال است که حکایت از تاریخ ۴۰ هزار ساله زندگی در این دیار دارد.

بیش از ۲۵۰ غار مسکونی و پناهگاه صخره ای نظیر غارهای پاسنگر گنجی قمری، یافته، کوگان، گر ارجنه و غار شگفت انگیز کلماکره در نقاط مختلف لرستان، جلوه ای خاص و دیدنی به این دیار بخشیده است.

پنج هزار اثر باستانی منحصر به فرد و سه هزار و ۲۰۰ اثر باستانی ثبت شده در فهرست آثار ملی نیز بخشی از تاریخ و فرهنگ کهن لرستان است و بناهای تاریخی شگفت انگیز همچون قلعه فلک الافلاک، پل شکسته، گرداب سنگی، سنگ نبشته و مناره آجری از دیگر بناهایی است که در خرم آباد مرکز لرستان از عهد ساسانی و پیش از آن در این سرزمین همچون گوهری گرانبها زینت بخش غنای فرهنگی و تاریخی استان می باشد.

از میان آثار تاریخی برجای مانده در لرستان کاروانسراها، راویان حکایت‌های ناگفته از تاریخ و مسافران شمال به جنوب ایران هستند که یادگاری کهن از فرهنگ و جغرافیای این استان به شمار می روند و منزل به منزل روایتگر تاریخ نهفته در این مرز و بوم هستند.

سرزمین لرستان، علاوه بر بهره گیری از ظرفیت‌های منحصر به فرد گردشگری در مسیر شاهراه ترانزیتی شمال به جنوب کشور قرار دارد که این موقعیت جغرافیایی از گذشته‌های دور تاکنون این استان را به معبری برای اقوام مختلف تبدیل کرده است.

در این راستا یکی از آثار و جاذبه‌های تاریخی قابل توجه در این استان وجود کاروانسراهایی است که به طور منظم هر ۶ و نیم فرسنگ یک کاروانسرا برای اقامت و استراحت مسافران در دوره صفوی ساخته شده و اکنون پس از گذشت سالیان، وجود کاروانسراها، هر کدام دریچه‌ای به تاریخ کهن و تمدن مردمان این دیار مهمان نواز شده است.

از مهمترین این کاروانسراها می‌توان به کاروانسرای میرزا سیدرضا در مرکز شهر خرم آباد، قلارزه (قلعه رزمان یا رزمانان)، میشوند، قلعه نصیر، چمشک و گوشه‌ شهنشاه نام برد که بیش از ۵۰ درصد از این کاروانسراها به ثبت ملی رسیده‌اند.

"چمشک" تنها کاروانسرای دارای سه حیاط مجزا در ایران است

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان می گوید: با توجه به ظرفیت های غنی لرستان در حوزه آثار تاریخی به ویژه کاروانسراهای ۱۱ گانه، چشمک در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسید ، چراکه این اثر تاریخی با شاخص های تاریخی ، معماری و ویژگی های انسانی منحصر به فرد به شمار می رود.

"عطا حسن پور" افزود: کاروانسراها در گذشته دارای کارکردهای فرهنگی و امنیتی بوده و در دوره شاه عباس صفوی با رسمیت مذهب شیعه در ایران ایجاد شدند ، در این دوره بیش از یک هزار کاروانسرا ساخته شد که از این مجموع ۱۱ کاروانسرا در محدوده لرستان قرار دارد.

وی با بیان اینکه این کاروانسراها در حوزه فرهنگی لرستان قدیم قرار دارند، اظهار داشت: نخستین کاروانسرای این استان در بروجرد قرار دارد که ۱۰ کاروانسراهای دیگر به مسافت ۳۰ کیلومتر و به اصطلاح "یک منزل" به ترتیب در چغلوندی با نام "کاروانسرا"،" میرزا صیدرضا"،" شهنشاه"، "چمشک"، "قلعه نصیر"، "آبسرد"، "میشوند"، "سروگل"،" چارتا" و" قلعه رزه "در گذشته ایجاد شده اند.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان با اشاره به اینکه کاروانسراها در گذشته علاوه بر اینکه مکان استراحت مسافران بوده اند، محل کسب درآمد نیز به شمار می رفتند، ادامه داد: کاروانسراهای لرستان بیشتر در مسیر کاروان های زیارتی حج و عتبات عالیات قرار داشتند که به همین دلیل ایجاد امنیت در این مکان ها بسیار مهم بوده است.

حسن پور با تاکید بر اینکه کاروانسراها در معماری ایرانی جایگاه خاصی دارند، یادآور شد: کاروانسراهای لرستان در طبقه کاروانسراهای کوهستانی قرار دارند و دارای معماری و ویژگی های منحصر به فرد هستند.

وی با بیان اینکه یکی از کاروانسراهای شاخص لرستان کاروانسرای چمشک است گفت: این کاروانسرا دارای سه حیاط مجزا، میل های راهنمای سنگی، محل های نگهبانی، استراحت و نماز است، به گونه ای که همچنان نمازخانه این اثر پابرجاست.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان افزود: کاروانسرای چمشک در مسیر آزادراه پل زال و در مجاورت رودخانه چمشک قرار دارد و از طرفی در میانکوه پلدختر و کنار جاده ایل راه باستانی عشایری لرستان و در نزدیکی غار تاریخی کوگان قرار دارد.

مرمت کاروانسرای تاریخی "چمشک" طبق منشور جهانی انجام خواهد شد

حسن پور با بیان اینکه کاروانسرای "چمشک" دومین اثر ثبت شده این استان در فهرست جهانی است ، افزود: در راستای حفاظت هر چه بیشتر از کاروانسرای تاریخی "چمشک" بعنوان اثری ثبت شده در فهرست جهانی در نخستین قدم پایگاه میراث جهانی در کشور تشکیل خواهد شد و یکی از نمایندگی های این پایگاه لرستان است.

وی اضافه کرد: مرمت این اثر تاریخی به شکل ویژه پیگیری و انجام خواهد شد، بطوریکه مرمت این اثر طبق منشورهای جهانی و بین المللی( آتن و ونیز) و زیر نظر ارزیابان یونسکو انجام خواهد شد.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان اظهار داشت: همچنین در حوزه واگذاری این اثر نیز براساس تمام معیارهای مدنظر یونسکو اقدام خواهد شد که این اثر سالانه توسط ارزیابان یونسکو بازدید می شود.

حسن پور عنوان کرد: ۲۶ شهریورماه ۱۴۰۲ در چهل و هفتمین نشست کمیته میراث جهانی در شهر ریاض عربستان پرونده کاروانسراهای ایرانی به عنوان بیست و هفتمین اثر تاریخی ایران در فهرست جهانی به ثبت رسید.

وی با اشاره به اینکه کاروانسرای چمشک به عنوان یکی از مجموعه‌های شگرف آثار معماری ایرانی ثبت شده است، اظهار داشت: این اثر تاریخی لرستان که دوازدهم مهرماه سال ۱۳۷۷ به شماره ۲۱۱۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده در آستانه ۲۵ سالگی ثبت ملی خود، در فهرست جهانی جای گرفت.

وی افزود: کاروانسرای" چمشک" در دهستان میانکوه شرقی، بخش معمولان شهرستان پلدختر قرار دارد و رودخانه موسوم به چمشک در ضلع غرب و جنوب غرب این بنای تاریخی در جریان است و آزادراه خرم‌آباد به پل زال از فاصله ۲۳۰ متری غرب کاروانسرا می‌گذرد.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان اظهار داشت: همچنین روستای زیرتنگ چمشک در فاصله یک کیلومتری جنوب روستا واقع شده و این روستا در گذشته در شرق کارونسرا و به فاصله کمی قرار داشته است ، کاروانسرای چمشک دومین منزل از خرم آباد به سمت خوزستان است که پس از آن کاروانسراهای قلعه نصیر، آوسر، می‌شوند، چارتا و قلعه رزه واقع شده‌اند.

"چمشک" کاروانسرایی با معماری سنگی و آجری

حسن پور گفت: عصر طلایی ایجاد کاروانسراهای ایران متعلق به دوره صفوی است و رونق تجارت داخلی و خارجی و اهمیت دادن به راه‌ها و شهرهای زیارتی باعث شد کاروانسراهای زیادی در این گونه جاده‌ها ساخته شود.

وی اظهار داشت: تحولات زیادی در فرم و پلان کاروانسراها طی این دوره ایجاد شد، بطوریکه در مواقعی کاروانسراها از فرم کلاسیک خود که معمولاً تا این دوره به صورت چهار ضلعی منظم (مربع یا مستطیل) ساخته می شد خارج و فرم‌های چند ضلعی منظم و گاهی نامنظم و حتی پلان‌های دایره‌ای را به خود اختصاص داد.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان افزود: از تحولات این دوره می‌توان به گسترش حیاط و ایجاد فضای تجمعی عمده در اصطبل‌ها اشاره کرد.

حسن پور افزود: کاروانسرای چمشک در مسیر یکی از سه راه تاریخی خوزستان به لرستان قرار دارد که نخستین راه از مسیر جایدر به فاصله ۱۰ منزل، راه دوم از رودخانه زال گذشته و در مسیر کوه کیالان و دهلیز ادامه مسیر داده و به فاصله هشت منزل و راه سوم از میان کوه‌ها گذشته و به فاصله چهار منزل (کاروانسرای چمشک در منزل دوم این راه قرار گرفته است) و ۲ شهر دزفول را به خرم‌آباد متصل می‌کرد.

وی اظهار داشت: همچنین نوع پلان، تکنیک ساخت و قرارگیری در مسیر چاپاری، انتساب این کاروانسرا را به دوره صفوی مشخص می کند.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان عنوان کرد: کاروانسرای چمشک با طول ۴۷.۵ متر و عرض ۴۳ متر با پلانی مستطیل‌شکل در جهت شمالی - جنوبی احداث شده و این بنای تاریخی دارای ۱۹ اتاق، ۲ اصطبل و سه صحن و با ارتفاع سه‌ متر احداث شده است.

حسن پور افزود: ورودی بنا با عرض ۲.۳ متر در ضلع جنوبی آن واقع شده و این ورودی با طاق هلالی و با مصالح آجر و گچ مسقف شده است.

وی با بیان اینکه با عبور از ورودی و طی کردن راهرویی به طول ۲۱ متر به حیاط اصلی این کاروانسرا وارد شده و در طرفین راهرو چهار اتاق در اندازه های مختلف قرار گرفته است، اظهار داشت: در پشت این اطاق‌ها و در ۲ جهت شرق و غرب ۲ صحن با ابعاد مساوی ۱۱.۷ در ۱۰.۵۲ متر واقع و در جداره شمالی حیاط شرق، فرورفتگی‌هایی برای بستن چارپایان تعبیه شده است.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان ادامه داد: همچنین در شمال این ۲ حیاط،۲ اصطبل با کشیدگی شرقی - غربی و در ابعاد ۱۱.۳ در ۳.۱ متر قرار گرفته که این ۲ اصطبل بوسیله طاق آهنگ آجری مسقف شده است.

حسن پور افزود: پس از طی کردن راهرو ورودی، حیاط اصلی و بزرگ‌ترین حیاط کاروانسرا قرار دارد که به شکل مستطیل و با کشیدگی شرقی - غربی در ابعاد ۲۸.۹ در ۱۹.۲۵ ساخته شده است.

وی اظهار داشت: در اطراف این صحن ۲ فضای کشیده با طاق آهنگ احداث شده است و فضای سمت غربی که بزرگتر بوده در ابعاد ۲۴.۷ در ۴.۶ متر و فضای شرقی ۲۰.۵×۴.۶ متر بنا شده و کشیدگی این دو فضا در جهت شمالی-جنوبی و هم راستا با پلان کلی کاروانسرا است.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان با بیان اینکه در ضلع شمالی حیاط، هفت اتاق و در ضلع جنوبی آن شش فضا جهت استراحت مسافران با ابعاد ۴.۳ در ۳.۳ متر و ابعاد مساوی ساخته شده است ادامه داد: ورودی این اتاق‌ها با طاق هلالی‌شکل آجری تزیین و سقف این فضاها به صورت گنبدی آجرپوش، احداث شده است.

حسن پور گفت: حصار پیرامونی این کاروانسرا در حدود ۶ متر بوده که در جداره آن گشودگی‌هایی برای نگهبانی و دید به بیرون از بنا تعبیه شده است و هدایت آب پشت بام کاروانسرا از طریق ناودان‌های سنگی نصب شده صورت می‌گیرد ، در گذشته در ضلع شمال شرق کاروانسرا، پلکانی برای دسترسی به بام وجود داشته که در مرور زمان تخریب شده است.

وی تاکید کرد: سه صحن مجزا در بنای این کاروانسرا موجود بوده که به نوعی می‌توان گفت تنها کاروانسرای سه صحنی در ایران است و عمده مصالح برای ساخت این بنای تاریخی در دیوارها سنگ و گچ و در سقف و طاقهای کاروانسرا از آجر استفاده شده است.

کاروانسراهای ۱۱ گانه لرستان در مسیر ۲ پایتخت بزرگ تاریخی ایران

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان گفت: لرستان در مسیر جاده راه شاهی شوش به همدان به عنوان ۲ پایتخت بزرگ تاریخی ایران قرار گرفته است که در دوران هخامنشی شوش پایتخت گرمسیری و همدان پایتخت سردسیری ییلاقی بود.

حسن پور با بیان اینکه حد فاصل بین سرزمین های تفت و فلات خوزستان رشته کوه های زاگرس هستند، اظهار داشت: لرستان حد مرز این سرزمین ها به شمار می رود و در گذشته که هخامنشیان دارای چاپارخانه بودند ، کوتاهترین مسیر را برای انتقال اخبار و اطلاعات انتخاب می کردند، راه اصلی که کاروان ها و درشکه شاهی از آن عبور می کرد، بین النهرین بود ، بنابراین کوهستان های استان، بهترین مسیر برای انتقال اخبار و عبور پیک ها بود و کاروانسراهای کنونی لرستان بعنوان چاپارخانه مورد استفاده قرار می گرفتند.

وی ادامه داد: از طرفی مرغزارهای لرستان و شرایط آب و هوایی این استان مسیر مناسبی برای عبور چاپارها و استراحت اسب های آنان بود که این مزیت های لرستان باعث شد تا مسیر چاپارخانه های لرستان از زمان هخامنشیان تا دوران اسلامی مورد استفاده قرار گیرد.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان عنوان کرد: در دوره های بعدی مسیر شاهی دیگری برای عبور کاروان و سپاهیان ایجاد شد که با ساختن پل های تاریخی لرستان از جمله زال، گاومیشان، سیاه پله و شاپوری، بیشتر مورد استفاده قرار گرفت و چاپارخانه های لرستان در دوره اسلامی تبدیل به کاروانسراهای بزرگ شد.

حسن پور افزود: در طول مسیر حوزه فرهنگی لرستان قدیم اولین کاروانسرا، با نام قلعه زره در اندیمشک کنونی قرار دارد و دومین کاروانسرا بعنوان چارتا شناخته می شود.

وی گفت: کاروانیان پس از عبور از گردنه معروف کیالان به ترتیب کاروانسراهای سروگل، میشوند، بوکان و دهلیج را پشت سر می گذاشتند و در این میان از کاروانسراهای قلعه نصیر، چمشک، شهنشاه، میرزا سید رضا، چغلوندی و بروجرد (سرای حافظی کنونی) مسیر خود را طی می کردند.

معماری منحصر به فرد تاریخی کاروانسراهای لرستان

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان گفت: مسیر کاروانسراهای استان از هزاران سال پیش تاکنون مسیر ایل راه کوچ عشایر است و عشایر لرستان، همدان، ترکاشوند و بالاگریوه از آن عبور می کنند.

حسن پور با بیان اینکه لرستان یکی از کهن ترین ایل راه های باستانی ایران است، ادامه داد: کاروانسراهای لرستان علاوه بر قدمت تاریخی و کاربردهای مهم در طول تاریخ این استان دارای ویژگی های معماری خاص و منحصر به فرد هستند.

وی یادآور شد: کاروانسرای چمشک که مربوط به دوره صفویه (شاه عباس اول) بوده و به شماره ۲۱۱۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده، تنها کاروانسرایی است که سه حیاط دارد و دومین منزل از خرم ‎آباد به خوزستان است که پس از آن کاروانسراهای قلعه نصیر، چارتا و قلعه رزه‌ واقع شده ‎اند.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان با بیان اینکه این کاروانسرا در دامنه کوه شخسک در مسیر راه باستانی شاپور خواست به خوزستان در روستای پشت تنگ چشمک واقع شده است اظهار داشت: پلان آن تقریبا مربع و در ساخت آن از سنگ، آجر و ملات گچ استفاده شده است.

حسن پور افزود: ناودان های آن از سنگ و دارای بارویی با کنگره های نیم دایره تزئینی است و صحن آن ۱۲ ×۲۵ متر که ۱۵ رواق اطراف آن را احاطه نموده، شکل اصلی بنا به صورت چهارضلعی است و ارتفاع آن به پنج متر می رسد همچنین دارای ۱۲ اتاق و از ۲ قسمت ساخته شده که قسمتی برای سکونت کاروانیان، قسمتی دیگر جهت نگهبانان و بخش نیز جهت نگهداری چهارپایان مورد استفاده قرار گرفته است.

وی ادامه داد: حصاری با چهار برج دور تا دور کاروانسرا وجود داشته که بقایای آن باقی مانده است، در مجموع کاروانسرای چمشک دارای ۱۹ اتاق ، ۲ اصطبل و سه حیاط می باشد که هر اتاق از ۲ بخش تشکیل شده، بخش پشتی برای نگهداری حیوانات و بخش جلو برای اقامت کاروانیان بوده است.

وی گفت: کاروانسرای چمشک در کنار آزادراه خرم آباد - پل زال قرار دارد و دارای ظرفیت منحصر به فرد ژئوتوریسم است که در ۶ کلیومتری این اثر تاریخی غار دستکند کوگان، مناطق گردشگری "چم در آسیاب" و "کدیر" قرار دارند.