به گزارش ایرنا میراث فرهنگی ناملموس یا معنوی همانطور که از نام آن بر می‌آید پدیده مادی نبوده و معنایی است که از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود. این میراث جاودان، مدام توسط جوامع و گروه‌ها در پاسخ به محیط، طبیعت و تاریخ دوباره خلق شده و حس هویت و استمرار را به ارمغان می‌آورد.
عزاداری ماه محرم و صفر در مناطق مختلف ایران در عین یکپارچه بودن مردم، اما به سبک‌ها و آیین‌های گوناگون برگزار می‌شود، آیین‌هایی که همیشه انسان‌ساز نسل‌ها، قرن‌ها و سرزمین‌ها بوده و مفاهیم ارزشمند از جمله فرهنگ ایثار و شهادت را نسل به نسل منتقل کرده است.
ماه محرم که از راه می‌رسد فضای شهر و روستای خراسان جنوبی آکنده از عطر عشق و ارادت به امام حسین (ع) می‌شود. شهادت این امام همام، فرزندان و ۷۲ یار با وفایش، داغ تاریخی به تقویم انسانیت بر جای گذاشته است که عاشقان اهل بیت (ع) را نه تنها در ایران که سراسر جهان به کوچه و خیابان کشانده و صدای یا حسین را طنین‌انداز می‌کند.
بیرق‌ها و علم‌های سیاه و سبز بار دیگر در تکایا، مساجد، خانه‌ها، ادارات و معابر برافراشته شده و مجالس عزاداری دهه اول ماه محرم در حال برپایی است.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی درباره این آیین‌ها گفت: ۱۸ آیین عزاداری استان در قالب‌های مختلف در فهرست میراث معنوی (ناملموس) کشور ثبت شده است.
هادی شاهوردی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا با اشاره به ظرفیت‌های گردشگری مذهبی در این استان افزود: محرم در خراسان جنوبی شور خاصی دارد و آیین‌های محرم نشان دهنده عشق و ارادت مردم به امام حسین و اهل بیت (ع) است.
وی بیان کرد: مراسم تعزیه بیرجند، هفت منبر، نخل گردانی استان، بیل زنی خوسف، نخل گردانی درخش، مشعل گردانی استان، علم گردانی استان، سنگ زنی درخش، علم بندان درخش، نخل بندی و نخل گردانی کریت طبس، خیرات عاشورا در شهر گزیک، تکیه بندان روستای سرخنگ درمیان و آیین عزاداری امام حسین (ع) در حسینیه کبابی بیرجند از آیین‌های ثبت شده در فهرست میراث ناملموس است.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی گفت: علم بندان بشرویه، مراسم تعزیه زعفرجن در بشرویه، آیین و مراسم پخت آش بزباش خوسف، مراسم عماری پوشی بشرویه، آیین صبح روسیاه در شهرستان‌های سربیشه، طبس، قاینات، بشرویه و سرایان و مراسم پخت غلور در اربعین از دیگر آیین‌هایی است که در استان برگزار می‌شود.
برخی از این آیین‌ها مانند مراسم بیل‌زنی خوسف در تقویم رویدادهای گردشگری کشور ثبت شده و در سال‌های اخیر توجه گردشگران را به خود جلب کرده است.
عقد عَلَم
مردم خراسان جنوبی به ویژه بیرجند هر سال با برگزاری آیین سنتی عَلَم بندان به استقبال ماه محرم می‌روند، مراسم علم بندان یا عقد علم در بیرجند و مناطق دیگر استان در غروب آخرین روز ماه ذی الحجه انجام می شود که نشانه شروع ماه محرم است.
علم مهمترین وسیله در اجرای مراسم سوگواری محرم به شمار می‌رود و در هر یک از نقاط استان هر کدام از علم ها را به نشانه امام حسین (ع) و اصحابش نامگذاری کرده و هر علم را نمادی از آن شخصیت می‌پندارند.
این مراسم در برخی روستاها روزهای پنجم، ششم و هفتم محرم آغاز می‌شود و علت آن را ورود اهل بیت به کربلا ذکر می‌کنند.
علم‌ها اغلب بانی و علمچی دارند که صاحب علم شناخته می‌شوند. این کار به طور موروثی از پدر به پسر بزرگتر خانواده می‌رسد. روز علم بندان مردم را به وسیله چاووشی خوانی یا اعلام از بلندگو آگاه می‌کنند پس از جمع شدن مردم، بزرگان و سادات محل لباس‌ها، دستمال، پارچه‌ها و توغ علم را می‌بندند و حین کار اسپند دود می‌شود، یک نفر چاووشی می‌خواند و دیگران صلوات می‌فرستند.
آیین علم بندان با شماره ۶۲۷ در فهرست میراث معنوی کشور (ناملموس) به ثبت رسیده است.
مراسم هفت منبر در شهرستان بیرجند
مراسم هفت منبر از جمله مراسم ایام محرم است که توسط زنان در غروب روز تاسوعا برپا می‌شود. زنان سالخورده، جوان و دختران در هفت منبری که در آنها مراسم روضه خوانی انجام شده، شمع روشن می‌کنند.
برگزارکنندگان مراسم خادم‌های مسجد، حسینیه یا منزل هستند که از عصر تاسوعا روی منبر یک پارچه سیاه می‌اندازند و آن را نزدیک در مسجد یا حسینیه می‌گذارند و یک مجمه بزرگ یا تشت پر از گل را روی پله منبر گذاشته و تشت خالی را در پله دیگر می‌گذارند.
بانوان در نزدیکی غروب آفتاب به این اماکن می‌روند و پس از نیت، شمع خود را روشن کرده و داخل سینی می‌گذارند بعد نذورات خود از قبیل خرما، شیرینی و پول را داخل تشت می‌ریزند، منبر را زیارت می‌کنند و به مکان دیگر می‌روند.
مراسم بیل‌زنی مختص خوسف
مراسم بیل‌زنی که در میراث معنوی کشور به ثبت رسیده تنها مراسم ماه محرم در استان خراسان جنوبی است که در هیچ یک از شهرستان‌های دیگر به چشم نمی‌خورد.
این مراسم که ظهر عاشورا فقط در شهر خوسف برپا می‌شود، سابقه طولانی داشته و به اعتقاد مردم در سال ۱۳۲۷ شمسی ممنوع شد و برگزار نشد ولی پس از مدتی دوباره به مرحله اجرا درآمد.
برای برپایی این مراسم در هر یک از دو هیات، دو دسته ۱۵ نفری که در مجموع چهار دسته هستند تشکیل می‌شود، هر یک از نفرات بیل به دست، دایره‌وار و به هم چسبیده بیل‌هایشان را به طرف آسمان می‌گیرند و هنگام حرکت هر یک از نفرات به هوا پریده و تیغه بیل را به بیل‌های دیگر می‌زند و همه با هم یکصدا می‌گویند "حیدر علی".
گفته می‌شود مراسم بیل‌زنی نوعی شبیه‌سازی از طایفه بنی‌اسد در صحرای کربلا است. طایفه بنی‌اسد پس از واقعه عاشورا با بیل یا ابزار دیگری که در دست داشتند پیکر مطهر آن عزیزان را به خاک سپردند.
تعزیه زعفرجن در بشرویه
تعزیه "زعفرجن" آیین نمایشی است از زعفرجن که روز دهم محرم (عاشورا) به همراه تعدادی از اجنه به همراهی و کمک امام حسین (ع) و یارانشان آمدند و امام حسین (ع) پیشنهاد وی را قبول نکرد.
تعداد افرادی که نقش اجنه دارند بین ۲۰ تا ۳۰ نفر است، سردسته آنها با در دست داشتن علم «علمدار» پشت سر زعفرجن قرار دارد همچنین یک نفر دیگر به عنوان خدمتکار زعفرجن پشت سر اوست که وسیله چوبی و چهار ضلعی «چوب درخت گردو یا چنار» به عنوان سایه‌بان یا سایه‌انداز در دست دارد و بالای سر زعفرجن گرفته است.
شبیه‌خوانی در خراسان جنوبی
تعزیه در لغت به معنای نمایش مذهبی، سوگواری، عزاداری و یادبود عزیزان است ولی در اصطلاح نوعی نمایش مذهبی است که در بعضی روستاهای خراسان جنوبی هنوز برپا می‌شود در حالی که در گذشته تعزیه یکی از اصلی‌ترین مراسم عزاداری ماه محرم به شمار می‌رفت.
به تعزیه «شبیه خوانی» هم گفته می‌شود و نمایشی است که در آن یکی از وقایع کربلا را اجرا می‌کنند. وقتی مقدمات فراهم شد، شخصی به وسیله بوق (نوعی شیپور)، بلندگو یا نواختن طبل افراد محل را به شبیه‌خوانی دعوت می‌کند. اکنون در بیشتر مناطقی که شبیه‌خوانی هنوز از رواج نیفتاده، روز عاشورا این مراسم را اجرا می‌کنند.
انواع تعزیه ماه محرم در روستاهای بیرجند برگزار می‌شود که در روستای خنگ، صحرای کربلا در روز عاشورا و تعزیه حضرت ابوالفضل (ع) در روز تاسوعا از آن جمله است.
همچنین در روستای مهمویی تعزیه‌های حر، حضرت امام حسین (ع)، حضرت علی اکبر (ع)، حضرت ابوالفضل (ع) و وفات پیامبر (ص) رایج است. در روستای درخش و آسیابان در هفتم محرم تعزیه خوانی مسلم بن عقیل، روز هشتم تعزیه علی اکبر (ع)، روز نهم تعزیه حضرت ابوالفضل (ع) و روز دهم تعزیه صحرای کربلا برگزار می‌شود.
آیین تکیه‌بندان روستای سرخنگ درمیان
این مراسم هر سال روز دوم محرم در محل تکیه حاج عبدالرسول از روستای سرخنگ شهرستان درمیان برگزار می‌شود. بنای اولیه تکیه در دوره قاجار احداث شده و اوایل پیروزی انقلاب اسلامی بازسازی شده است.
برای اجرای این مراسم در روز دوم محرم نمایندگانی از اولاد حاج عبدالرسول در محل تکیه حاضر می‌شوند و نخست مراسم علم بندان برای عَلَمی که در صحن تکیه برپا می‌شود اجرا و بعد آماده‌سازی تکیه برای انجام مراسم ماه محرم و تزیین فضای داخلی تکیه به وسیله پارچه‌های رنگارنگ، کتیبه‌ها و پارچه نوشته‌ها صورت می‌گیرد.
یکی از تزئینات جالب تکیه، دستمال‌های آویز و رنگارنگ متعددی است که سراسر سقف تکیه را زینت داده و جلوه‌ای زیبا به آن می‌دهد. با انجام مراسم تکیه‌بندان به طور رسمی مراسم عزاداری سرور و سالار شهیدان در روستا آغاز می‌شود.
مراسم سنگ‌زنی قهستان
از دیگر مراسم عزاداری ماه محرم سنگ‌زنی است که در شهرستان درمیان و تنها در شهر قهستان اجرا می‌شود. سنگ عبارت است از دو تکه چوب استوانه‌ای هشت سانتیمتری که نخی از آن عبور کرده و در پشت دست قرار می‌گیرد و بیشتر از چوب درخت عناب یا گردو ساخته می‌شود.
این روستا هشت نفر سنگ زن دارد که این کار را از پدرانشان به ارث برده‌اند و پس از فوت پدر فرزند ذکور باید به جای پدر در سنگ‌زنی شرکت کند. از شب پنجم محرم این کار را همراه با هیات و با همان آهنگ نوحه سینه‌زنی یا زنجیرزنی انجام می‌دهند، بعضی مواقع نیز برای آن نوحه جداگانه‌ای می‌خوانند.
مشعل‌گردانی در روستای برکوه سربیشه
مشعل عبارت است از چند تسمه آهنی که به شکل استوانه‌ای درست شده و داخل آن را با کنده چوب آغشته به روغن پنبه دانه یا نفت پر می‌کنند و آتش می‌زنند در کنار روشنایی به عزاداری می‌پردازند که این مراسم فقط در روستای خور و برکوه اجرا می‌شود.
مردم برای مشعل احترام زیادی قائل هستند به طوری که برخی زمین‌های زراعی خود را وقف مشعل‌ها کرده‌اند. مراسم مشعل را به یاد مشعل‌هایی که در شب عاشورا اطراف خیمه ابا عبدالله الحسین (ع) روشن بود، برپا می‌کنند.
علم گردانی در خراسان جنوبی
علم گردانی از دیگر مراسم عزاداری در استان خراسان جنوبی است که عده‌ای علم چی و فاتحه‌خوان، علم‌ها را به در خانه اهالی می‌برند و نذورات را جمع‌آوری می‌کنند.
معمولا از روز چهارم یا پنجم محرم علم‌گردانی را شروع می‌کنند. صاحب خانه نیز علم‌ها را زیارت کرده و نذورات خود را که شامل نان، پول، گندم، خرما، شیرینی و آجیل است بین حاضرین در مراسم پخش می‌کند.
آرامستان از دیگر جاهایی است که علم را به آن جا برده و در سر قبرها علم را به زمین می‌گذارند و فاتحه خوانی می‌کنند. مراسم علم‌گردانی در برخی از روستاهای استان خراسان جنوبی که علم دارند، اجرا می‌شود.
علم سبز بیشتر به علم حضرت ابوالفضل العباس (ع) مشهور است و علم سیاه به نام امام حسین (ع) و سایر ائمه شناخته می‌شود.
مراسم عماری وَرپُوشِم بشرویه
عماری‌آرایی که قدمت برگزاری آن به بیش از ۱۰۰ سال پیش بر می‌گردد یکی از مراسم و آیین‌های سنتی شهرستان بشرویه است که توسط بانوان اجرا می‌شود.
عماری، صندوق مانندی است که برای نشستن سوار آن را روی پشت شتر یا فیل می‌گذارند.
بانوان به وسیله پارچه‌هایی که مخصوص همین کار است و توسط مردم به عنوان نذر اهدا می‌شود عماری را می‌پوشانند و ۱۴ چادر در رنگ‌ها و نقش‌های مختلف به نیت ۱۴ معصوم انداخته و اطراف آن را با سوزن و نخ می‌دوزند.
بعد از این مرحله ۱۲ آینه به نیت و نماد ۱۲ امام در جلوی عماری نصب می‌کنند چون عماری همان وسیله انتقال افراد آسمانی به زمین است به نوعی می‌خواهند تعبیر نور و روشنایی را نشان دهند.
نظر شما