کرونا ؛ فرصتی برای بازسازی سیاست‌های اقتصادی

ایران در آستانه تکمیل دومین ماه شیوع کرونا قرار گرفته است ، بیماری ای که علاوه بر زحم عمیق بر بخش سلامت ، ضربه اش را از همان روزهای نخست چنان سنگین بر پیکره اقتصاد کشور وارد کرده که لرزه هایش همچنان ادامه دارد و ترک های ایجاد شده از این ضربه نیز هر روز بیشتر از روز قبل بر دیوار اقتصادی کشور نمایان می شود.

تصویب بودجه سال ۹۹ به صورت استثنایی در مجلس شورای اسلامی و تایید آن در شورای نگهبان ، افزایش بیکاری ، خسارت سنگین به بنگاه های اقتصادی کوچک، مشاغل خرد و تحلیل رفتن امکانات و ظرفیت های دولت برای مبارزه با این ویروس اکنون موجب نگرانی های شدید در محافل اقتصادی و دانشکاهی و سیاسی شده است. 

گسترش شیوع کرونا که هنوز پس از حدود ۲ ماه علائم قوی از پایان آن در کشور ما و جهان دیده نمی شود ، این پرسش را مطرح می کند که پیامدها و خسارات این ویروس چگونه خواهد بود و چطور باید جامعه را از گزند بیشتر آن در آمان نگه داشت و به عبارتی اقتصاد کشور در دوران پساکرونا چگونه خواهد بود؟

خبرنگار ایرنا برا دریافت پاسخ پرسش هایش در باره اقتصاد ایران در دوران پسا کرونا گفت و گویی با دکتر زهرا کریمی پژوهشگر و استاد اقتصاد دانشگاه مازندران انجام داده است که در زیر می خوانید. دکتر کریمی سال گذشته برای گذراندن دوره مطالعاتی چند ماهی در کشور چین به سر برد. او بهمن ماه ۹۸ و در دورانی که کرونا بخش هایی از کشور چین را در نوردیده بود ، به ایران بازگشت. 

سئوال : خانم دکتر به طور مشخص بیشترین خسارت ویروس کرونا به کدام بخش‌های اقتصادی خواهد بود؟

پاسخ : طولانی شدن اثر گذاری ویروس کرونا بر جامعه دایره خسارت ها را بیشتر می کند و ممکن است تا آنجا پیش برود که تمامی بخش های اقتصادی را در بر بگیرد، اما به طور مشخص نخستین آسیب به بخش خدمات دولتی و خصوصی وارد شده است. در حال حاضر فعالیت های مرتبط با هتل و رستوران ، هواپیمایی ، اتوبوسرانی ، تاکسیرانی و دیگر بخش ها  بشدت افت کرده و در خیلی از موارد کاملا متوقف شده است . با توجه به اینکه بالای ۵۰ درصد از مشاغل در کشورهای مختلف در بخش خدماتی است ، پس ویروس کرونا به نیمی از اشتغال کشورها که در بخش خدماتی متمرکز است،  آسیب بسیار جدی وارد کرده است.

برای مثال تازه ترین برآوردهای صورت گرفته در آمریکا این است که در عرض یک هفته اخیر که کرونا اوج گرفته و قرنطینه های جدی اعمال شد، حدود ۱۰ میلیون نفر کار خود را از دست دادند و هجوم سنگینی به سمت درخواست بیمه های بیکاری برده شد. آنچه در مورد بیکاری در جهان رخ داده است مشابه آن را در ایران نیز می توان دید.  در هفته های اخیر بسیاری شغل و درآمد خود را از دست داده اند ولی سیل جمعیت بیکار برای دریافت بیمه بیکاری سرازیر نشده، چون پوشش بیمه ی بیکاری در ایران بسیار محدود است.

البته بخش صنعت نیز از آسیب ویروس کرونا در امان نمانده است. با وجود اینکه صنایع غذایی و دارویی در این زمان کمتر از بقیه صنایع آسیب دیده اند، ولی حتی بخش هایی از این دو گروه صنعتی نیز تحت تاثیر قرار گرفته اند و تولید و اشتغال آن ها کاهش یافت . بخش‌های دیگر صنعتی آسیب های جدی دیده اند.

در ایران به دلیل از دست رفتن  فروش نوروزی ، صنایع پوشاک و کفش از جمله صنایعی هستند که از این شرایط شدیدا  دچار آسیب شدند و در شرایط فعلی نیز مردم گرایش چندانی به خرید این اجناس ندارند.

در سطح جهانی نیز  به صنایع بزرگ مانند خودرو سازی و هواپیما سازی به دلیل تعطیلی حمل و نقل آسیب جدی وارد شده است.  صنایعی که  بخشی از قطعات آن ها از دیگر کشور ها تامین می شود نیز از خسارات  شیوع ویروس کرونا در امان نمانده اند.

بخش کشاورزی کمترین آسیب را دیده است ، ولی خوب در این بخش نیز ما شاهد آسیب هستیم چون صادرات محصولات کشاورزی ایران به کشورهای همسایه دچار مشکل شده است. هرچند که قرنطینه ضرورتا به معنای توقف کامل صادرات کالا نیست ولی بخش‌های زیادی از صادرات را متوقف کرده است.

الان در کشور ما شاهد پایین آمدن قیمت مرغ و کاهش قیمت کالاهایی همچون گوجه فرنگی هستیم که صادراتشان به شدت آسیب دیده  و با محدودیت بازار رو به رو شده اند.  این شرایط  روی درآمد کشاورزان نیز اثر می گذارد که در صورت طولانی شدن بحران کرونا این خسارات بیشتر خواهد شد.

نهایتا تمامی بخش های اقتصادی تحت تاثیر قرار گرفته اند و بخش بزرگی از مشاغل از کرونا آسیب دیده اند. به نظر می رسد کرونا یک عصر تازه ای از رکود اقتصادی را در جهان و در ایران به وجود آورده است.

سئوال : آیا ویروس کرونا پیامدهای مثبتی هم داشته است؟ 

پاسخ : به طور حتم هر پدیده ای جنبه های مثبت و منفی دارد؛ اما اینکه کدام بخش از پیامدهای آن قوی تر است باید مورد توجه بیشتر قرار گیرد. بله ؛ باید گفت که ویروس کرونا جنبه های مثبتی نیز دارد. مثل کاهش آلودگی زیست محیطی، یا اینکه افراد زیادی توانسته اند تا حدودی در شیوه ­های زندگی خودبازنگری کنند و از استرس ­های سرعت زندگی ماشینی کم کرده و به خود  آرامش دهند. ولی بی تردید آثار منفی ویروس کرونا خیلی بیشتر بوده است؛  به خصوص برای کشور ما که پیش از کرونا نیز گرفتار برخی بحران های اقتصادی و اجتماعی بوده . اکنون کرونا به این مشکلات دامن زده است. 

آثار مثبت کرونا فردی است و برای گروه خاصی بوده همچون دانش پژوهان چون فرصتی پیدا کرده اند به  پژوهش­ های مورد علاقه بپردازند ، یا بیشتر مطالعه کنند. یا در حوزه اجتماعی اعضای خانواده ها بیشتر در کنار یکدیگر باشند و از قطار پر سرعت  زندگی ماشینی برای مدتی پیاده شوند. ولی برای مردم طبقه متوسط و خانواده های کم درآمد بسیار پرفشار بوده است .

 اگر در مجموع در سطح کلان بخواهیم نگاه کنیم آثار منفی ناشی از شیوع ویروس کرونا بسیار جدی است و نگرانی نسبت به آینده را تشدید کرده است.

سئوال : کرونا در حوزه عمومی چه پیامدهایی خواهد داشت؟

پاسخ : ما پیش از کرونا نیز در کشور و در حوزه های عمومی و اجتماعی نگرانی های جدی داشتیم که حالا جدی تر شده است و معلوم هم نیست که با چقدر تلفات سنگین یا سبک این بحران را پشت سر خواهیم گذاشت. اگر دوران کرونا طولانی و  مرگ و میر و زیان ­های جانی و مالی آن برای خانواده ها خیلی سنگین شود، به نارضایتی های انباشت شده در دهه های گذشته می­ افزاید. 

می توان پیش بینی کرد بعد از کرونا مردم خواستار تحولات جدی در تمامی حوزه های اقتصادی ، اجتماعی باشند. چون فشار سنگینی در دوران کرونایی به آنها وارد آمده است ، خواستار این این خواهند شد که مشکلات اقتصادیشان کاهش یابد. اگر خانوارها تحت فشار شدید قرار بگیرند و دوران بحران کرونا طولانی شود ، بعد از باز شدن فضا و خارج شدن از این وضعیت بحرانی ، انتظارات برای تغییرات اقتصادی شدیدتر خواهد بود.

سئوال : برای عبور از شرایط فعلی و کاهش خسارات چه باید کرد؟

پاسخ :  در پی شیوع کرونا، اقتصاد جهان با  نگرانی و وحشت از بروز رکود مواجه شده است و دولت ها در حال تلاش هستند که جلوی این رکود اقتصادی را بگیرند. الان در دنیا بسته های محرک اقتصادی به کار گرفته شده است .  در ایران نیز دولت وعده یک سری وام و بسته های کمک معیشتی داده است ، اما اینکه این بسته ها چگونه و چقدر بر کاهش خسارات ناشی از ویروس کرونا اثر خواهند داشت هنوز مشخص نیست. به نظر می رسد در  شرایطی که دولت بدهی های سنگینی دارد و تورم بالاست، توان دولت ایران  برای مقابله با کرونا بسیار محدودتر از کشورهای توانمندی مانند آلمان ، فرانسه ، ژاپن و کره جنوبی باشد.

به عنوان مثال در آمریکا ۲ هزار میلیارد دلار برای بسته محرک اقتصادی در نظرگرفته شده که رقم بسیار بزرگی است.  یا شنیده شده در آلمان به هر فرد بیکار پنج هزار یورو توسط دولت پرداخته می شود. در ایران نیز دولت از بسته های یک و ۲ میلیون تومانی و موارد دیگر کمک معیشتی خبر داده است.  بنا بر این محرک ­های اقتصادی در ایران نیز وجود دارد ولی بسیار ضعیف و کند پیش می‌رود.

سئوال : شما فکر می کنید برنامه‌ریزی‌های کلان برای دوران پس از کرونا به چه سمتی باید حرکت کند؟

پاسخ : امیدوارم دولت برنامه اش این نباشد که بعد از پایان کرونا ما به وضعیت پیش از کرونا برگردیم ، زیرا پیش از کرونا هم وضعیت کشور چندان مطلوب نبود. بیکاری رو به افزایش بود و در سال های اخیر مشاغل مطمئن و پایدار در کارخانه های بزرگ رو به کاهش بوده و مشاغل ناامن مانند دست فروشی افزایش پیدا کرد. پس مشکلات کرونا باید حاکمیت را در ایران به فکر بیندازد که چطور از این فرصت باید استفاده و طرح جدیدی را برای بهبود جدی شرایط اقتصادی تهیه کند.

هرچند نمی شود انتطار داشت در شرایط بحرانی ، تحولات اساسی شکل بگیرد ، ولی می‌شود به آن فکر کرد مثل دوران جنگ بین ایران و عراق که اقتصاد ما به شدت آسیب دید و بلافاصله بعد از پایان جنگ اولویت کشور و نظام، توسعه و بازسازی اقتصادی و عمرانی کشور و ایجاد رونق بود و برنامه ها­ی بازسازی کشور به اجرا گذاشته شد.

بعد از پایان بحران کرونا ، اقتصاد ایران را باید بازسازی کرد ، فرصت‌های شغلی را گسترش داد و برای خانواده های کم در آمد امکان درآمد پایدار ایجاد کرد. تا کی دولت می تواند بسته‌های کمک معیشتی در قالب های مختلف به خانواده های فقیر ارائه دهد؟ این خانوارها هر ماه باید منتظر باشند تا چیزی دریافت کنند. این وضعیت از کرامت انسانی  و شعارها و وعده‌های جمهوری اسلامی نیز به دور است و قابل دوام هم نیست. با ارائه کمک های نقدی و جنسی ، فقر همچنان پایدار باقی می ماند. برای خانوارهای فقیر باید شغل و درآمد ایجاد کرد.

سئوال :  جمهوری اسلامی همواره خواستار ارتباط موثر بین المللی بوده است اما همواره از سوی آنان با بدعهدی مواجه می شود ، نظر شما در این باره چیست؟

پاسخ : برای کاهش آسیب کرونا، ایران باید به نحو فزاینده ای با نهادهای بین المللی، کشورهای همسایه و دیگر کشورهای جهان همکاری داشته باشد.  البته مشکلاتی در عرصه روابط بین المللی وجود دارد که دهه ها است که لاینحل مانده است. اما یکی از پیامدهای مثبت بحران ویروس کرونا فعال شدن سازوکار "اینستکس" یا همان اقدام مالی مشترک است و دولت ایران نیز به حق خواسته که ایستکس فقط در حد غذا و دارو محدود باقی نماند و برای تامین سایر نیازهای کشور دایره تعهدات و تبادلات مالی از این مسیر گسترش یابد.

از طرف دیگر ایران نیز باید سعی کند به رغم تمام ضعف های اتحادیه اروپا ، با اتحادیه اروپا، با سازمان بهداشت جهانی و دیگر نهادهای بین المللی از جمله سازمان پزشکان بدون مرز، ارتباط بهتری داشته باشد تا بتواند امکانات بیشتری را برای مبارزه با ویروس کرونا جذب و مسیر جدیدی را برای دوران پساکرونا باز کند.

متاسفانه در ایران در تمامی عرصه ها ما چند صدایی داریم و بهبود روابط بین المللی و گسترش ارتباط با نهادهای بین المللی با مشکلات زیادی مواجهه است. برخورد با کمک های پزشکان بدون مرز یکی از عرصه هایی بود که واقعا نگرانی های زیادی را ایجاد کرد. ما اگر بخواهیم از آسیب کرونا با کمترین پیامد های منفی خارج شویم باید به سمت ترمیم روابط با کشور های همسایه و دیگر کشورهای جهان حرکت کنیم . کلا اقتصاد ما از انزوا ، برخورد منفی با نهاد های بین المللی و روابط  نامطلوب با کشور های همسایه و جهان بشدت آسیب دیده است. باید برای حل این مشکل اقدامات مناسبی صورت گیرد. شیوع ویروس کرونا فرصتی است که ما برای نزدیک تر شدن به کشورهای همسایه و نهاد های بین المللی، باید ازآن  بهتر استفاده کنیم .