«قاسم الاخبار» پیش قراول یک قرن مطبوعات فکاهی ایران

 روزنامه‌ها و مجله‌هایی که در دوران مشروطیت به سبک فکاهی منتشر شدند نقش مهمی در توسعه مطبوعات ایفا کردند و بعدها طنز به عنوان عنصری نوین در مطبوعات جای بیشتری پیدا کرد. 

 «قاسم الاخبار» یکی از این نشریات فکاهی است که سال گذشته نسخه‌ای نایاب از آن توسط اسناد و کتابخانه ملی منطقه غرب کشور به عنوان نخستین نشریه با محتوای فکاهی، همراه با طنز نوشتاری و کاریکاتور رونمایی شد.   

این نسخه سومین شماره نشریه «قاسم الاخبار» است که در تاریخ ربیع الاول ۱۳۲۵ منتشر شده است و توسط یوسف رجبی از فعالان فرهنگی استان به مرکز اسناد و کتابخانه ملی منطقه غرب کشور اعطا شد.

بر اساس اطلاعات موجود شماره‌های دیگری از این نشریه در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود. 

جزئیات بیشتری از این نشریه فکاهی را از مدیر اسناد و کتابخانه ملی منطقه غرب کشور جویا شدیم و او در گفت و گو با خبرنگار ایرنا ویژگی‌های منحصر بفرد «قاسم الاخبار» را تشریح کرد.  

علیرضا تکلو گفت: ماهیت کاملا فکاهی، استفاده از کاریکاتور و بر خلاف نشریات فکاهی قدیمی‌تر که از ۲ زبان فارسی و ترکی استفاده می‌کردند، استفاده کامل از زبان فارسی موجب شد «قاسم الاخبار» را بدون تردید پیش قراول نشریات فکاهی ایران بنامیم. 

وی از نخستین نشریات فارسی زبان دارای بخش طنز و فکاهی به «شاهسون» چاپ استامبول در سال ۱۳۰۶ قمری به مدیریت حاجی عبدالرحیم طالبوف، «طلوع» چاپ بوشهر در سال ۱۳۱۸ قمری به مدیریت عبدالحمیدخان متین‌السلطنه و «ادب» چاپ مشهد به مدیریت ادیب‌الممالک اشاره کرد. 

مدیر اسناد و کتابخانه ملی منطقه غرب کشور همچنین روزنامه «ملانصرالدین» را از پیشگامان طنز پردازی مطبوعات معرفی کرد و افزود: این نشریه از سال ۱۳۲۴ تا ۱۳۴۰ قمری بااندازه ۲۴×۳۲ سانتی متر در هشت صفحه به زبان ترکی‌ ـ فارسی در تفلیس چاپ می  شد. 

به گفته تکلو در این نشریه صورت اولیه طنز نوشتاری در کنار کاریکاتور، با پرداختن به دغدغه‌ها و موضوعات اجتماعی ایران ارائه می‌شد و نوشته‌های جلیل محمدقلی‌زاده، شعرهای علی‌اکبر صابر، در کنار کاریکاتورهای ۲ نقاش آلمانی در آن منتشر و نه تنها به مطالب و مسائل سیاسی منطقه‌ای بلکه جریانات مهم جهان در اوایل قرن بیستم را هم نقد می‌کرد. 

وی با بیان اینکه ملانصرالدین الگو و سرمشقی برای نشریات بعدی مانند بهلول، آذربایجان، کشکول، صوراسرافیل، نسیم شمال و حشرات‌الارض محسوب می‌شود خاطرنشان کرد: هفته‌نامه بهلول یک سال پس از ملانصرالدین به مدیر مسوولی علی‌یف در باکو منتشر شد که مدافع «ارگان حزب دموکرات» در ایران بود و به دلیل طنز تندی داشت پس از  ۹ شماره متوقف شد.  

مدیر اسناد و کتابخانه ملی منطقه غرب کشور یادآوری کرد: روزنامه «آذربایجان» نیز از الگوی ملانصرالدین پیروی می‌کرد و شخصیتی تمثیلی چون «حاجی‌بابا» را به تقلید از «ملا عمو» بازسازی کرد و می‌توان آن را اولین روزنامه طنز و فکاهی ایرانی دانست که به زبان ترکی ـ فارسی به انتقاد از اوضاع و مسائل اجتماعی  و سیاسی می‌پرداخت و این روزنامه از ۲ جنبه طنز و کاریکاتور حائز اهمیت بود. 

تکلو با تشریح روند انتشار نشریات فکاهی در ایران گفت: روزنامه «قاسم‌الاخبار بلدیه» پیش قراول مجموعه نشریات با عنوان بلدیه، با محتوای کاملا فکاهی و همراه با طنز نوشتاری و کاریکاتور در سوم فروردین سال ۱۲۸۶ هجری شمسی و مصادف با صفر ۱۳۲۵ قمری چاپ شد.  

کارشناس بررسی اسناد دیداری و شنیداری اسناد و کتابخانه ملی منطقه غرب کشور نیز گفت: این نشریه فکاهی با مدیریت میرزا ابوالقاسم‌خان همدانی ملقب به «ذوالریاستین» از ادبا و مفاخر دیار همدان منتشر شد و اداره مرکزی آن در سرای حاجی سقاباشی شهر تهران قرار داشت. 

حسن افشار اضافه کرد: این نشریه در چاپخانه شرقی در یک ورق و به خط تعلیق (تَرَسُل) درشت و زمخت با چاپ سنگی در ابعاد ۷۳۴* ۱۲۱۲ اینچ چاپ می‌شد. 

 وی درباره نحوه فروش و توزیع این نشریه افزود: بهای اشتراک «قاسم الاخبار» در تهران سالانه هشت قِران، داخلی ۱۲ قران و تک شماره صد دینار بود. 

این نسخه ارزشمند به عنوان افتخاری از نویسندگان و روزنامه نگاران همدان پایتخت تاریخ و تمدن و سندی با ارزش از مطبوعات طنز ایران در سازمان اسناد و کتابخانه ملی آرشیو و نگهداری می‌شود.