حضرت محمد (ص) در هفتمین روز از ماه مبارک رمضان اینگونه دعا کردند: اَللّهُمَّ أَعِنِّی فِیهِ عَلَی صِیامِهِ وَ قِیامِهِ وَ جَنِّبْنِی فِیهِ مِنْ هَفَوَاتِهِ وَ آثَامِهِ وَ ارْزُقْنِی فِیهِ ذِکرَک بِدَوَامِهِ بِتَوْفِیقِک یا هَادِی الْمُضِلِّینَ؛ خدایا مرا در این ماه بر روزه و شب زنده‌داریش یاری ده و از لغزش‌ها و گناهان دورم بدار و ذکرت را همواره روزی‌ام کن، به توفیقت ای راهنمای گمراهان.
توجه داشته باشیم که ذکر، فقط گفتن الله اکبر و سبحان الله نیست بلکه وقتی زمینه کار حرامی فراهم شود و انسان از خدا بترسد و در نتیجه آن را ترک کند؛ آن موقع می توان از ذکر یاد کرد. این کلام رسول خداست که به امیرمومنان فرمود سه چیز است که این امت طاقت آن را ندارند. یعنی از هر کسی ساخته نیست و یکی از این سه چیز ذکر خدا در هر حال است.
بنابر این ذکر، مراحلی دارد که یکی از آن ها یعنی اولین مرحله آن، ذکر لفظی است و بعضی به آن وِرد هم می گویند. در این مرحله انسان نام خدا و اوصاف جلال و جمال او را بر زبان جاری می کند، بدون آن که توجهی به مفاهیم و محتوای آن داشته باشد. شاید چنین حالتی در نماز برای ما پیش آمده باشد که مشغول خواندن نماز و گفتن ذکر رکوع و سجده هستیم ولی توجهی به معانی کلمات و واژه ها نداریم. البته این نوع ذکر گفتن هم، بی اثر نیست. چون مقدمه ای برای رسیدن به مراحل بالاتر است و از طرف دیگر همیشه با یک مفهوم و توجه اجمالی آمیخته است و نمازگزار به طور کلی می داند که رو به قبله ایستاده و برای خدا نماز می خواند، هر چند مفاهیم آن را به صورت دقیق و جزیی نداند.
اگر کسی را مشاهده کردید که تسبیح به دست است و لب هایش هم تکان می خورد، ممکن است از مرحله اول جلوتر نرفته باشد، شاید هم رفته باشد ولی طبیعی است که چنین ذکر ظاهری تاثیر چندانی در تربیت انسان ندارد. بزرگان اخلاق معتقدند چون انسان در ذکر لفظی، زبانش مشغول است، حداقل از انجام دادن گناهان مربوط به زبان به دور است و اگر همین ذکر لفظی هم تداوم داشته باشد، ممکن است به مرور اثرات قلبی هم داشته باشد.
ذکر معنوی در مرحله دوم قرار دارد و انسان در حالی که مشغول ذکر لفظی است، به معانی آن هم توجه می کند و بدیهی است توجه به معانی و مفاهیم ذکر، عمق بیشتری به آن می بخشد و حتی در تربیت انسان تاثیر دارد و انسان ذاکر با تداوم چنین مرحله ای ممکن است آثار آن را نیز در خود احساس کند.
اگر ذکر لفظی شما به قلب راه پیدا کند و در دلتان بنشیند، بدانید که وارد مرحله سوم، یعنی ذکر قلبی شده اید. بزرگان اخلاق می گویند ذکر قلبی آن است که توجه به پروردگار، نخست از دل بجوشد و سپس بر زبان جاری شود. مثلا، هنگام دقت و مطالعه در آثار الهی در جهان آفرینش و مشاهده نظم عجیب در مخلوقات، به یاد عظمت خدا بیافتد و بگوید العظمة لله الواحد القهار؛ عظمت از آن خدای یکتا و قاهر است! این ذکری است که از درون دل جوشیده و بیانگر حالتی در درون جان انسان است.
گاهی انسان یک نوع حضور معنوی در جان خود مشاهده می کند و بی آن که واسطه ای در میان باشد، به ذکر یا سبوح یا قدوس یا ذکرهایی همچون سبحان الله و لا اله الا الله مشغول می شود که این ذکرهای قلبی، تاثیر بسیاری در تهذیب نفس و پرورش فضایل اخلاقی دارد و حتی ممکن است همانند ذکر فرشتگان باشد که وقتی فرشتگان، گل سرسبد جهان هستی یعنی انسان را با آن علم گسترده درباره اسماء الهی دیدند، عرضه داشتند سبحانک لاعلم لنا الا ما علمتنا انک انت العلیم الحکیم؛ بار الها! تو منزهی و چیزی جز آنچه به ما تعلیم داده ای نمی دانیم و تو دانا و حکیم هستی.
رهبر معظم انقلاب که در سال ۹۸ سفارش هایی به قاریان قرآن ارائه می کردند، به آیات ۴۱ و ۴۲ سوره احزاب اشاره کرده و با بیان این که تلاوت قرآن مقدمه عمل و معرفت است، فرمود: به یاد خدا باشید. یااَیُّهَا الَّذینَ ءامَنُوا اذکُرُوا اللهَ ذِکرًا کَثیرًا وَ سَبِّحوهُ بُکرَةً وَ اَصیلًا؛ هر کاری انسان می خواهد انجام دهد، به این فکر باشد که آیا این کار موافق رضای الهی است یا نیست؛ اگر احراز نکرد که مخالف رضای الهی است اشکالی ندارد، لکن مواظب باشد که مخالف رضای الهی نباشد؛ این ذکر الهی است. ذکر فقط به زبان نیست؛ توجّه به این معنا، ذکر الهی است.
ایشان در سال ۸۶ هم تذکراتی را برای دولتمردان و کارگزاران داشتند و با بیان آیات و روایاتی همین آیه را مطرح کرده و افزودند: خدا را ذکرِ کثیر کنید. ذکر یعنی یاد. ذکر و یاد در مقابل غفلت و نسیان است. غرق در عوارض و حوادث و پیشامدهای گوناگون شدن و از مطلب اصلی غفلت کردن؛ این، گرفتاری بزرگ ما بنی آدم است. می خواهند این نباشد. آنوقت این یاد هم صِرف یاد کردن و متذکر شدن نیست، ذکر کثیر را از ما خواسته‌اند.
رهبر انقلاب به روایتی از امام صادق (ع) هم اشاره کردند که همه فرائض و احکام الهی حد و اندازه‌ای دارند که وقتی به آن حد و مرز رسیدند، تمام می شود مگر ذکر که حد و اندازه‌ای ندارد که وقتی این اندازه ذکر و یاد حاصل شد، بگوئیم دیگر بس است و لازم نیست. بعد خود حضرت می فرماید خدا به ذکرِ قلیل راضی نشده و حدی برای آن قرار نداده است که بشود به آن حد رسید و بعد حضرت این آیه را تلاوت فرمود یا ایّها الّذین امنوا اذکروا اللَّه ذکرا کثیرا.
ذکر در همه میدان ها از میدان جنگ نظامی و جنگ سیاسی گرفته تا میدان جنگ اقتصادی و جنگ تبلیغاتی موجب کامیابی انسان است و در واقع پشتوانه ثبات قدم است که رهبر انقلاب بر آن بارها تاکید کرده و فرمود ذکر خدا باعث می شود که امروز بتوانیم در آن صراط مستقیم سلوک کنیم و پیش برویم و آن هدفی که برای خودمان به عنوان مؤمن و پیرو یک مکتب مترقی ترسیم کردیم، احتیاج به ذکر خدا داریم تا بتوانیم در این جاده حرکت کنیم.
نظر شما