خبرنگاران علم باید توانایی تفسیر و واسطه‌گری داشته باشند

به گزارش خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا، علم در عام ترین معنای خود نوعی معرفت عمومی است و ترویج علم به عنوان مقوله‌ای فرارشته‌ای با هدف افزایش آگاهی عموم جامعه به علم مطرح و آسان‌ترین راهی است که امکان دسترسی و درک عامه مردم به نتایج علمی را میسر می‌کند. معمولا دو هدف از ترویج علم بیان می‌شود؛ برانگیختن توجه انسان به علم و عرضه مهم‌ترین نتایج علمی به زبان ساده و در صورت استمرار رواج تفکر علمی و خردگرایی که راه را برای پیشبرد علوم و نهادینه شدن آن و ترقی جامعه باز می کند.

ترویج علم از راه‌های مختلف در جامعه ممکن است؛ ارتباط بیشتر دانشمندان و محققان با مردم، بیان ساده موضوعات علمی در رسانه‌های مختلف و فراهم آوردن امکان ارتباط مردم با موضوعات و ابزار علمی از نزدیک در موزه های علم و فناوری، رصدخانه ها، آسمان نماها و گروه‌های ترویج علم که بیان ساده علم را به میان مردم و نسل های مخلتف می‌برند. روزنامه نگاری علم که در بسیاری کشورها به عنوان رشته‌ای جداگانه در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود در دهه ۱۲۸۰ خورشیدی وارد ایران شد و طی یک دوره ۹۰ ساله بین سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۹۰ روند غالب روزنامه نگاری علمی مبتنی بر ترجمه و ساده‌سازی بود. این روند به تدریج رشد یافت و بالغ شد و تا زمانی که نیل آرمسترانگ فضانورد آمریکایی در سال ۱۳۴۸ پا بر کره ماه گذاشت، همه روزنامه‌ها در صفحه اول خود با عکس و شرح تفصیلی به این موضوع پرداختند.

اما رسانه‌های ایران که در دهه ۷۰ و ۸۰ موضوعات علمی را تقریبا هر روزه‌ پوشش می‌دادند و برخی روزنامه‌ها هر روز صفحه‌ای به نام دانش یا علم یا فناوری داشتند، این روزها کمرنگ‌تر به موضوعات علمی می‌پردازند. هر چند مسایل مرتبط با فناوری به ویژه فناوری اطلاعات و ارتباطات (البته در سطح بسیار عامیانه) در شبکه‌های مجازی هم منتشر می‌شود. اما بازنمایی جدی موضوعات علمی در رسانه‌های رسمی مانند روزنامه‌ها و خبرگزاری‌ها معمولا در حد پوشش ساده و سطحی اخبار باقی می‌ماند و ساده‌سازی پیشرفت‌ها و دستاوردهای دانشمندان در حوزه‌های مختلف یکی از مسایل دیرینه خبرنگاران و روزنامه‌نگاران علم است.

حبیب راثی تهرانی در گفت‌وگو با خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا، در این مورد اظهار داشت: روزنامه‌نگاری علم (کرسی آموزش روزنامه‌نگاری علم) را به طور رسمی در فضاهای دانشگاهی نداریم و به همین دلیل افراد علاقمند به این حوزه با خلاء دانشگاهی روبرو می‌شوند؛ زیرا در هیچ دانشگاهی این رشته به شکل مستقل وجود ندارد تا آنها با فنون و مهارت‌های آن آشنا شوند و به شکل عملی آن را تمرین کنند. دوم اینکه تشکل صنفی یا مدنی به نام انجمن روزنامه‌نگاران علم هم وجود ندارد و تلاش‌ها برای تاسیس چنین انجمنی بی‌نتیجه مانده است.

روزنامه‌نگاری علم در ایران جایگاه قانونی و دانشگاهی ندارد

وی ادامه داد: بنابراین یکی از مهم‌ترین مشکلات در وهله نخست نبود جایگاه قانونی و دانشگاهی برای این رشته مهم روزنامه نگاری است که نقش کلیدی در انتقال علم ایفا می‌کند.

اتبته کرسی ارتباطات علم و فناوری یونسکو (سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد) در دانشگاه علامه طباطبائی از بدو تاسیس (سال ۱۳۹۷) اندک فعالیت‌هایی در زمینه جایگاه این رشته انجام داد ولی به دلیل فقدان پشتیبانی کافی از سوی دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبائی، تغییرات مدیریتی و سیاست‌زدگی نتوانست به‌خوبی نقش خود را ایفا کند.

این پژوهشگر حوزه ارتباطات در مورد وضعیت اخبار علمی در رسانه‌ها اظهار داشت: وضعیت اخبار علمی به همان دلایل صنفی و قانونی و جایگاه دانشگاهی خیلی امیدوارکننده نیست و افرادی که در این حوزه فعالیت می‌کنند بیشتر افرادی هستند که در گروه‌ها و حوزه‌های دیگر هم کار کرده‌اند.

راثی تهران افزود: مهم‌ترین بحث و توانایی در روزنامه‌نگاری علم قابلیت تفسیر کردن و واسطه‌گری (interpreting and mediating) برای روزنامه‌نگار است، یعنی رورنامه‌نگار علم از یک طرف با داده‌های دقیق و علمی سروکار دارد که به طور معمول دانشگاهیان، پزشکان، مهندسان و دانشمندان مطرح می‌کنند و می‌فهمند و برای مردم عادی قابل درک نیست؛ مانند اصطلاحات پزشکی که در دوره همه‌گیری کرونا رواج یافت و دیده شد. از طرف دیگر هم با توده مردم سروکار دارد و باید در این میان تفسیر، ترجمه، واسطه‌گری را به شکلی انجام دهد که زبان علمی، پیچیده و دشوارفهم را کسب کرده و به زبان ساده و قابل فهم برای توده مردم تبدیل کند تا در قالب خبر و گزارش برای مردم قابل انتشار باشد.

واسطه‌گری و تفسیرکردن یکی از وظایف روزنامه‌نگار علم است. زیرا استفاده‌کنندگان از روزنامه‌نگاری علم تنها محدود به عوام مردم نیست و گاه خود اقشار متخصص مانند پزشکان هم از درک بسیاری نتایج آزمایش‌ها، دسترسی به آزمایش‌های جدید و تحقیقات تازه ناتوان هستند یا وقت ندارند از آن مطلع شوند، بنابراین یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان و مخاطبان روزنامه‌نگاری علم این گروه هستند که دنبال آخرین یافته‌های هم‌صنف‌های خود اخبار را می‌خوانند.

روزنامه‌نگار یا خبرنگار علم باید راستی‌آزمایی کند

وی درمورد قابلیت‌های ضروری در خبرنگار حوزه علم برای تحقق اهداف و انجام وظایف اصلی گفت: تعدادی مهارت‌های عام و تعدادی مهارت‌های خاص در حوزه خبرنگاری یا روزنامه‌نگاری وجود دارد. کسی که روزنامه‌نگاری علم را برعهده می‌گیرد و حوزه‌های علوم را پوشش می‌دهد لاجرم به متخصصانی نیاز دارد تا برای راستی‌آزمایی (factchecking) به آنها مراجعه کند. یکی از وظایف مهم‌ روزنامه‌نگار علم راستی‌آزمایی است تا در مورد مسایل نوظهور علمی راستی‌آزمایی کند تا ببینید با معیارهای علم واقعی هم‌خوانی دارد یا ندارد.

نویسنده کتاب ارتباطات سلامت تصریح کرد: هیچ فردی همه این تخصص‌ها را ندارد و باید با افراد و مراجعی در ارتباط باشد که در حوزه‌های مختلف علمی به آنها مراجعه کند و بتواند نتایج تحقیقات را از این مراجع راستی‌آزمایی کند و به شکل ساده آن را برای مخاطب گزارش کند یا از روی آن خبر بنویسد. در واقع حلقه‌ واسط بین دانشگاه، آزمایشگاه و کتابخانه و بدنه عمومی جامعه همان روزنامه‌نگار علم است که هنر او در واسطه‌ای بودن و تفسیر اخبار با استفاده از مراجع است.

راثی تهرانی تصریح کرد: البته با رشد رسانه‌ها، برخی متخصصان هم که روزنامه‌نگار نیستند ولی علاقه‌ به روزنامه‌نگاری دارند در این حوزه کار می‌کنند و می‌توانند به روزنامه‌نگاران کمک کنند.

وی همچنین در توصیه‌ای کوتاه به روزنامه‌نگاران حوزه علم و فناوری گفت: راستی‌آزمایی و کسب حتی‌المقدور از منابع اصلی دو توصیه اصلی به خبرنگاران است. تجربه نشان داده است هر چقدر خبر از اخبار دست‌دوم کسب شود، احتمال نادرست بودن آن بیشتر است. راستی‌آزمایی غیر از کمک گرفتن از مراجعان با دانستن زبان هم ممکن است و گاهی می‌توان اصل خبر را مشاهده کرد.